Сэбиэскэй Сойуус суох буолбутун кэннэ, Арассыыйаҕа тыһыынчанан дэриэбинэ эстибитэ, өссө 10 тыһ. тахса дэриэбинэҕэ сүүстэн аҕыйах киһи олорор, олортон үгүстэрэ кырдьаҕастар... Киһини долгутар, дьиксиннэрэр чахчылар. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ити дьалхааннаах кэмҥэ тыа сирин харыстыыр, сайыннарар сөптөөх бэлиитикэ ыытыллан, биир да дэриэбинэ эстибэтэҕэ. Ол олохтоммут суолунан билигин эрэллээхтик хардыылаан иһэбит.
Гаас киирэн, элбэх ыал мас мастаан, оһох оттон бүттэ, сып-сырдык, сып-сылаас дьиэлэргэ үөрэ-көтө олороллор. Киһи эрэ сэргии, кэрэхсии көрөр оскуолалара, балыыһалара, успуорт саалалара тутулуннулар. Саха ынаҕын, сылгытын, дьиэ табатын аан дойдуга биһирииллэр. Үрүҥ илгэни үрүлүтэр, аһы-үөлү оҥорон таһаарар сыахтар, кэмбинээттэр, бэкээринэлэр тэриллэн, ньиргиччи үлэлии тураллар. Бэйэбит минньигэс, иҥэмтэлээх, битэмииннээх төрүт аспытын аһаан олорор дьоллоох дьоммут.
Дойдуга буолбут уларыйыы биир кэрдиис кэмигэр тыа сирэ кэлимник сайдарын туһугар туруулаһан үлэлээбит, кэскиллээх хамсааһыннары көҕүлээбит, бары өттүнэн күүскэ өйөөбүт киhи өрөспүүбүлүкэбит иккис бэрэсидьиэнэ Вячеслав Анатольевич Штыров буолар.
Кинини кытта биир кэмҥэ айымньылаахтык үлэлээн кэлбит биллэр судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл, тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, Ил Түмэн дьокутаатынан үлэлээбит саха норуодунай суруйааччыта Дмитрий Федосеевич Наумов кэпсиир.
Тыа сирин сайдыытын бастакы бырагыраамата
– Штыров бэрэсидьиэн буолан баран, тыа хаһаайыстыбатын салайар үлэһиттэри ыҥыран улахан мунньах тэрийбитэ. “Арассыыйа үрдүнэн сэбиэскэй хаһаайыстыбалар суох буоллулар, тыа сирэ судаарыстыба баайыттан-дуолуттан таҕыста, сири-уоту чааһынай бас билиигэ биэрдилэр. Бу кириисис кэмигэр олорорго сүрдээх уустук буолуо, онон тыа сирин кэлимник сайыннарар бырагыраама оҥостуохтаахпыт”, – диэн чопчу сыал-сорук туруорбута. Биһиги, т/х-тын үлэһиттэрэ, оннук сорудаҕы ылан баран, улаханнык мунаарбыппыт. Барыта түһэ турар көрдөрүүлээх, сүөһү, сылгы, таба аҕыйыы турар, кириисис кытаанах ытарчатыгар киирбит тыа хаһаайыстыбатын баҕарбыт курдук, аҕыйах сыл иһигэр өрө тардар, сайыннарар кыах суоҕа. Дьэ, ол иһин бастакы бырагыраама кириисиhи тохтотор, экэниэмикэ бу уустук салаатыгар балаһыанньаны көннөрөр туһугар оҥоһуллубута. Бэрэсидьиэн иҥэн-тоҥон сүбэлэһэн, утарсааччылартан киэҥ көхсүнэн бүөлээн, урут хаһан да оҥоһуллубатах «Бэрэсидьиэн судаарыстыбаннай бырагырааматын» бырабыыталыстыба бигэргэппитэ Ил Түмэҥҥэ киирбитин парламент биир санаанан өйөөбүтэ. Бырагыраама бигэргэнэн, тыа сиригэр бэриллэр үп сокуоннары утарбат, ол оннугар сокуон күүстээх буолбута. Бу олус дьоһуннаах хардыы буоларын, кини аҥаардас т/х-тын эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытын сүрүн хайысхаларын: гаастааһыны, дьиэ-уот, социальнай эбийиэктэр тутууларын, мелиорация боппуруостарын хабара да көрдөрөр. Тыа сирэ халбаҥнаабат өйөбүллэммитэ. Ый аайы туох үлэ барбытын отчуоттуур этибит. Бэрэсидьиэн Штыров үбүлээһини хонтуруоллуура, сорук булгуччу туоларын ирдиирэ.
Тыын суолталаах боппуруос
– Штыров бэрэсидьиэн буолар сылыгар Арассыыйа киин былааһыттан т/х-гар муҥутаан 46 мөл. солк. ылбыппыт. Ол эстии суола этэ. Ол иһин саҥалыы суолу-ииһи көрдүүр сорук турбута. Көрдөрүү барыта аллара түһэрин тохтоторго, сүөһү-ас аҕыйаабатын туһугар туруммуппут. Ол туһугар, бородууксуйа 60%-ын ордугун биэрэр чааһынай хаһаайыстыбалары хайа эрэ ньыманан өйүүр наада этэ. Онон үүт туттарааччыга урукку биир лиитирэ үүккэ ылар 6 солкуобайыттан 3,5 солк. судаарыстыбаҕа төннөр датаассыйа оннугар ол ороскуотун сороҕун сабар 7,5 солк. субсидия диэни киллэрбиппит. Ити субсидияттан т/х бородууксуйатын туттарааччы судаарыстыбаҕа тугу да төннөрбөт буолбута. “Субсидия бородууксуйаны оҥорор эрэ киһиэхэ бэриллэр” диэн ирдэбил турбута, ону толорор туһугар хас улуус аайы саҥа соҕотуопкалыыр-астыыр кииннэр оҥоһуллубуттара. Билигин да олор үчүгэйдик үлэлии тураллар.
* * *
Бастаан үгүс сылга мунньуллубут иэс кыһалҕата турбута. Бу улахан өттө “бүддьүөт ороскуотугар көрүллүбүт үп судаарыстыбаҕа төннүөхтээх” диэн дьаһалтан этэ. Ону ылан сотон кэбиһэр кыаллыбата, ол иһин “тута ирдэбилтэн” таһааран, «Туймаада» ТХАПК-ҕа бэриллибитэ. Тута ирдэнэн, дьону эһиэҕинээҕэр, бытааннык хомуллан, дьоҥҥо туһалаатын диэн буолбута. Кырата суох суума этэ: 3 млрд солк. Саамай суолталааҕа, бүддьүөккэ көрүллүбүт үп төттөрү ирдэммэт, субсидия быһыытынан бэриллэр буолбута.
* * *
2010 с. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тыа сирин сайдыытыгар 8 млрд солк. бэриллэр буолбута. Ол кэмҥэ Арассыыйа үрдүнэн т/х-гар 124 млрд солк. бэриллэрэ, ол иһиттэн 87 млрд баан бырыһыанын сабарга барара, хаалбыт 37 млрд солк. 80-тан тахса эрэгийиэн үллэстэрэ. Онон Саха сиригэр т/х өйөбүлэ хайдах курдук үрдүк таһымнааҕын санаан көрүҥ!
В.А. Штыров бырабыыталыстыба иннигэр биири этэрэ: “Үөрэхтээһин, мэдиссиинэ, култуура, ОДьХХ, салалта бүддьүөттэн ылар быһаарыллыбыт үптээх, бырамыысыланнас биһиэхэ эрэ наадыйбат. Оттон биһиги хоту сирбитигэр олох олорор, т/х-нан дьарыктанар, ону биисинэс оҥостор олус уустук – ити соҕотох боппуруоһу эһиги быһаарыахтааххыт”.
Сайдыы оҥкуллара
– Вячеслав Анатольевич тыа сирин гаастааһын олус бытаан диэн, ону хамсатарга болҕомтотун уурбута. Үп-харчы чопчу сыалга түмүллүбүтэ. Чугас улуустар кииннэрин эрэ буолбакка, дэриэбинэлэри эмиэ гаас ситимигэр холбуохха диэн, урукку салалта ыыппыт үлэтин салҕаабыта. Нам, Бүлүү, Хаҥалас, Горнай улуустарыгар үлэ барбыта. Кэтэһэ сатаан баран, кэтэспэт буолбут гаас ситимэ Илин Эҥээргэ Өлүөнэни туораан тахсыбыта.
* * *
Аны Бүлүү түөрт улууһун холбуур суолу федеральнай тыраасса оҥорор үлэни бэрэсидьиэн бэйэтэ турунан салайбыта. Киин былаас “суолгут хас да сиринэн быстан сытар, ону оҥорон, сылы эргиччи сырыы баар буоларын хааччыйдаххытына эрэ ылсабыт” диэн усулуобуйа туруорбута. Онно үп-харчы суоҕа. Үп булан суолу ситэрэр инниттэн бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн суол тутуутун тохтотор кыһалҕа үөскээбитэ. “Нэһилиэктэргэ сылдьыһар суол суоҕуна, тугун эмиэ федеральнай тыраассатай” диэччилэр бааллара. Ол мөккүөргэ Вячеслав Анатольевич: “Нэһилиэктэн син хайдах эмэ улуус киинин булуоххут, онтон салгыы суолгут федеральнай буоллаҕына, Москубаҕа да тиийэ айанныаххыт”, — диэн хоруйдаабыта. Оччолорго сорох киһи “өссө Москубалаах баҕастаах” диэбит буолуохтаах. Оттон билигин хайдах курдук, таас муосталар тутуллан, боруом сырыыта олохтонон, Бүлүү суола сылы эргиччи үлэлиир, федерацияттан кэлэр харчынан көрүллэр-харайыллар буолла!
Дьэ уонна Арассыыйа Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр туруорсан, тыа сиригэр субсидиялаах (федерацияттан уонна өрөспүүбүлүкэттэн 70% үбүлэнэр) дьиэлэри тутар буолбуппут. Бу бырагырааманан Вячеслав Анатольевич бэрэсидьиэнниир сылларыгар т/х-тын үлэһиттэрэ, тыа сиригэр олорор атын эйгэҕэ үлэлиир дьон барыта 20 тыһ. дьиэни туттубуттара.
Тыа оскуолалара
– Сыл аайы саҥалыы тииптээх, тус-туһунан бырайыактаах 10–15 оскуоланы тутар сыал-сорук туруорбута. Кини бэрэсидьиэнниир сылларыгар 129 оскуола тутуллубутуттан баһыйар үгүс өттө тыа сиригэр этэ. Биирдэ Штыров саҥа оскуола аһыллыытыгар сылдьан, оҕолор остолобуойга алюминий биилкэлэрин, ньуоскаларын токурута оонньуулларын көрбүтэ. Онтон ыла үөрэх кыһаларын хааччыйыы тосту уларыйбыта. Вячеслав Анатольевич саҥа эбийиэккэ барыта үчүгэй буоларын кытаанахтык ирдиирэ — паартатыгар, олоппоһугар, иһитигэр-хомуоһугар, иннэтигэр-сабыгар тиийэ.
Кини ыччат үөрэхтээх, эргиччи сайдыылаах, кэрэҕэ тардыһыылаах буоларыгар кыһаллан үлэлээбитэ. Ол курдук, Мииринэйгэ инженердэри иитэр кыһа тэриллэн, саха ыччата онно үрдүттэн үөрэнэр, быраактыкаланар, салгыы үлэлиир кыахтаммыта. Аллараа Бэстээххэ тимир суол техникумун оҥорторбута. «Сургутнефтегаз» тыа хаһаайыстыбатыгар көмөтүн инники кэскилин көрөн, Т/х акадьыамыйатын саҥа куорпуһун туттарбыта. Бу дьаһалларга барытыгар тыа сирин ыччата үлэлииригэр киэҥ суол арыллыбыта.
Бырамыысыланнас уонна тыа сирэ
– Тыа сирин аныгы технологиялара, тырааныспара суох сайыннарар уустук. Хапыталыыһым табаары эрэ билинэр, ол аата табаары оҥорон таһаарар сыахтар наадалар – биһиги онон салайтарбыппыт. Холобур, Төҥүлүгэ аһы-үөлү оҥорон таһаарар кэпэрэтиип үчүгэйдик тэринэн, бородууксуйалара билигин да хамаҕатык атыыланан дьону үөрдэр.
Бөдөҥ бырамыысыланнай хампаанньалар т/х тэрилтэлэрин өйүөхтээхтэр диэн, “Анаабыр алмаастара” хампаанньа т/х тэрилтэлэрин кытта ыкса үлэлэһэн, олор алмааһы хостооччулары минньигэс этинэн-үүтүнэн хааччыйар буолбуттара. Бу курдук үтүө үгэс салҕанан бара турдун!
“Ну, якуты!”
– 2006 с. РФ Т/х министиэристибэтин кэллиэгийэтин көһө сылдьар мунньаҕа биһиэхэ ыытыллыбыта. А.В. Гордеев т/х миниистирэ буоларын таһынан, РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта этэ. Саха сирин устуоруйатыгар маннык үрдүк таһымнаах мунньах буола илигэ – ити Штыров аптарытыатын биир туоһута. Оччолорго т/х-тын федеральнай судаарыстыбаннай бырагырааматыгар сылгыны да, табаны да иитии туһунан суоҕа. Арассыыйаҕа оннук дьиэ кыыллара баалларын туһунан өйдөбүл да мэлигир этэ. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга, хоту дойду буурҕатыгар, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска эриллэн-мускуллан үлэлии сылдьар сылгыһыттар уонна табаһыттар үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара ханна да көстүбэтэ, туох да көмүскэллэрэ суоҕа.
Онон кэллиэгийэҕэ былыр-былыргыттан үгэс буолбут төрүт дьарыкпытын — сылгыны үөрдээн иитиини уонна таба иитиитин – федеральнай таһымҥа таһааран, судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киллэрэргэ туруорсубуппут. “Кэллиэгийэ дьонун ханна илдьэбит?” диэҥҥэ Өймөкөөнү талбыппыт. Өймөкөөн — тымныы полюһа, аны саха ынаҕа, сылгыта, табата барыта баар. Министиэристибэ үлэһиттэрэ Николай Винокуров салайар сылгы иитэр бааһынай хаһаайыстыбатыгар хайдахтаах курдук зоотехническай учуот үчүгэйдик тэриллибитин көрөн сөхпүттэрэ. Симменталь ынахтар “сыалыйаларын” көрөн интэриэһиргээбиттэрэ, барытын көрөн-истэн, сөҕөн-махтайан барбыттара.
Тэрийэр кэмитиэттэн, Москубаҕа тиийбиппэр Гордеев көмөлөһөөччүтэ Өймөкөөннөөҕү хаартыскалары бэчээттэппит уонна миигин көрөөт: “Дьоҥҥун дьадаҥылар диигин да, бары киис бэргэһэлээхтэр. Москубаҕа даҕаны бачча элбэх киис бэргэһэ суох. Маннык баай дьоҥҥо хайдах харчы туруорсаары гынаҕыный?” – диэтэ. Мин онуоха: “Киинтэн төһө ыраах олороллорун бэйэҕит көрдүгүт. Эһигини кинилэргэ илдьээри авиатордары кытта ый аҥаарын устата “сэриилэһэн” сөмөлүөтү көтүттүбүт, эбиитин бөртөлүөтү туһанныбыт. Ыстаада дьоно сигиэйкэ бэргэһэ атыылаһа Дьокуускайга кэлэллэригэр туохтара да суох. Оттон кииһи бултууллара дөбөҥ, баар матырыйаалынан тиктиминэ”, — диэтим. Киһим: “Ну, якуты, нашли что ответить!” — диэн күллэ. Ол күн Гордеев докумуоннарбытыгар илии баттаабыта. Ол тугу биэрбитэй? Таба иитиитэ уонна сылгы иитиитэ сокуоҥҥа киирбиттэрэ. Таба иитиитигэр Арассыыйа бүддьүөтүттэн сыл аайы – 50 мөл солк,, сылгы иитиитигэр 52 мөл.солк. көрүллэр буолбута. Онон Вячеслав Анатольевич бэрэсидьиэнниир сылларыгар тыа сирин өйөбүлүн Арассыыйаҕа үрдүк таһымҥа тэрийбитэ. Атын эрэгийиэннэр биhиэхэ ымсыырар эрэ этилэр.
Киин тардыыта
– Кинини бырамыысыланньык, “технарь” эрэ дии саныыллар. Оттон кини дьиҥ чахчы судаарыстыбаннай толкуйдаах мындыр салайааччы этэ. Хаандыгаҕа төрөөбүт, оҕо сааһа дэриэбинэҕэ ааспыт, үөрэҕин бүтэрээт, Саха сиригэр үлэлии кэлбит. Биирдэ Хаандыгаҕа сырыттахпытына: “Уум көтөн хаалла, баран дьаарбайыахха”, — диэбитэ. Уулуссанан хааман иһэн: “Манна субу-субу кэлиэхпин баҕарар буолбутум хас да сыл буолла. Дьиктиргии сылдьабын. Урут олох тардыспат этим. Ол көстөр дьоҕус, үрүҥ дьиэ аттыгар кыра балыыһа баара, онно төрөөбүппүн. Билигин ол дьиэ суох. Оттон биллибэт ситим тоҕо эрэ баар”,— диэтэ. Онуоха мин: “Вячеслав Анатольевич, арааһа, хардата итиннэ баар, эн бу сиргэ, биологтар этэллэринэн, “биологическай майаагыҥ”, ол эбэтэр хааннаах кииниҥ хаалбыт, ол иһин тардыһаҕын», — диэбитим.
* * *
Ол киин тардыыта күүскэ иҥмит, Сахатын сиригэр олус бэриниилээх, дойдутун ис сүрэҕиттэн өйдүүр, биһиэхэ, саха дьонугар, сылаас тыыннаах, норуоппут олоҕун туһунан сырдык өйдөбүллээх буолан, киэҥ далааһыннаах, тыа сирин өйүүр бэлиитикэни ыыттаҕа. Кинини тыа сирин сайдыытыгар олус улаханы оҥорбут салайааччы быһыытынан сыаналыыбын уонна ис сүрэхтэн махтанабын!
Саргылаана САВВАТЕЕВА.
