Бу күннэргэ, от ыйын 21 күнүгэр, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, экэниэмикэ билимин хандьыдаата, бэрэпиэссэр, “Бочуот Знага” уордьан кавалера, ССРС норуотун хаһаайыстыбатын былааннааһынын туйгуна, СӨ үбүн бочуоттаах үлэһитэ, Үөһээ Бүлүү улууһун, Кэнтик, Нам нэһилиэктэрин уонна Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Платон Терентьевич ТУМУСОВ 80 сааһын томточчу туолла. Кини бүгүн -- эрэдээксийэбит ыалдьыта.
Чап уустарыттан сыдьааннаахпын
Биһиги, сэрии сылларын оҕолоро, ол саҕанааҕы олох төһө да ыараханын иһин, төрөөбүт түбэбит уруккутун олус күндүргэтэ, мэлдьи харыстыы, көмүскүү саныыбыт. Оччотооҕу дьоммут-сэргэбит барахсаттар олоххо тардыһыыларын, дьулуурдарын, биһиги көлүөнэ ыччаты төһөлөөх сыранан-сылбанан, ардыгар тус олохторун толук да ууран туран, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбиттэрин сөҕө-махтайа саныыгын уонна саха омук “Саха урааҥхай Орто дойдуга олох олороору уонна бэйэтин ааттатар ыччаты хааллараары кэлэр” диэн уос номоҕун, дьэ, дьиҥнээхтик өйдөөн кэлэҕин.
Кэнтик нэһилиэгин Баалыкай түбэтин Суурт Сэймэлэк диэн алааһыгар, инньэ 19-с үйэттэн саҕалаан Тумус аймах олохсуйбута. Мин манна 1940 сыллаахха күн сирин көрбүтүм. Төрүппүтүгэр саамай биллэр киһибит, хос эһэм Тумус Баһылай аатырбыт Чап уустарыттан биирдэстэрэ этэ. Кини кэргэнэ Ааналыын 4 оҕону атахтарыгар туруорбуттара – Тумус Сөдүөтү, Булчут Ыстапааны, Үчэһэ Бүөтүрү уонна Мааппа диэн кыыстарын. Тумус Сөдүөт сыдьааннарыттан саамай биллэр киһи Сөдүөт Тумусов РФ Судаарыстыбаннай дууматын дьокутаата буолар.
Элбэх ыччат 92 сааһыгар диэри олорбут улуу булчут Тумус Ыстапаантан ситим тардыһар. Кинилэр ортолоругар биллэр-көстөр дьон – Тумус Мэхээлэ, өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр медик-нарколог П.С. Тумусов бааллар. Мин эһэм Үчэһэ Бүөтүр. Тумус аймахтан Улуу Кыайыыны 7 киһи уһансыбыта. Олор истэригэр Тумус Сөдүөт 2 уола – Улахан уонна Кыра Сэмэннэр, Ыстапаан Тумууһап 2 уола – Сочуой уонна Бүөтүр, мин эһэм Үчэһэ Бүөтүр 3 уола – Хампара Ньукулай, мин аҕам – Бөтөс Хоноһо (Тэрэнтэй) уонна Лэбириэнтэй. Билигин үлэлии олорор Кэнтик нэһилиэгин салалтата – баһылык уонна дьокутааттар, аҕаларбыт уонна убайдарбыт Улуу Кыайыы 70 сылынан, “Буойун Тумууһаптар” диэн саҥа уулуссаны ааттаабыттара, дьоммут ааттарын үйэтиппиттэрэ. Онон Кэнтик дьаһалтатыгар Тумус аймахтар ааттарыттан махтанабыт, сүгүрүйэбит.
Аҕам сэриигэ сураҕа суох сүппүтэ
Аҕабын сэриигэ илдьэ баралларыгар мин олорор оҕо эбиппин. Аҕабыт барахсан үлэһитин, хоһуунун, байанайдаах булчутун туһунан ийэм хойукка диэри үтүө, истиҥ, сылаас тылларынан ахтара. Дойдутугар кинини кыайыгас-хотугас киһи диэн таптаан, Бөтөс Хоноһо диэн ааттыыр эбиттэр. Хомойуох иһин, аҕам Тэрэнтэй – Бөтөс Хоноһо 1943 сылтан, күн бүгүҥҥэ диэри “сураҕа суох сүппүтүнэн” ааҕыллар. Кини Орловскай-Курскай дуга диэки сэриилэспит эбит. 1989 сыллаахха Орёл куоракка бара сылдьаммын, оннооҕу байыаннай мусуойга сылдьан ыйыталаспыппар: “Орловскай уобалас сиригэр 900 тыһыынча сэбиэскэй саллаат кыргыһыыларга охтубуттарыттан, аҥаардара эрэ ааттара-суоллара биллэр, атыттар сураҕа суох сүппүттэринэн ааҕыллаллар”, – диэн эппиэттээбиттэрэ. Дьэ, сөҕүмэр сүтүк!!!
Баалыкай түбэтигэр сэрии сылларыгар аас-туор, сут сыллар сабардыыллар. Ийэбит Огдооччуйа харса суох үлэлээн, биһигини – 2 оҕотун, аччыктааһынтан, хоргуйууттан быыһаабыта. Кини биһиэхэ аан дойдуну арыйбыт, өр сылларга сиэтэ сылдьан, бу Орто бараан дойдуга олоҕу-дьаһаҕы сиһилии билиһиннэрбит, оҕолорун туһугар тугун даҕаны харыстаабакка, олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн анаабыт саамай чугас киһибит буолар.
Үөрэхтээх киһи буолаары, хараҥа ойуур быыһынан ыраах айаҥҥа турунарым...
Билигин, олоҕу түмүктүүр кэрдиис кэмҥэ кэлэн олорон, “олоххор саамай ыараханы тугу көрсүбүккүнүй?” диэн ыйыталлара буоллар, “оскуолаҕа айанныыр аартыгым суола” диэн эппиэттиэм эбитэ буолуо. Ол курдук, Баалыкайтан Харыйалаахха баар оскуолаҕа тиийэр суол мин олорбут уһун олоҕум саамай быһаарыылаах, тыын суола буолар эбит. Ол аас-туор кэмнэргэ 7 саастаах кып-кыра киһи, саҥа суһуктуйан эрэр дьыбардаах сарсыарда, үөрэхтээх киһи буолаары, хабыс-хараҥа ойуур быыһынан ып-ыраах айаҥҥа турунарым...
Ийэм Огдооччуйа, 80-лаах эбэм Маарыйа барахсаттар 1947 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр миигин оскуолаҕа тэрийбиттэрин, төһө да сыл-хонук ааспытын иһин, бу баардыы өйдүүбүн, ол кэмнээҕи түгэннэр киинэ каадырын курдук хараҕым иннигэр элэҥнээн ааһарга дылылар... Сарсыарда таһырдьа өссө да сырдыы илик, хабыс-хараҥа, быыкаайык дьиэбит иһин көмүлүөк оһоҕун уота барбах эрэ сырдатар. Ийэлээх эбэм миигин бүөбэйдээн туруораат, уот таһыгар олордон, сып-сылаас кээнчэни, этэрбэһи имэрийэ-имэрийэ эр биир кэтэрдэллэр. “Оҕом, сыыһа үөрэхтээх киһи буол, дьоҥҥор-сэргэҕэр көмөлөс! Айбыт таҥара эйиэхэ көмөлөстүн!” – диэн эбэм мэлдьи алгыс тылын этэрэ. Ол этэр тыллара тоҕо эрэ кырачаан киһи сүрэҕим ортотунан сылаастык дыргыйан киирэрэ өйбөр-санаабар хатанан хаалбыт. Ачаалаан ылыахпын сөп эбитэ буолуо да, туох эрэ баараҕай, сүҥкэн санаа барытын баһылыыр: “Үөрэнэ барыахха!”
Билигин өйдөөтөххө, ити барар сирбит ырааҕа 6-7 биэрэстэ буолуон сөп эбит. Оттон оччолорго аан дойдуну саҥа билэ сатыыр кырачаан киһиэхэ, дьэ, кырдьыга баара, уһун да уһун айан суола буолара. Күн аайы, ахсынньы аам-даам тымныытыттан чаҕыйбакка, тохсунньу томороон дьыбарыттан тохтообокко “үөрэнээри, үөрэхтээх киһи буолан, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөлөһөөрү” айаннаан ахан да биэрээхтиирим. Ону хаһан даҕаны умнубаппын. Киһи уйанын-хатанын быһаарар маннык тулуурдаах олох оскуолатын ааһыы, кэнэҕэскитин олоҕуҥ суолугар түбэһэр уустуктары-ыарахаттары туоруургар санаа күүһүн, ис кыаххын түмэргэр күүс-көмө буоларын билигин кэлэн өйдүүгүн.
2022 сылга Бүлүүтээҕи педучилище – 100 сыла
Ааспыт үйэ 50-с сыллара. Уонунан мөлүйүөн сиэртибэлээх уодаһыннаах Аҕа дойду көмүскүүр Улуу сэрии ааспыта 10-ча эрэ сыл буолла. Биһиги, сэрии аас-туор сылларын кыл мүччү тыыннаах, чөл туруктаах туораабыт хороччу улаатан эрэр оҕо дьон, түргэнник үлэһит буолан, түбүктээх олохтоох, иитэн таһаарбыт дьоммутугар көмө буола охсубут киһи диэн санаанан салайтаран, Бүлүү куоракка баар, учууталы иитэн таһаарар кыһаҕа үөрэнэ мустабыт. Түҥ тыа оҕолоро буолан, куорат диэни, этээстээх дьиэлэри, нууччалыы үөрэтиини, кытаанах бэрээдэги, о.д.а. аан бастаан соһуйа көрүстүбүт.
Урукку олохпут укулаатын тосту уларытан, киһи-хара буолар саҥа олоххо бэрт түргэнник үөрэнэ охсорго сүбэнэн уонна бөлөхтөһөн эрэ кыайар кыах баарын тутуһарбыт. Ол кэмҥэ ас-таҥас татыма, мал-сал тиийбэтэ. Ол эрэн, эдэрбит бэрт буолан, онно эрэ кыһаллыбат этибит. Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, о.д.а. улуустартан мустубут эдэркээн уолаттар, кыргыттар үөрэхтээх киһи буолар сырдык ыраҕа эрэнэн, аччыктыыры-тоҥору билиммэккэ, үөрэххэ-билиигэ күүскэ тардыспыппыт, олохпут устатын тухары умнуллубат чаҕылхай уонна көрдөөх устудьуон олоҕун олорон ааспыппыт.
Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэр кэммитигэр нуучча мааны дьоно, кэргэннии Александровтар – математикаҕа, физикаҕа, Саха сиригэр көҥүл тустууну аан бастаан төрүттэспит, самбист К.П. Григорьев – устуоруйаҕа, биллиилээх скрипач, мусукаан А.В. Тараховскай – муусукаҕа, училище дириэктэринэн саха биллиилээх уопсастыбанньыга, талааннаах топонимист М.С. Иванов – Багдарыын Сүлбэ, о.д.а. идэлэрин толору баһылаабыт, үлэлэригэр бэриниилээх, чаҕылхай дьон үөрэппиттэрэ-такайбыттара. Дьэ, чахчы даҕаны, дириҥ ис хоһоонноох, хаачыстыбалаах үөрэх этэ. Биһиги куурустан Саха сиригэр биллэр-көстөр дьон үүнэн-үөрэнэн тахсыбыттара. Ол курдук, биллиилээх музыковед В.Санников, СӨ үтүөлээх бырааһа А.Федоров, СӨ үтүөлээх учуутала, духуобунаһы тарҕатааччы В.Николаев, СӨ үтүөлээх үлэһитэ, суруйааччы И.Герасимов – Добун, Учууталлар учууталлара У.Корякина (Долгунова), Х.Томская (Васильева), Е.Афанасьева (Иванова), о.д.а.
2022 сылга Бүлүүтээҕи педучилище (билигин колледж) 100 сааһын бэлиэтиэхтээх. Бу үөрэх тэрилтэтэ ааспыт 20-с үйэ 20-с, 60-с сылларыгар САССР норуотун хаһаайыстыбатыгар сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ. Дьокуускайдааҕы пединститут кэннэ иккис бөдөҥ ыччаты иитэн-үөрэтэн таһаарар үөрэх тэрилтэлэриттэн биирдэстэрэ этэ. Бу училищены бүтэрбит тыһыынчанан талааннаах эдэр дьон оскуолаларга эрэ буолбакка, оччотооҕу былаас уорганнарын араас таһымнаах эппиэттээх үлэлэригэр үлэлээбиттэрэ, үлэлии сылдьаллар. Онон Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар ити сылларга төһүү буолбуттара.
1995-2000 сылларга Бүлүүтээҕи педучилище ыстаатыһа үрдээн, педагогическай институт буолуохтаах этэ. Хомойуох иһин, бу боппуруос 20-чэ сыл кыайан быһаарыллыбакка кэллэ. Онтон тэрилтэ сүрүн сыала-соруга – Бүлүү умнаһын уо.д.а. улуустар оскуолаларын үрдүк үөрэхтээх педагогтарынан хааччыйыы. Онон инникитин Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Сунтаар улуустарын салалтата уонна уопсастыбаннаһа институт буолар ыстаатыһын туруорсуохтарын наада.
Мин тус бэйэм олохпор “учуутал буолбатах” учуутал курдук үлэлээн кэллим. Экэнэмиис идэтин баһылаан, ол хайысханан баран, сопхуоска, онтон наукаҕа, салайар үлэҕэ өр сылларга үлэлээтим. 2000 сылтан устудьуоннары “Экономика”, “Финансы и кредит” диэн хайысхаларга ДьТХА хаапыдыра тэрийэн үөрэттим, бэрэпиэссэр быһыытынан үлэлээтим. Онон кырдьар сааспар учуутал үлэтигэр төннүбүтүм.
Төрөөбүт улууспар -- 3 төгүл
Күн сирин көрбүт улууспар -- Үөһээ Бүлүүгэ үстэ төхтүрүйэн, үлэлээн аастым. Эдэр сылдьан, дойдугар үлэлиэхтээҕиҥ ытык иэс курдук буолара. Төрөөбүт дойдуга сылдьыы киһиэхэ күүһүгэр күүс, санаатыгар тэтим эбэргэ дылы.
Ааспыт үйэ 60-с сылларыгар, Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар төрдүттэн уларытыылар – реформалар барбыттара. Ол саҕана өрөспүүбүлүкэни 40-ча саастаах Г.И. Чиряев баһылыктаах саҥа хамаанда салайан барбыта. Бэйэлэрин дохуоттарынан нэһиилэ ииттэн олорор сүүһүнэн бытархай холкуостары тохтотон, кинилэр оннуларыгар судаарыстыбаннай тэрилтэлэри – сопхуостары маассабайдык тэрийии барбыта. Тыа сирин киһитэ мэктиэлэнэр хамнастаах, сыллата сынньанар уоппускалаах, ыарыйдаҕына, төлөнөр босуобуйалаах судаарыстыба оробуочайа буолуохтааҕа.
Саха сирин тыатын сиригэр дьиҥнээх өрөбөлүүссүйэҕэ тэҥнээх уларыйыылар барбыттара. Саҥа тэриллибит “Үөһээ Бүлүү” сопхуоска улуус улахан аҥара киирбитэ – 9 нэһилиэк, 16 дэриэбинэ уонна 2000 кэриҥэ бэҕэһээҥҥи холкуостаахтар. Кинилэри оробуочай оҥорор, хамнас биэрэр, былаан сыһыарар, саҥа тиэхиньикэнэн уонна технологиянан хааччыйар-үөрэтэр түбүктээх кэмнэр саҕаламмыттара. Москубаҕа үрдүк үөрэҕи бүтэрбит 3 эдэр исписэлиис – С.А. Филиппов, В.Д. Буртахов уонна мин -- үлэҕэ ананан кэлэн, үлэлээн барбыппыт.
Дьалхааннаах 90-с сылларга...
Ол сылларга улуус баһылыгынан анаммытым. Үлэ тэрилтэлэрэ, хаһан эрэ тэрийсибит сопхуостарым ыһыллан, үлэтэ суох буолуу улаатан, дьоҥҥо суһал социальнай көмө ситимин, саҥа үлэ миэстэлэрин тэрийии курдук ыгым боппуруостар олус сытыырхайбыт кэмнэрэ этэ. Сопхуостар оннуларыгар кэлэктиибинэй бас билиигэ олоҕурбут тэрилтэлэри, бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийии, кинилэри сөптөөх тиэхиньикэнэн хааччыйыы үлэтэ саҕаламмыта.
АЛРОСА АХ кытта дуогабардаһан эдэр мэхэньисээтэрдэртэн баахта биригээдэлэрин тэрийэн, үөрэтэн, хампаанньа рудниктарыгар маассабай үлэлэтии 1993 сылтан барбыта. Бырамыысыланнай киин улуус нэһилиэктэрин дьонун олохсутан үлэлэтэр соруктаах, СӨ Бырабыыталыстыбатын кытта сүбэлэһэн, бу нэһилиэктэргэ босхолонор дьиэлэри атыылаһан, улууска олорор дьиэ пуондатын тэрийэр бырагыраама баар буолбута. Онон эдэр үлэһит ыаллар 1994 сылтан саҕалаан Удачнай, Айхал, Мииринэй курдук бырамыысыланнас кииннэригэр олохсуйан, үлэлээн барбыттара.
Үөһээ Бүлүү улууһугар үп-харчы эргийэрин күүһүрдэр сыалтан хас да баан, страховой хампаанньа филиаллара арыллыбыттара.
90-с сыллар Үөһээ Бүлүүгэ, син биир атын улуустарга курдук, тыһыынчанан дьон дьылҕалара быһаарыллар олус тыҥааһыннаах, дьалхааннаах кэмнэрэ этилэр. Бүтүн Арассыыйа, СӨ кэлэр дьылҕалара хаттаан таҥыллар кэмнэрэ этэ буоллаҕа. Онон хас чаас, хас күн ахсын эмискэ уларыйыылар киирдэхтэринэ, онно сөптөөх дьаһаныы, дьону-норуоту түмүү уонна харыстааһын инники күөҥҥэ тахсыбыттара.
Өйдүүбүн ээ: 1993-94сс. кыһын 55-60 кыраадыс уодаһыннаах тымныы күннэр ыйтан ордук кэмҥэ турбуттара. Хочуолунайдар чоҕунан оттуллар кэмнэрэ этэ. Ыксаллаах быһыы-майгы биллэрэн, чоҕу тэтимнээхтик тастарар, хочуолунайдар үлэлэрин сөргүтэр далааһыннаах үлэ тэриллибитэ. Улуус бары нэһилиэктэрин дьоно-сэргэтэ бүүс бүтүннүү сэрэтэр дьаһаллары толору тутуһан, биир да саахал, этэҥҥэ, тахсыбатаҕа. Онон төрөөбүт улууһум олохтоохторугар билигин даҕаны махтана саныыбын.
Саха омук генопуондатын харыстыахха
Маннык кыһалҕа баарыгар тус санаабын үллэстэбин. Саха сиригэр ааспыт үйэ 50-с, 60-с сылларыгар үгүс саха эдэр дьоно атын омугу кытта ыал буолуута баар этэ. Билигин даҕаны саха бэчээтигэр омук киһитин кытта ыал буолуу – улахан ситиһии, өрөгөй курдук сыаналыыр ыстатыйалар тахсаллар.
Бу – киэҥ тиэмэ, үгүс өрүттээх ырытыыны эрэйэр. Ыал буолар дьон соргулаах олохтоох буолуохтаахтар. Булкаас ыаллар эдэрдэригэр биирдиҥи буолан баран, орто саастарыгар тиийдэхтэринэ, омуктарын майгытыгар-сигилитигэр сөп түбэһэннэр (менталитет) тэйсэн бараллар уонна кырдьар саастарыгар букатын өйдөспөт буолаллар. Маннык ыаллар 80%-ра оннук олохторун түмүктүүллэрин олох көрдөрөр.
Аны булкаас ыалтан төрөөбүт оҕолор иитиилэрэ туспалаах буолар эбит. Ол оҕолорго төрөппүттэрин “геннэй” хаачыстыбата үксүн бэриллибэт буолан, өй-санаа өттүнэн халбархай соҕус дьон буолуохтарын сөп. Эмиэрикэҕэ генопуонда уларыйыытыгар анал чинчийиилэри ыыталлар. Кинилэр этэллэринэн, булкаас ыалга оҕо – 3-с омук киһитэ буолар, эбэтэр төрөппүттэриттэн атын хаан аҥаардаахтары кытта тардыһар. Сахаларга “бааһынайдааһын” диэн тыл баар. Хаан аҥаардаах киһи халбархай хаачыстыбатын инньэ дииллэр. Хас үйэ устата көрөн, үөрэтэн итинник быһаарбыттар.
Билиҥҥи кэмҥэ атын омук киһитин кытта ыал буолуу – олус сэрэхтээх быһаарыныы. Маннык ыал үксэ кэскилэ суохтар. Арахсаллар, оҕолор аҥардас ийэҕэ иитиллэллэр. Бу тиэмэни балачча киэҥ соҕустук улахан кылаас оҕолоругар, онтон төрөппүттэр бэйэлэрин ыччаттарыгар быһааран, сүбэлээн биэрэллэрэ наада.
Анаарыылар
СӨ экэниэмикэ, үп-харчы өттүнэн бэйэтин хааччынар эрэгийиэн буоларын бары да баҕарар буоллахпыт. Сэбиэскэй былаас уонна бу ырыынак кэмигэр үлэбинэн Москубаҕа араас үрдүкү тэрилтэлэргэ сылдьыбытым да, туруорсубутум да. Хомойуох иһин, СӨ бу ааспыт 30-ча сылга бэйэни хааччынар экэниэмикэ (самодостаточная экономика) кыайан биллэ сайдыбата. Холобура, Татарстан Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин аһынан-үөлүнэн, уматык оттугунан (ГСМ), тиэхиньикэнэн, технологиянан, араас сырьенан, сүөһү аһылыгынан о.д.а. барытынан толору хааччынан олорор. Манна үлэлиир 1000-нан тэрилтэлэр нолуоктара кини нолуогабай баҕатын толороллор. Татарстан туһунан судаарыстыба буолуон кыраныыссата, аармыйата эрэ суох. Экэниэмикэ бэлиитикэни кытта сибээстээх. Татарстан сорох федеральнай уураахтары толорбот кытаанах позициялаах. Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин ыстаатыһын тутан олорор, уларыппата. Арассыыйа Федеральнай тэрилтэлэрэ ол иһин өрөспүүбүлүкэлэр, уобаластар бэйэни толору хааччынар экэниэмикэлээх буолалларыгар интэриэстэрэ суох. Аһаҕастык эппэтэхтэрин да иһин, ол дьайыыларыттан биллэр.
90-с сылларга СӨ мунньуллар нолуоктар 60-ча %-на федеральнай кииҥҥэ, 40-ча %-на өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуоттуур чааһын толоро сыһара. Ол саҕана бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев уураахтарынан күүстээх уонна хамсатыылаах социальнай бэлиитикэ барбыта – оҕо төрөөһүнүн өйөөһүн, устудьуоннары киин куораттарга уонна кыраныысса таһыгар үөрэттэрии, Азия оҕолорун олимпиадаларын, бөдөҥ тутуулары ыытыы, о.д.а., ол эбэтэр СӨ сүбэрэнитиэтэ боччумнаах үп-харчы өттүнэн өйөбүллээх этэ.
2000 сыллар саҕаланыыларыгар Арассыыйа саҥа салалтата бэрт суһаллык “Недра туһунан сокуон” таһаартарбыта. Онон син биир сэбиэскэй кэмҥэ курдук айылҕа баайыттан киирэр нолуоктар бүүс-бүтүннүү федеральнай кииҥҥэ мунньуллар буолбуттара. Виталий Басыгысов Судаарыстыбаннай дуумаҕа дьокутааттыырын саҕана, СӨ мунньуллар нолуок 10%-на эрэ хаалар, 90%-на кииҥҥэ барар буолбута. Өрөспүүбүлүкэ 2-с бэрэсидьиэнэ В.А. Штыров федеральнай бырабыыталыстыба иннигэр мустар нолуоктар 50%-на эрэгийиэҥҥэ, 50%-нын кииҥҥэ биэриэххэ диэн туруорсуута эппиэтэ суох хаалбыта.
Билигин СӨ бүддьүөтүн дохуоттуур чааһын 40-ча %-на федеральнай киинтэн: трансферт, субвенция, датаассыйа диэн ааттарынан, сорохторо туруорсуунан эҥин кэлэр эбэтэр син биир илиибитин уунан олоробут. Москуба – хоруупсуйа хас үйэ тухары үүнэ-тэһиинэ суох сайдыбыт куората. Илии тутуура, минньигэс тыла суох тиийэн, “модьуйсан” туга да суох хаалыаххын сөп. Сэбиэскэй саҕана бүтүн суумка таба тыллаах, балыктаах, кытаанах утахтаах барыллар буолара. Оччолорго “Киһи тыла кыайбатаҕын – таба тыла кыайар!” диэн өргөстөөх өс хоһооно үөскээбитэ дии. Остуол таһыгар олорор, толорооччу дьону “аһатан-сиэтэн”, “бэйэ киһитэ” буолан элбэх боппуруос быһаарыллара.
Онон бэйэни хааччынар экэниэмикэни сайыннарыы – экэнэмиичэскэй өттүнэн киинтэн тутулуга суох буолан иһии – бу СӨ салалтатын, норуотун бэйэтэ быһаарар кыһалҕата. СӨ Ил Дархана А.С. Николаев “ГСМ собуоттарын тутуохха” диэн идиэйэтэ бу хайысхаҕа саамай наадалаах быһаарыныы. Туолара буолбут бүддьүөт дохуоттуур чааһыгар киирэр нолуок биллэ эбиллиэ, оттон ороскуоттуур чааһа ГСМ аҕалар ороскуот аҕыйыа этилэр.
Сэбиэскэй былаас саҕана, 90-с сыллар эрэ иннилэринэ, Саха сиригэр мэлии бурдугу уонна көмбүкүөрүмү оҥорор бырамыысыланнаһы тэрийии туһунан бырайыак бигэргэммитэ. Оннук собуоттары тутуу былаанын илдьэ Сибиирдээҕи Наука академиятын сөбүлэҥин ылбыппыт. Ити кэпсэтии үөскээбит биричиинэтэ – кэмбинээккэ киһи сиир бурдуга уонна көмбүкүөрүм хас да сыллааҕыта оҥоһуллубут буоланнар, хаачыстыбалара мөлтөҕө. Билигин да оннуга буолуо. 1996 сыллаахха Магадааҥҥа сылдьан көрбүтүм – Канадаттан быһа быйылгы бурдугу 1,5 төгүл чэпчэки сыанаҕа атыылаһаллар эбит. Хаачыстыбата үрдүк. Бу туһунан оччотооҕуга “АиФ” хаһыакка суруйа сылдьыбытым. Билигин бу проблемаҕа төннөргө тоҕоостоох кэм үүннэ. Федеральнай киин, кыраныысса таһын кытта дьыалабыай сибээс олохтууру өйүүр, канадскай собуоттары холбоһон туттарыахха, оччоҕо нолуоктар олохтоох бүддьүөккэ киириэхтэрэ уонна үлэ да миэстэтэ тахсыа этэ, ол эбэтэр бэйэни хааччынар экэниэмикэҕэ (самодостаточная экономика) эбилик буолуо этэ.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Сүдү үрдүктэн өҥөйөн тураллар Мөлүйүөнүнэн сыллары кинилэр
Киһилээх хайалар, Бу туораан кэлбиттэр.
Үүт туман быыһынан уорааннык Бэрт дьикти соруктаах
Сэрэтэр курдуктар. Аарыма таас дьоннор.
Платон Тумусов.
