Былыргы алгыс, сиэр-туом тойуга олоҕу-дьаһаҕы киэҥник хабарынан, тыла-өһө күүстээҕинэн, кэрэтинэн, ырыата-тойуга ырааһынан, саха киһитин эрэлин күүһүрдэрэ, дьиҥнээх уран иэйиини үөскэтэрэ, дьон-сэргэ олоҕор улахан сабыдыаллааҕа.
Окко киирии сиэрэ-туома биир оннук бэлиэ көстүү.
Саха киһитигэр окко киирии кэмэ – улахан өрө күүрүү, үөрүү кэмэ. От үүнүүтэ үрдүк буоллаҕына, ити үөрүү өссө үрдүүрэ. Ол эрээри, сиэр быһыытынан, саха киһитэ ону хаһан да таһыгар биллэриэ, таһаарыа суоҕа. Окко киириэх иннинэ дьон ходуһаларын көрөн кэлэн баран, үксүгэр, «от үүммэтэх» диэн кэпсээннээх төннөллөр. «От олус үүммүт, быйыл оту кэһэтииһибит» эҥин диэн курдук тыл-өс хаһан да таһаарыллыбат. Кэтэһэ, көрө сылдьан от сиппитин кэннэ биирдэ тахсаллар. Кэрийэ сылдьан оту тардыалаан көрөллөр. От ситэ-хото илик, өссө үүнүөх буоллаҕына, сүһүөҕүнэн уһуллан кэлэр. Оттон сиппит оту тартахха, «тис» гына быһа ыстанар. Оччоҕо «оттуурга сөп буолбут» дииллэр. Сиппит от аллараа өттө хойдор уонна от чэчиктэннэҕинэ киистэтэ куоппаһырар. Оччоҕо тыал хамсаттаҕына эбэтэр оҕустахха куоппаһа сиргэ түһэн сиэмэлэнэн, эһиилгитигэр өҥ дьыл буоллаҕына, өссө хойдон үүнэр. Оттон ситэ илик оту оҕустахха эһиилигэр от хойдубат – төрдүттэн эрэ үүнэн тахсар.
Окко киириэх иннинэ, биллэн турар, сэби-сэбиргэли бэлэмнэниллэр. Төһө да билигин судургутун иһин, былыргы дьылларга сахалыы хотуур оҥоһуута олус уустук үлэ аатырара. Ол курдук, икки хас балтаһыттаах орто баайыылаах уус күҥҥэ ортотунан 4-5 эрэ хотууру оҥороро. Номоххо кэпсэнэринэн, хотуур оҥоһуутугар Болугур ууһа Көөнөкөөн уустан ордук уус үөскүү илик диэн буолар. Кини Баҕырык баай ыҥырыытынан кэлэн икки күн уонна биир түүн тохтообокко уһанан, 50 саҥа хотууру оҥорбута үһү.
Былыргы дьон окко киириэх иннинэ эттэрин-сииннэрин хатараллара. Ол эбэтэр, ууну-хаары мээнэ испэккэ бааналлар. Окко киирэллэригэр, эттэрин арыынан соттон баран, күн уотугар олорон иҥэрэллэр. Оччоҕо киһи куйааска тириппэт, көлөһүнүрбэт буолар дииллэрэ.
Отчуттар бастакы икки күн, «эттэрин үөрэтэн» диэн ааттаан, аа-дьуо охсоллор. Үһүс күннэригэр, дьэ, «тимэхтэрэ сөллөн, хоннохторо аһыллан» үчүгэйдик охсон бараллар. Онтон ыла, от сүмэһинэ сүтэ, уҥуоҕура, кытаата илигинэ өрүсүһэн элбэҕи оттуу охсоору, сарсыарда эрдэттэн киэһэ үс туман түһүөр диэри балысханнык бараллар. От саамай иҥэмтэлээх чааһа – сүмэһинэ буолар. Сүмэһиннээх оту сиэбит идэһэ этэ минньигэс, эккэ-хааҥҥа көдьүүһэ улахан. Сүмэһиннээх отунан аһаабыт сүөһү түргэнник төлөһүйэр, оттон ыанньык үүтэ хойдор, минньийэр. Охсуллубут от ардахха сытыйдаҕына эбэтэр күн уотугар уһуннук хаттаҕына сүмэһинэ сүтэр. Ол иһин аһара хатарбакка, кэмин аһарбакка мунньуллуохтаах. Ситэ куура илик оту куурда охсоору, тыалы утары сахсаҥнатан мунньаллар. Былыргы дьон күн-дьыл туругун үчүгэйдик билгэлиир буолан, ардахха сытыппаттар. Ходуһа эргиччи күрүөлээх буолан сылгы-сүөһү тэпсибэт. Мас-от үүнэрин ылҕаан, ыраастаан биэрэн иһэллэр, ходуһаларын сылын аайы кэҥэтэн иһэргэ кыһаллаллар.
Сахалар былыр от ыйын 12 күнүгэр, өҥүрүк куйаас түһүүтэ, Бөтүрүөп таҥара күнүгэр окко киирэллэрэ. Бу күн иннинэ, үгэс курдук, «Бөтүрүөп ардаҕа» диэн түһэрэ. От ыйын 13 күнүгэр, «абааһылар мунньахтарын» саҕана, окко киириллибэт. Маны тэҥэ, бокуонньугу тиһэх суолугар атаарбыт «дьааһык киэһэлэригэр» от оттууллара сатаммат, аньыы. Абааһы айыы киһитин хотуура түспүт сиригэр оттообот. Ол иһин, үгэс курдук, былыргы дьон абааһылар иннилэринэ окко суол таһааран кэбиһэллэр.
Отчуттар бастаан алааска киирэн баран улаханнык айдаарбаттар, кэпсэппэттэр. Ол кэннэ алаас саҕатыгар аал уоту оттон, кини иннигэр сөһүргэстээн олорон, алаас иччитэ Айгыр Намыһын хотунтан аһыыр-таҥнар иннигэр ача күөҕү алдьата кэлбиттэрин аньыырҕаабатын, атыҥыраабатын диэн ааттаһаллар-көрдөһөллөр. Алгыы-алгыы уокка ас кэбиһэллэр. Ол от охсооччу алгыһа дэнэр.
Дьэ!
Аан дойдум иччилэригэр
Дьэ, бүгүҥҥү күнүм
Күөх күндү ачаҕыттан
Дьэ, тииһээрибин,
Сир ийэ дойдум, дьэ,
Сиэги күрүөлээх,
Силээн түһүгүттэн
Силийэ дайбаан ылаарыбын,
Аан дойдум иччититтэн
Ааттаһа киирэн турабын,
Аҕыс сүһүөхтээх
Ача күөх оккуттан,
Тоҕус сүһүөхтээх
Чокуур күөх оккуттан,
Уунан тиийбэт уйгугуттан,
Кэһэн тиийбэт кэскилгиттэн
Тииһэн аһыы түһээрибин,
Сыспай сиэллээхпин,
Хоройор муостаахпын
Иитэр-харайар туһугар
Көрдөһө киирэн турабын.
Аан дайдым айылҕатыттан
Тииһэн аһыыр кыһалҕатыгар…
Аан дойдум, дьэ, иччилэрэ.
Аһааҥ-таҥныҥ!
Ахтаах арыынан
Аһатан-сиэтэн эрэбин,
Уунан тиийбэт уйгугуттан
Бука, дьэ, диэҥҥин
Биэрээр-биэрээр, көрдөһөбүн.
Дьэ, итинник курдук, ходуһаҕа киирэн баран сир-дойду, аан айылҕа иччититтэн көрдөһөллөрө.
Онтон, аны, бастакы хотуур суолун түһэриэх иннинэ эмиэ икки туспа туому толороллоро. Олортон бастакыта «Бастакы хотуур алгыһа» диэн ааттанар. Маны саамай аҕа саастаах отчут толорор. Холобур, бу курдук:
Эппитигэр эрчимнээ,
Тилэхпитигэр тэтимнээ,
Илиибитигэр имэҥнээ!
Хаптаҕай таас уллуҥахпытын
Халты тэптэримэ.
Бүтэй таас уллуҥахпытын
Мүччү үктэтимэ.
Көҥдөйдөөх күөх оппун
Үмүрүччү ыллар.
Аналлаах сүөһүбэр
Амтанаах астык оту
Айан кулу…
Ити кэнниттэн, аны, «Хотуур уулатар алгыс» диэн кэлэр. Эмиэ саамай аҕа саастаах отчут илин диэки көрөн туран, үс төгүл хотуурунан оту быһа далайан таһаарар. Ол быспыт отуттан биир тутуму иһиттээх ымдааҥҥа уган ылар. Ол окко умньаммыт ымдааны илиитин муҥунан далайан үүнэн турар окко үстэ төхтүрүйэн ыһар уонна онон хотуурдарын үс төгүл сотон ылаллар. Бу кэннэ уот иннигэр сөһүргэстээн олорон алгыыр:
Айбыт айыыларыам,
Иэйбит иэйэхситтэриэм,
Ойуулаах отум-маһым иччитэ
Сорсу Нуурал хатын,
Сорсу Нуурал тойон!
Уйгу быйаҥҥыттан,
Уһун кэһиигиттэн
Ордук өлүүлээ,
Быстыбат быйаҥнаа,
Самныбат саргылаа,
Тохтубат дьоллоо
Тоҕус тоһоҕос оту
Субуруччу туруортар,
Тоҕус сыһыы тухары
Торҕо күөх отуҥ
Дьоллооҕуттан тускулаа!
Саппах самыырынан самнарыма,
Өксүөн хаарынан үллүктээмэ.
Тунах сайын тухары
Дьоллоох күнү тосхой!
Онтон бары тус илин диэки үстүүтэ талайаллар. Салгыы хотуурдарын алгыыллар:
Чогдойдор тостума,
Ханайдар хабыллыма,
Мэтэйдэр бэттимэ,
Бөкчөйдөр бүлгүрүйүмэ,
Элийдэр эмтэрийимэ...
уо.д.а. диэн. Дьэ ити курдук алаастарын иччититтэн көрдөһөн, хотуурдарын алҕаан, уулатан баран былыргы сахалар бастакы хотуур суолун түһэрэн оттоон бараллара.
Уопсайынан, сахалар от үлэтин бука бары, биир эмэ сүрэҕэ суохтан, күүлэйдьиттэн уратылара, сөбүлүүллэр, таптыыллар. Күөх быйаҥ күрэһэ буоллаҕа дии. От сыта, үүнүүлээх от долгуйа хамсыыра, хотуур тыаһа – ити барыта саха киһитин сүрэҕин ортотунан киирэр. Күн аайы бугул элбээн бачыгыраан иһэрэ, ама, ким санаатын кынаттаабат буолуой?!.
Оннук үгэс, сиэр-майгы көлүөнэттэн көлүөнэҕэ баран истин.
Бэлэмнээтэ Альберт Капрынов
"Кыым" 2011 с. № 26
