Быйыл кулун тутарбыт, урукку сылларга холоотоххо, биллэ тымныйда. Ааспыт сылларга кулун тутар 23-24 күннэригэр лаппа сылыйан, бэл, киин, Бүлүү, Өлүөхүмэ улуустарыгар ардаан ылбыт түгэннэрэ бааллара. Онон быйыл дьылбыт нэдиэлэ курдук хойутаан иһэр диэххэ сөп.
Кулун тутарга муус утар ыйы билгэлииллэр. Ол курдук, быйыл кулун тутар 21 күнүгэр, күн уонна түүн тэҥнэһиитин күнүгэр, түүнэ олус тымныйан, -38 кыраадыс буолбута. Оттон күнүһүн -5 кыраадыска тиийбитэ, кыратык хаардаан ылбыта. Онон “муус устарбыт тымныы буолууһу” диэн билгэлиэххэ сөп.
Муус устар 7 күнэ – Былаҕачыанньыйап таҥара күнэ. Бу – сахалар саамай билгэлиир, кэтэһэр таҥаралара. “Бу күн хайдах күн буолар да, сааспыт оннук буолар” диэн өйдөбүллээхтэрэ.
Муус устарга түүнүн ый ортотугар диэри күүскэ тоҥоруоҕа, күнүһүн – ириэриэҕэ.
Муус устар 15 күнүттэн ыла күнүскү өттүгэр лаппа ириэриэҕэ, ол эрээри түүнүн тоҥоруоҕа. Муус устар 20 күнүн кэнниттэн дьэ үчүгэйдик сылыйан, ирэн-хорон барыа.
Быйыл сааспыт лаппа эрдэлиир чинчилээх. Ол быһыытынан муус устар 25 күнүттэн киин улуустарга уонна Бүлүү сүнньүгэр улаханнык уонна эмискэ ириэрэн, хаарбыт олох эрдэ барыаҕа. Онон ыам ыйын саҥатыгар сирбит хараарыаҕа.
Күн икки ый икки
Саха киһитэ “көхсүттэн тэһииннээх күн оҕото” уонна “ыйтан ыйаахтаах ый оҕото” диэн мээнэҕэ этиэ дуо? Күн уонна ый киэһэ, айылҕаҕа дьайыыта туох да олус улахан суолталаах.
Күн сиргэ дьайыыта олус улахан. Күҥҥэ тахсар эстиилэртэн сиргэ баар тыынар тыыннаах барыта тутулуктанар. Оттон урукку сыллары кытта тэҥнээн көрдөххө, быйыл күммүт эстэрэ муҥутаан элбээтэ, “көҕө” күүһүрдэ. Ол түмүгэр “куһаҕан күннэрбит” ахсаана эбилиннэ. Кураан дьыллар кэлиилэрэ итини кытта быһаччы ситимнээхтэр. Онон бу да сайыммыт кураан буолара күүтүллэр. Үгүс сиргэ өрт уота туруон сөп. Онно эрдэттэн бэлэмнэниэххэ наада.
Күн эстиитэ элбиир сыллара. Бу сыллар аҥаардас айылҕаҕа эрэ буолбакка, экэниэмикэҕэ уонна бэлиитикэҕэ эмиэ охсуулаах буолуохтара. Онон 2021-2023 сылларга аан дойду ити икки тутаах эйгэтигэр улахан хамсааһыннар тахсыахтарын, уларыйыылар буолуохтарын сөп.
Айылҕабыт даҕаны онтон туора туруо суоҕа, күүскэ уларыйыан сөп. Хотугу эргимтэ сылыйаары турар. Холобур, Үөһээ Дьааҥыга сайынын салгын тэмпэрэтиирэтэ +38 кыраадыска тиийиэ. Былырыын эмиэ оннук этэ. Аны туран, биир дьиктитэ диэн, былырыын Лаамы байҕала алтынньыга диэри ириэнэх сыппыта, сэтинньи саҥатыгар биирдэ эрэ тоҥмута. Бу – устуоруйаҕа урут буола илик көстүү. Илин Сибиир байҕала эмиэ хойукка диэри мууһа турбата. Ити барыта күн эстиитин кытта ситимнээх.
Ый сиргэ дьайыыта. Ый сиргэ буолар уларыйыыларга барытыгар дьайар күүстээх. Кини, бэл, улуу байҕаллары-далайдары хамсатар, ууларын дьалкытар, түһэрэр-таһаарар кыахтаах. Онон тыынар тыыннаах ыйтан эмиэ олус күүскэ тутулуктаах буолар. Ол иһин киһи ый уларыйарын мэлдьи кэтии, көрө сырыттаҕына, сиргэ буолар уларыйыылары эрдэттэн сабаҕалыан, сылыктыан сөп.
Ый халандаара ордук оҕуруотчуттарга туһалаах. Ол сөп түбэһэрин урут да, хойут да дакаастанан турар.
Өбүгэлэрбит ыйы былыр-былыргыттан “сир быстыспат аргыһа” диэн ааттыыллара. Кини үүнэрин-кэхтэрин, уларыйан көрө сылдьан бурдуктарын ыһаллара, булка-алка бараллара, балыктыыллара – үлэни-хамнаһы аттараллара. Киһи доруобуйатын туруга мөлтүүрэ ыйы кытта ситимнээҕин эмиэ билэллэрэ. Онон ый халандаара хас дьиэ аайы ыйанан туруохтаах.
Муус устар билгэтэ
1 – Даарыйа аат күнэ. Ойбон сэҥийэтин чэҥэ ирэр. Нөҥүө күнүттэн түөрт уон хонуктаах дьыбар бүтэр, отут хонуктаах уораан саҕаланар. Ый ортотугар тыалырдаҕына – “хаары сахсатар”, бүтэһигэр – “хаары хараардар”.
4 – Дьиэ сарайыттан таммах түһэрэ элбиир, улахан бэлиэтээһин буолар.
5 – Холлоҕос көтөрө. Кыһыҥҥы хаһаас бүтэр.
7 – Былаҕачыанньайап (Благовещение Пресвятой Богородицы). Таҥара улахан бырааһынньыга. Бу күн оннооҕор чыычаах аньыырҕаан уйа туттубат аатырара. Туллуктар кэлэллэр, моҕотой уйатыттан быгыалыыр, эһэ арҕаҕар уһуктан “ кырдьыылыыр”, о.э. быган сытар. Сааскы сылаас, “өнньүө” күннэр тураллар. Бу күн былыта суох ыраас күн турдаҕына, саас көхтөөхтүк кэлэр. Тыалырдаҕына – хатыыр.
6 – Түүн сылаас буоллаҕына, саас түргэнник кэлэр.
8 – Бу күн хайдаҕый да, алтынньы 8-с күнэ эмиэ оннук буолар.
9 – Мотуруона аат күнэ. Тураах кэлэр.
13 – Бэлиэтиир. Тот салгын түһэр.
14 – Күн көрөр өттүгэр сарай хаара сытар буоллаҕына, ыам ыйын 6-с күнүгэр диэри ходуһаҕа хаар сытар буолар.
18 – Урут хаҕыс тыал үрбүт буоллаҕына, аны, ичигэс тыал түһэр. Соҕурууттан тыалырдаҕына – сылыйар.
20-25 – Куруппааскы, улар охсуута саҕаланар.
21 – Күн көрдөҕүнэ – сайына ичигэс, былыттаах күн буоллаҕына – сайына сөрүүн.
23 – Чуумпу, сылаас түүн буоллаҕына, сайына куйаас, кураан буолар. Ириэрии күүһүрэр. Түүнүн тоҥорор.
24 – Чалбах үчүгэйдик килэйбэтэҕинэ, сайына куһаҕан буолар. Суол-иис олох алдьанар. Күн үөһэ ойдор ойон иһэр.
29 – Ый туолар.
Алтынньы муус устары батыһар
Декада диэн ый 10 хонугун этэллэр: I декада – ый 1-10 күннэрэ; II декада – ый 10-20 күннэрэ; III декада – ый 20-30 күннэрэ.
КИИН УЛУУСТАР
Муус устар былыр-былыргыттан саамай кэтэһиилээх, сандал сааһы салайар ый буолар. Ол гынан баран бу сыл муус устарын бастакы декадатын түүнэ лаппа тымныы буолуо. Элбэх хаардаах, сөҥүүлээх буолуо. Ый аҥаарыттан ардыыра сабаҕаланар. Бу ый I декадата: күнүс -9-2, түүн -20-9 кыраадыс тымныы. II декадаҕа биллэрдик сылыйыаҕа: күнүс +4+2 кыраадыс сылаас, түүн -11-9 кыраадыс тымныы.
III декада: күнүс +4+6 кыраадыс сылаас, түүн -9-4 кыраадыс тымныы.
БҮЛҮҮ УЛУУСТАРА
Бүлүү эҥээр бастакы декада урукку сыллардааҕар тымныы буолуоҕа.
Бу ый I декадата: күнүс -14-3, түүн -21-11 тымныы. II декада: күнүс -4-1, түүн -15-8 кыраадыс тымныы. III декадаҕа халлаан лаппа сылыйар: күнүс +5+3 кыраадыс сылаас, түүн -5-4 кыраадыс тымныы. Ый иккис аҥаара хаардаах, ардахтаах буолуо.
ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ
Өлүөхүмэҕэ ый бастакы декадата тымныы буолуоҕа. Ый I декадата: күнүс +2- -11, түүн -20-9 кыраадыс тымныы. II декада уруккутун курдук сымнаһыар буолуо: күнүс 0+4 кыраадыс сылаас, түүн -13-8 кыраадыс тымныы. III декада: күнүс +6+4 кыраадыс сылаас, түүн -1-4 кыраадыс тымныы.
ӨЙМӨКӨӨН УЛУУһА
Урукку сылларга холоотоххо, быйыл Өймөкөөҥҥө муус устар сымнаһыар буолуо.
Бу ый I декада тымныы буолар: күнүс -8-4, түүн -24-15 кыраадыс тымныы. II декада сымнаһыар: күнүс -1-6, түүн -17-11 кыраадыс тымныы. III декада: күнүс +1+3 кыраадыс сылаас, түүн -9-11 кыраадыс тымныы.
ҮӨҺЭЭ ДЬААҤЫ УЛУУһА
Муус устар I декадатыгар түүнүн балай да тымныйар: күнүс -6-14, түүн -30-22 кыраадыс тымныы. II декадаҕа тымныы арыый сымныа: күнүс -6-2, түүн -20-12 кыраадыс тымныы. III декадаҕа биллэ сылыйыа: күнүс 0+3 кыраадыс сылаас, түүн -10-6 кыраадыс тымныы.
АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, АЛА¤ЫАЙ УЛУУСТАРА
Быйыл муус устарга түүнүн тымныйыаҕа, күнүһүн арыый сылыйыа. I декада тымныы буолуоҕа, күнүс -11-3, түүн -21-16 кыраадыс тымныы. II декадаттан тымныы сыыйа намырыа, күнүс -2-6, түүн -19-11 кыраадыс тымныы. III декада: күнүс 0+4 кыраадыс сылаас, түүн -10-6 кыраадыс тымныыы.
АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ
Арктика арҕааҥҥы улуустарыгар муус устар бастакы аҥаарыгар түүнүн тымныы буолуоҕа. I декада тымныы буолуоҕа, кыраһалыаҕа, күнүс -22-14, түүн -29-20 кыраадыс тымныы. II декада: күнүс -4-10, түүн -22-13 кыраадыс тымныы. III декада: күнүс -1-4, түүн -10-5 кыраадыс тымныы.
Кус эрдэлээн кэлиэҕэ
Саха эр киһитигэр сааскы кус кэлиитэ — саамай кэтэһиилээх, күүтүүлээх күндү кэм. Быйыл туллук эрдэ кэллэ. Моҕотой (муруку-дьирики) эмиэ эрдэ уһуктан, номнуо хороонуттан быгыалаата. Оннооҕор кулун тутар 27 күнүгэр чыыбыс кэлбитин илэ харахпынан көрөн, соһуйдум. Онон сылыктаатахха, дьылын батыһа, кус эмиэ эрдэ кэлэн хоту ааһара сабаҕаланар.
Ол иһин дойду да, өрөспүүбүлүкэ да салалтата үгүс булчут санаатын учуоттаан, көҥүлү сыл аайы биир кэмҥэ буолбакка, айылҕа хаамыытынан көрөн көҥүллүүрэ ордук буолуо этэ.
Билиҥҥитэ булчуттар баҕа санааларын түүллэригэр эрэ көрөллөр. Дьиҥэр, кус ааһыан иннинэ булт көҥүлэ биллэриллэрэ буоллар, быйылгы саас чахчы үтүө саас, булчукка кэрэ бэлэх буолуо этэ.
Т.Л. Тарасов-Тускул.
