Бастакы үрдүк үөрэх кыһатын 90 сыла
Хаалыылаах Саха сиригэр үрдүк үөрэх кыһата – саха норуотун ыра санаата этэ. 1897 сыллааҕы биэрэпиһи ылан көрдөххө, үөрэхтээх киһи ахсаанынан Саха уобалаһа кэнники миэстэҕэ сылдьара. Оттон олохтоох дьонтон (“инородцы”) 0,6% эрэ барбах ааҕар-суруйар этэ.
1904 с. сахалартан икки эрэ үрдүк үөрэхтээх киһи баарын туһунан А.Семенов, М.Горькай табаарыһа, суруйбута баар: уокуруктааҕы суут чилиэнэ, Рязаҥҥа үлэлээбит Афанасьев, ону кытта быраас П. Сокольников. 1916 с. саха чулуу интэлигиэнсийэтэ, ол иһигэр В.Никифоров-Күлүмнүүр, Иркутскайга үрдүк үөрэх кыһата тэриллэрин туруорсубуттара. Ол “биһиги кыһабыт буолуохтаах” диэн ыраламмыттара да, саха тыла университет бырагырааматыгар киллэриллибэтэҕэ. 1919 с. С.А. Новгородов, Иркутскайдааҕы кыһаҕа “якутология” хайысханы киллэриэххэ диэн суруйбута. “Хас сылынан биһиэхэ үрдүк үөрэх кыһата арылларын күүтэбит?” диэн ыйытыыта салгыҥҥа ыйаммыта...
Хаалыыттан – сайдыыга
1917 с. уонча үрдүк үөрэхтээх саха баара. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэннэ оскуолалар арыллан, ликбиэстэр тэриллэн, бүттүүн үөрэхтээһин идиэйэтэ тэнийэн, норуот үөрэхтэнэр ыра санаата олоххо киирэн барбыта. Ити сүҥкэн хардыылар оҥоһуллубут кэмнэрэ этэ. 1922 с. Максим Аммосов I Учредительнай сийиэскэ “Кэннибитигэр баттал, хараҥа, хаалыы... Иннибитигэр – сырдык сайдыы суола” диэбитэ.
Саха сирэ ити сылларга туох баар үрдүк үөрэхтээх каадыры, ол иһигэр учууталлары, тас үөрэх кыһаларыгар бэлэмниирэ. Ол эрээри, салайар баартыйа үөрэхтээһин сайдыытыгар саамай улахан болҕомтотун уурара, бэлэмнэнии ыытара. 1931 с. үөрэҕирии наркома С.Ф. Гоголев баартыйа VIII кэмпириэнсийэтигэр отчуотуттан:
1930/1931 үөрэх дь. киин үрдүк үөрэх кыһаларыгар 520 киһи үөрэммит. 1932 с. киин үөрэх кыһаларыгар ыытарга хамыыһыйа 500 киһи дьыалатын көрбүт. Онтон үөрэххэ 276 киһини талбыт. Олортон олохтоох төрүт омуга – 65%, батараага уонна оробуочайа – 40%. Уопсайа, 1931 с. 776 киһи үрдүк үөрэххэ үөрэммит. Ити кэмтэн ыла ыччаттар утуу-субуу үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, дойдуларыгар кэлэн, саҥа олоҕу тутууга кыттан барбыттар.
Институт арыллыыта
Үрдүк үөрэх кыһата тэриллэрэ тыын суолталаммыта. 1932 с. оробуочай факультет (рабфак) арыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ институт арылларын долгуйа күүппүтэ. Бары өттүнэн бэлэмнэнии барбыта. Урукку реальнай училище дьиэтэ улахан өрөмүөнү эрэйэрэ. 9 ыстаапка көрүллүбүтүн үрдүнэн, соҕурууттан биир эрэ преподаватель кэлбитэ – каадыр суоҕа... Орто үөрэх тиһигэ оннун була илигэ, онон үөрэниэх ыччат эмиэ тиийбэтэ. Ол да буоллар, барыта быһаарыллан, 1934 с. алтынньы 8 күнүгэр Саха сиригэр бастакы үрдүк үөрэх кыһата – Пединститут аанын тэлэччи арыйан, ыччаты үөрэтии саҕаламмыта. Хайдахтаах курдук дириҥ суолталаах этэй, ол!
Институту үөрүүлээх арыйыы 1934 сыл ахсынньытыгар, Бүттүүн Саха сийиэһигэр буолбута. Онно үөрэхтээһин наркома Иван Михайлович Романов өрө көтөҕүллэн туран, дакылаат аахпыта. Бэл, сийиэс үлэтин тохтотон, пединституту баран көрөн кэлбиттэрэ. Пединститут бастакы дириэктэрэ Иван Пудович Жегусов “Социалистическая Якутия” хаһыакка (1934 с. алтынньы 12 к.) “өрөспүүбүлүкэ аны тастан педагогическай каадырдары киллэрбэккэ, тыһыынчанан солк. үбү бараабакка, учууталлары бэйэтэ бэлэмниир буолуоҕа” диэн суруйбута. “Институт тэриллиитэ билим сайдыытыгар, Саха АССР устуоруйатын, литэрэтиирэтин, этнографиятын үөрэтиигэ улахан оруоллаах буолуоҕа” диэбитэ. “Кыым” хаһыакка “үөрэх сайдыытын кытта айылҕа баайын үөрэтии, чинчийии сайдыаҕа” диэн суруйбута. Барыта эппитин курдук буолбута.
Бастакы дириэктэр
И.П. Жегусов Тааттаттан төрүттээҕэ, 1927 с. Н.К. Крупская аатынан Хомуньуустуу иитии академиятын бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы педучилищеҕа дириэктэрдээбитэ, Наркомпрос иниспиэктэринэн үлэлээбитэ. Үөрэхтээһин наркомунан үлэлии сылдьан, ыараханнык ыалдьыбыта. Кини үөрэхтээһин энтузиаһа, пединституту тэрийии көҕүлээччитэ этэ. Солбуйааччыта Иван Александрович Мельников диэн РСФСР Наркомпроһа соҕурууттан ыыппыт киһитэ этэ. Кини Москубатааҕы индустриальнай-педагогическай факультет аспирантуратын бүтэрбит этэ, кэлин хандьыдаат дьиссэртээссийэтин көмүскээбитэ. Иккиэн тапсан, ситэрсэн биэрэн үлэлээбиттэрэ.
Пединститут тэриллэригэр, икки салаалааҕа: устуоруйа (26 устудьуон) уонна физика-матымаатыка (31 устудьуон). 27 устудьуону бэлэмнэнии салаатыгар ылбыттара. 12 преподаватель ортотугар биир да билим истиэпэннээх суоҕа. Сыыйа институт кэҥээн испитэ. 1935 с. нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин салаата арыллыбыта. 1938 сыл сааһыгар бастакы выпуск тахсыбыта. Кэлин институт олоҕун булан, өрөспүүбүлүкэни учууталларынан хааччыйа турбута да, наадыйыы улаатан испитэ. 1940/1941 үөрэх дь. 2813 учууталтан 1178 үрдүк үөрэхтээҕэ. 155 оскуола дириэктэриттэн 120 үрдүк үөрэҕэ суоҕа.
Сэрии сылларыгар
Фашистыы Германия ССРС-ка саба түспүтүгэр, пединститут элбэх устудьуоннара, үлэһиттэрэ сэриигэ барар баҕа санааларын биллэрбиттэрэ. Балаҕан ыйыгар диэри барыта 33 киһи ыҥырыллыбыта, 1942 с. бэс ыйыгар диэри 9 преподаватель, 24 оробуочай, 3 сулууспалаах, 57 устудьуон ыҥырыллыбыта. 1941/42 үөрэх дьылыгар Пединститут түргэн үөрэтиигэ көспүтэ – ол курдук, үөрэҕи үс сылынан бүтэрэр туһунан бирикээс тахсыбыта. Пединститут кэлэктиибэ сэрии тыйыс сокуонунан үлэлээбитэ.
Ол да буоллар, 1945 сс. институт 45 учууталыттан номнуо 10 билим истиэпэннээҕэ, устудьуон ахсаана 473 киһи этэ, 8 киһи аспирантураҕа барбыта – ити сэрии сылларыгар институт тэрээһин, мэтэдьиичэскэй уонна билим-чинчийэр өттүнэн бөҕөргөөбүтүн туоһута буолбута. Онуоха олук уурааччы – базатын сөпкө тэрийбит, каадыры бэлэмнээһиҥҥэ болҕомто уурбут – бастакы дириэктэр И.П. Жегусов өҥөтүн бэлиэтиир наада.
Институттан – федеральнай университекка
1949 с. саха тылын уонна литэрэтиирэтин салаата арыллыбыта. 1950 с. саха оскуолаларыгар нуучча тылын үөрэтэр учууталлары бэлэмниир салаа арыллыбыта. Ол иннинэ итинник салаа Учууталлар институттарыгар эрэ баара. 1951 с. бу салаалар устуоруйа факультетыгар холбоспуттара. 1951 сылтан учууталлары таһаарыы элбээбитэ. 1946–1956 сс. пединститут 11 выпуһу биэрбитэ.
50-с сылларга пединститукка сахалартан биир эрэ педагогика билимин хандьыдаата баара. 1953 с. В.Ф. Афанасьев уонна П.И. Шадрин көмүскээбиттэрэ. 1956 с. институкка 33 билим хандьыдаата, биир билим дуоктара баара. Бастакы саха дуоктардара А.Д. Егоров, Л.Н. Харитонов, Г.П. Башарин үлэлэрэ-хамнастара Пединститут кафедраларыгар саҕаламмыта. А.Е. Мординов, И.М. Романов уонна Ф.Г. Сафронов үлэлэрэ эмиэ манна барбыта. Институту бүтэрбиттэртэн барыта 50 тахса киһи билим дуоктара уонна хандьыдаата буола үүммүттэрэ.
Пединститут базатыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин 1956 с. атырдьах ыйын 23 күнүнээҕи уурааҕынан, Саха судаарыстыбаннай университета тэриллибитэ. 1981 с. СГУ-га педагогика факультета арыллыбыта. Факультекка түөрт салаа үлэлээбитэ: начаалынай үөрэтии уонна мэтиэдикэ салаата, индустриальнай-педагогика, национальнай оскуолаҕа нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтии, физкультура салаата. Бастакы дэкээн – педагогика билимин дуоктара Дмитрий Алексеевич Данилов. 1996 с. СӨ Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыйааҕынан педфак базатыгар М.К. Аммосов аатынан СГУ пединститута тэриллибитэ.
Онтон 2009 с. алтынньы 21 күнүгэр Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Дмитрий Медведев М.К. Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын базатыгар Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты тэрийэргэ диэн Ыйааҕа тахсыбыта.
Бастыҥ үөрэх кыһата
Пединститут билиҥҥи кэмҥэ сүрүн соруга – билиилээх, таһымнаах, саҥа үөрэх технологияларын баһылаабыт, кыһалҕаны кыайан быһаарар кыахтаах исписэлиистэри бэлэмнээн, куорат уонна тыа оскуолаларын педагогическай каадырынан хааччыйыы.
– Пединститукка үрдүк үөрэҕи истэн да, кэтэхтэн да үөрэнэн баһылыахха сөп. Истэн үөрэнэргэ бакалавриакка барыта 12 үөрэх бырагыраамата баар. Кэтэхтэн үөрэнэргэ – 13 бырагыраама. Ону сэргэ, 8 магистратура бырагыраамата. Маны таһынан, аспирантура 4 бырагыраамата баар уонна ХИФУ Пединститун Диссертационнай сэбиэтэ үлэлиир.
Педагог идэтин таһымын үрдэтэр, бэлэмин араас хайысхалыыр инниттэн, быйыл психология-педагогика хайысхата (психология и педагогика дошкольного образования), (күнүскү, бакалавриат), педагогическай үөрэхтээһин (икки бэлэмнээх үөрэтии), (начаалынай уонна омук тыла (английскай) уонна литэрэтиирэ), (күнүскү, бакалавриат), педагогическай үөрэхтээһин (управление учебно-воспитательным процессом в организациях региональной системы образования) (күнүскү, магистратура), анал үөрэхтээһин (дефектологическое образование, дошкольная дефектология), (кэтэхтэн үөрэх) диэн саҥа үөрэх бырагыраамаларыгар абитуриеннары сүүмэрдээһин буолуоҕа.
Институкка 8 кафедра үлэлиир: “Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин”, “Начаалынай үөрэхтээһин”, “Социальнай педагогика”, “Анал дефектология үөрэхтээһинэ”, “Информационнай-суоттуур тиэхиньикэ”, “Технология”, “Педагогика”, “Сааһынан уонна педагогика психологията”.
Пединститут үрдүк таһыма уонна кыаҕа уустук соруктары туруорарга уонна быһаарарга, билимҥэ саамай кэскиллээх хайысхаларга ылсарга төһүү буолар. Пединститут уһуйааччылара түөрүйэ да, быраактыка да өттүнэн улахан уопуттаахтар, элбэх үөрэх тэрилтэлэрин кытта үлэлэһии барар.
Пединститукка устудьуоннар үөрэххэ эрэ буолбакка, уопсастыбаннай олоххо, билимҥэ, ускуустубаҕа, спорка сайдалларыгар, бэйэлэрин кыахтарын көрдөрөллөрүгэр усулуобуйа тэриллэр. Үөрэх туйгуннарыгар, уопсастыбаннай олоххо ситиһиилээх, көхтөөх ыччаттарга үрдэтиллибит истипиэндьийэ көрүллэр. Биһиги институппут биир кэскиллээх соруга – үөрэтэр ыччаттарбыт олохторун хаачыстыбатын, доруобуйаларын туһугар кыһамньы. Ол курдук, хаачыстыбалаах, минньигэс аһынан-үөлүнэн хааччыйабыт. Успуорт саала үлэлиир, саҥа уопсай дьиэ тутуллубута.
Институкка үөрэх үлэһиттэрин таһымын үрдэтэр Үөрэх-мэтиэдьикэ киинэ ситиһиилээхтик үлэлиир. Абитуриеннарбытыгар анаан, Аччыгый психология-педагогика академиятын иһинэн виртуальнай педагогическай кылаас үлэлиир.
Сыллата биһиги устудьуоннарбыт уонна преподавателлэрбит педагогика олимпиадаларыгар, идэтийии куонкурустарыгар, успуорт уонна култуура тэрээһиннэригэр кыайыылара, устудьуоннар бастакы сүһүөх идэтийбит сойуустарын тэрилтэлэрин, устудьуон этэрээттэрин, институт бэтэрээннэрин сэбиэтин көхтөөх үлэтэ, бибилитиэкэ үрдүк хаачыстыбалаах үлэтэ-хамнаһа, кэлэктиибинэн биир тыынынан сомоҕолоһон үлэ, педагогика саҥа сүүрээннэрин, инновациялары сэргэхтик ылыныы – бу барыта биһиги институппут Арассыыйа Хотугулуу Илин өттүгэр педагогтары бэлэмниир инники күөҥҥэ сылдьар үөрэх кыһата буоларын туоһута.
