Билигин Сахабыт сиригэр оҕуруот уонна сир аһа саамай үгэннээн, силигин ситэн турар кэмэ. Дэлэҕэ даҕаны, сахалар былыр-былыргыттан «күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн» диэн этиэхтэрэ дуо. Оттон кэлиҥҥи сылларга биһиги дойдубутугар мүөтүнэн дьарыгырааччылар син элбээн, аны күһүн ахсын бэйэ мүөтэ атыыга тахсарын кэтэһэр буоллубут диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо.
Бүгүҥҥү ыалдьыппыт тыйыс айылҕалаах хотугу сирбитигэр мүөтү биэрэр ыҥырыалары иитээччи Игнатий Васильевич Слепцов буолла. Мин кинини эдэр кэпсээнньит, уус-уран тыллаах алгысчыт, хоһоону суруйарга, ыллыырга, олоҥхолуурга даҕаны холонор киирбит-тахсыбыт сэргэх киһи быһыытынан билэр этим. Онтон бу аҕыйах сыллааҕыта ыҥырыаны иитэн эрэрин истэн, хайгыы санаабытым. Киниттэн аҕыйах ыйытыкпар эппиэттииригэр көрдөстүм.
– Игнатий, үтүө күн буолуохтун! Бастатан туран, хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин билиэххэ.
– Үтүө күнүнэн! Мин бэйэм төрүт Дьааҥыбын. Аҕам – Дьааҥы Арыылааҕыттан төрүттээх саха, оттон ийэм Барылас нэһилиэгин олохтооҕо, омугунан эбээн.
– Тыый, хоту дойду хоһуун уола эбиккин дии. Төрдүлэргэр, бука, ырыаһыттар, олоҥхоһуттар эбэтэр айылҕаттан айдарыылаах ааттара ааттаммат кырдьаҕастар бааллара буолуо дии?
– Сахабыт сиригэр олорор хас биирдии төрүт олохтоох киһи төрдүгэр-ууһугар ханан эрэ аатырбыт ырыаһыт, уус, олоҥхоһут уонна ааттара ааттаммат улуу кырдьаҕастар баар буоллахтара. Оттон миэхэ ийэлээх аҕам төрүттэригэр олоҥхоһуттар уонна ойууннар баалларын билэбин.
– Ол иһин даҕаны ыллыыр-туойар, олоҥхолуур, оһуокайдыыр, хоһоон уонна кэпсээн суруйар дьоҕурдаах эбиккин дии. Маны таһынан, араас эйгэҕэ холонон үлэлээн көрбүккүн истибиттээҕим. Бэйэҥ туох үөрэхтээххиний, ханна үлэлии сылдьыбыккыный? Билиҥҥи идэҥ ханныгый?
– Кыра оҕо сааспыттан ырыа эйгэтигэр улааппыт буоламмын, саха тылын уонна култууратын салаатын бүтэрбитим, кэлин салайааччы менеджер, юрист идэтигэр үөрэммитим. Аан бастаан үөрэхпин бүтэрээт, Дьааҥы улууһугар эдэр ыччат салалтатыгар начаалынньыгынан, онтон дойдубар Барыласка баһылыгынан, оскуола дириэктэринэн, кэлиҥҥи сылларга Уус Алдан Чараҥ уонна Бэйдиҥэ нэһилиэктэрин оскуолаларыгар үлэлээбитим. Билигин Бэйдиҥэтээҕи А.П. Петров аатынан айар кииҥҥэ дириэктэринэн үлэлии-хамныы сылдьабын уонна мүөтү биэрэр ыҥырыалары иитиинэн дьарыктанабын.
– Ыҥырыа иитиитин курдук ураты дьарыкка умсугуйууҥ хаһааҥҥыттан саҕаламмытай? Саҥа саҕалааһыҥҥар туох ыарахаттары көрсүбүккүнүй?
– Аҕыс сыл анараа өттүгэр сахалыы сурунаалга ыҥырыа иитиитин туһунан ыстатыйаны сэргээн аахпыттааҕым. Онтон интэриэһим улаатан, ыҥырыаны иитии туһунан литэрэтиирэни хомуйар, ааҕар үгэстэммитим. 2018 сыллаахха, Чараҥҥа үлэлии сылдьан, Саха сирин биир биллиилэх ыҥырыа иитээччитэ Евгений Поличко 2 ыйдааҕы кууруһугар киирэн, көтүппэккэ үөрэммитим. Бу сыл 5 ыҥырыа дьиэ кэргэнин 20 күн устата хаайтаран туран, дойдум Дьааҥы уһук ыраах нэһилиэгэр Барыласка илдьэн ииппитим. Инньэ гынан хоту, Арктика эрэгийиэнигэр мүөтү биэрэр ыҥырыалары ииппит маҥнайгы киһи буолабын. Субу манна ыарахан диэн, айаны уонна кыстыгы ааҕыам этэ.
– Барыласка ыҥырыалары иитииҥ хайдах ааспытай? Төһө элбэх мүөт кэлбитэй? Бу кэлин ол онтон көһөн бэттэх кэлбиккин истибитим. Ол аата туох эрэ кыһалҕаны көрүстэҕиҥ.
– Барыласка төһө да хойутаан тиийдэрбин, биирдии уйаттан 15-20 киилэ мүөтү ылбытым. Биир уйаны ыйааһыҥҥа туруорбутум күҥҥэ ортотунан 1,5-2 киилэ эбиллии баара... Барылас олус ыраах дойду, оттон өрөспүүбүлүкэбит иһинэн ыҥырыаны көтөр аалынан көтүтэри көҥүллээбэттэр, ол кыһалҕатыттан кэлин Бэйдиҥэни булан, бу үтүө дойдуга ыҥырыалары иитэн эрэбин.
– Уопсайынан, ыҥырыа иитиитигэр сүрүн үлэтэ тугуй? Ыҥырыаларбыт хайдах аһаан-сиэн сылдьалларый? Ыраах эҥин куотан хаалбаттар эбит дуу?
– Ыҥырыаны иитиигэ сүрүн үлэтэ – мүөт эргитиитэ. Бастакы сылбар илиинэн эргитэр этим, былырыын саҥа элэктэриичэскэй «медогонка» ылбытым, хата, ол олус туһалаах буолан биэрдэ. Бу түргэнэ үчүгэйин, бириэмэ халтай барбат эбит. Оттон ыҥырыаларбыт хайдах аһаан-сиэн сылдьалларый диир буоллахха, сайынын бэйэлэрэ булуналлар, киэҥ хонууга, алааска үүммүт араас сибэккини, үүнээйини кэрийэн аһыыллар. Сибэкки билигин даҕаны тыллан турар, онон чугас эргин кэрийэн үссэнэн баран, хайдах даҕаны ыраах куоппаттар, киэһэ аҕыс чаас буолла да, бары уйаларын булаллар.
– Дьон барыта интэриэһиргиир боппуруоһун ыйытабын: кыһыҥҥы кэмҥэ ыҥырыаларбыт хайдах буолаллар?
– Мүөтү биэрэр ыҥырыалар кыстыкка -15 кыраадыс буолла даҕаны киирэллэр. Кыһыҥҥы кэмҥэ адьас эрдэттэн бэлэмнэнии ыытыллар. Билигин сотору кэминэн ыҥырыалар “падевай” мүөт оҥостуохтаахтар, ол аата хагдарыйбыт от-мас, үөн-көйүүр сүмэһиннээх хараҥа мүөтү оҥостон бараллар. Субу манныгы хомуннахтарына, кыстыгы кыайан туораабат куттал үөскүүр, онон, кыстатар буоллахха, бу мүөтү хомуйтарбакка эрэ, сиробунан аһатыы саҕаланар. Атырдьах ыйын бүтэһигэр, киэһээҥҥи өттүгэр, ыҥырыаларга сылаас сироп бэриллэр, маныаха биир уйаҕа 20-25 киилэ сироп хомуллуор диэри аһатаҕын. Оттон ыҥырыалар ол сиробу ылан, бэйэ-бэйэлэригэр төттөрү-таары бэрсэн, нууччалыы этэр буоллахха, “инвертируйдаан” мүөккэ кубулутуохтаахтар. Ол иһин бэлэмнэниини эрдэ, атырдьах ыйын ортотуттан да, саҕалыахха сөп. Кыстыырга диэн уйаларын илдьэ 5-6 миэтэрэ иэннээх сир анныгар оҥорбут дьиэлэрбитигэр киллэртиибит. Кыһын устатын тухары ыҥырыалар «клуб» диэни тэринэллэр, ол аата төгүрүк ньолбуһах мээчик курдук быһыыланан, бары бөлөхтөһөн сылдьаллар, ийэ ыҥырыаларын бу кулууптарын иһигэр илдьэ сылдьаллар. Тоҥмут ыҥырыа иһирдьэ киирэр, ирбит тахсар, ол курдук кыһын устата бэйэ-бэйэлэрин сылаастарынан кыстыыллар. Маныаха салгын кыраадыһа -5 С, +2 С икки ардынан сылдьыахтаах. Кыһын икки нэдиэлэҕэ биирдэ өҥөйөн туруктарын бэрэбиэркэлиибин. Кыһыҥҥы аһылыктарынан ити ылбыт сироптара эбэтэр “канди” диэн сиробу кытта мүөт булкааһа буолар. Оттон саас эрдэ кыстыктарыттан таһаарыах иннинэ, муус устар саҕаланыытыгар, сылаас күҥҥэ ыҥырыалары уйаларыттан таһырдьа таһаарыы, көтүтүү (облет) олохтонор. Ити кэмҥэ уйаларын аттыгар от, мас көөбүлүн эбэтэр, сатанар буоллаҕына, таба тириитин тэлгиибит. Онтон ый бүтэһигиттэн саҕалаан дьэ сайылыырдыы тахсаллар.
– Билигин хас ыҥырыа кэргэни иитэҕиний уонна ханна туруораҕыный?
– Билигин 30 ыҥырыа уйатын Аллараа Бэстээххэ иитэн турабын. Былырыын эмиэ 30 уйаны Уус Алдан Бэйдиҥэтигэр ииппитим.
– Билиҥҥи туругунан, Сахабыт сиригэр төһө ыҥырыа иитээччи баар быһыылааҕый? Бэйэ-бэйэҕитин кытта билсэҕит дуо?
– Саха сирин ыҥырыа иитээччилэрэ кэлиҥҥи икки сылга биллэ элбээтилэр. Ордук элбэх ыҥырыа иитээччи Нам, Бүлүү, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас улуустарыгар бааллар. Быһа барыллаан 140 киһи ыҥырыа иитэр, ол онтон 20 киһи 10-тан тахса уйалаах. Биир үксүн саастаах дьон дьарыгыраллар, 2-3 уйаны бэйэ сииригэр ииттэллэр. Мин бэйэм аныгы олох сиэринэн ситимҥэ 60 киһилээх туспа бөлөхтөөхпүн, ол онно бары кэриэтэ сахалар. Маны таһынан, саҥа саҕалааччы киһи ыйытыга элбэҕин билэр буоламмын, саҕалааччыларга биир сиргэ сүбэлиир ордук диэммин, ыҥырыаны саҥа иитээччилэргэ анаан эмиэ бөлөх тэрийбитим.
– Ыҥырыаларгын хантан ылаҕыный? Cыаната төһө ыараханый?
– Приморскай кыраайга мүөтү биэрэр ыҥырыалары 35 сыл уонна Хабаровскай кыраайга 40 сыл ииппит уопуттаах пчеловод оҕонньоттордоохпун. Кинилэри кытта билсэн-көрсөн атыылаһабын. Атыыланар сыанатын этэр буоллахха, биир ыҥырыалаах бакыат (пчелопакет) 7-8 тыһыынча, оттон уйанан ылыы 10-12 тыһыынча буолар. Биир бакыакка (пчелопакекка) 15 тыһыынча ыҥырыа киирэр.
– Бачча тыйыс сиргэ-дойдуга ыҥырыа иитии сыралаах үлэни, кыһамньыны ирдиир буолуохтаах. Бэйэҥ туспа үлэлээх эбиккин дии, ол онно аралдьыйар кэмҥэр ыҥырыалары ким көрөр-истэр?
– Бэйэм көрөбүн. Ыҥырыа иитиитэ учуутал, кулууп үлэһиттэригэр барсар дии санаатым. Тоҕо диэтэххэ, ыҥырыаларынан сайыҥҥы сынньалаҥнарга дьарыгырыахха сөп, онтон кыһыныгар сылгы, ынах-сүөһү курдук күннэтэ көрүүгэ наадыйбат, икки нэдиэлэҕэ биирдэ, сорох ардыгар таһырдьаттан даҕаны көрүөххэ сөп. Кыһыҥҥы кыстык кэмигэр салгын олох кыратык да хамсыа суохтаах, доргутуу эҥин суох буолуохтаах.
– Ыҥырыа мүөтүнэн эргинии хайдах эбитий? Бука, бэйэтэ туспа ыараханнааҕа, эриэхэбэйдээҕэ буолуо.
– Саха сирин ыҥырыатын мүөтэ сир ахсын ураты буолар эбит. Сорох сиргэ сырдык, ханна эрэ хараҥа, биир нэһилиэккэ хойуу, атын оройуоҥҥа убаҕас буолуоҕун сөп. Ити аата, ыҥырыа турар сирин айылҕатыттан улахан тутулуктаах. Ыҥырыа мүөтэ атырдьах ыйын 14 күнүттэн дьэ ситэр, ол иннинэ ылыллыбыт мүөт сиппэтэх дэнэр. Саха сиригэр мүөт атыытын сыаната араас буолар. Биир быһаарыллыбыт сыана диэн суох, сорохтор биир киилэни – 1500 солкуобайга, атыттар 3000 солкуобайга атыылыыллар. 1500 солкуобай диэн – былырыыҥҥы сыана, быйыл да ол тутуһуллуо. Ол эрээри биһиги бэйэбит аспытын, дьиҥнээх мүөппүтүн үрдүктүк тутуохтаахпыт. Саха мүөтэ биир бастыҥ ас бородууксуйатынан сыаналаныахтаах.
– Ханнык тэрилтэлэри кытта ыкса үлэлэһэҕиний? Эн ыҥырыаларыҥ мүөтүн хантан булан атыылаһыахха сөбүй?
– Мин былырыын мүөппүн Уус Алдаҥҥа уонна Дьокуускайга атыылаабытым, ону тэҥэ «Хаҥалас-Ас» ТХПК «Оксиэ» бородууксуйаны таһаарар тэрилтэтигэр туттарабын. «Оксиэ» мүөтэ диэн, ити – мин оҥорон таһаарар мүөтүм. Быйыл төһө да кураан буоллар, ыҥырыалар олох бэркэ үлэлээтилэр, ол эрээри кураан буолан, мүөттэрэ хойуу уонна хараҥа буолла.
– Мүөтүнэн дьарыктаныан баҕалаахтарга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Аан бастаан ыҥырыаҕа аллергиялаабаккын билиэххин наада, сорох киһи биир төгүл тиктэрииттэн даҕаны өлүөн сөп, онон кутталлаах. Ыҥырыа иитэргэ ылсыбыт киһи аан бастаан 2-3 уйаны атыылаһыахтаах. Иитээччи маҥнайгы сылыгар элбэх ороскуоту көрсөр. Аны ыҥырыаны ииттиҥ да, үйэҥ тухары иитэҕин, ииппэтэххинэ, син биир туох эрэ итэҕэс курдук буолар, ол оннук абылаҥнаах дьарык эбит. Онон олох үчүгэйдик, сыта-тура толкуйдаан баран иитэр санааны ылыныахтааххын.
– Ыҥырыаны иитэр, сайыннарар туһунан бэйэҥ туох санаалардааххыный?
– Саха сиригэр сыл ахсын биэстии 150 уйалаах улахан хаһаайыстыбалары улуустар ахсын үөһэттэн үбүлээн тэрийэргэ, Сахабыт сирин бары улуустарыгар көтөр аалынан ыҥырыалары таһыыны көҥүллүүргэ уонна өрөспүүбүлүкэбит ыҥырыа иитээччилэрэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйаларын туттарар биир улахан ТХПК тэрилтэтэ баар буолуохтаах дии саныыбын.
– Хоруйдарыҥ иһин улахан махтал, инникитин улахан ситиһиилэри баҕарабын.
Сэһэргэстэ Ираида Коркина-Чугдаара.
