Амма өрүс баһыгар тыаны кэрдии чааһыгар судаарыстыбаннай эспэртиисэ ыытыллан, “бырайыак ситэтэ суоҕунан, кэрдиини ыытар табыллыбат” диэн түмүктээбиттэрэ. Итэҕэс-быһаҕас пууннары туораттахха, дуогабар олоххо киириитэ салҕанара өйдөнөр этэ да, тоҕо эрэ дьону “кэрдии тохтоото” диэн уоскуппуттара. Ону кытта Төрүт сокуоҥҥа куоластааһын, хамсык харантыына уһаан испитэ эмиэ төрүөт буолбута -- туруорсуу умуллан барбыта.
Салгыны хамсатыы эрэ дуо?
Амма улууһун “Амма эбэни көмүскүөх” уопсастыбаннай хамсааһын көҕүлээччитэ уонна салайааччыта Анна Шишигиналыын кэпсэтэбит:
--Анна Зиновьевна, Амманы көмүскүүр хамсааһын кэнники тугу ситистэ?
-- Салгыны хамсатыы эрэ курдук буолла. Сэрэйиллибитин да курдук, харчы, былаас баһыйан, ойуурбут кэрдиллэр буолла.
Сытайан туран аукционнар ыытыллар буоллулар (министиэристибэ атын учаастактарга саҥа аукционнары биллэрбитин этэр—НГ). Үп көстүбэккэ, Амма баһынан эспэдииссийэ тэриллибэтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ коронавирустан атын кыһалҕа суох быһыылаах.
Биһиги, Амма уопсастыбанньыктара, “Холууп” аахсыйатын тэрийэн, ол түмүгүнэн Маслобойниковка сурук ыыппыппыт. Ол кэннэ миэхэ уонна Вера Шиловаҕа (Ольга Иванова-Сидоркевич кыыһа -- НГ) бэйэтэ эрийэн тахса сылдьыбыта уонна: “Эспэртиисэ түмүгүнэн этиллибит итэҕэстэри туораттым, маһы кэрдиини сир тоҥно да саҕалыам”, -- диэбитэ. “Сокуону тутуһан барытын оҥоро сылдьабын”, – диир. Кэрдэр сирбин өрүс кытылыттан ыраатыннарабын диэн онон уоскутар. Ол эрээри кэнники буолбут ВКС мунньахха ол уларыйбыт хаарталарын эҥин көрдөрбөтөхтөрө, кэрдиллэр мас уопсай кээмэйин аччаппатахтар этэ, онон итини саарбахтыыбын.
-- Оттон алданнар тугу быһаарыннылар?
--Кэнники буолбут биир мунньахха Алдан бэрэстэбиитэлэ общинатын сирин хаартатын көрдөрбүтэ. Быһата, родовой общиналарын сирин улахан өттүгэр “наложение” буолбут. Ол эрээри ,"бүгүн суукка үҥсэллэр, сарсын үҥсэллэр" диэн иһиллэр да, дьыалатыгар ким да биэрэ илик быһыылаах. Оттон бириэмэ ыраатан иһэр... Атырдьах ыйын саҕалыыната Алдаҥҥа мунньах буоларын күүтэбит, икки улуус, уопсастыбаннас, дьокутааттар кыттыһан.
*-- Хайдах эрэ барыта тиэрэ эргийэн иһэр курдук эбит дии? Дьон-сэргэ, эспэртиисэ, докумуон сокуон кэһиитэ баар диэн көрдөрөр, оттон эппиэттээх уорганнар туох да кэһии суох дии тураллар...*
-- Оннук курдук. Биһиги манна аҕыйах уопсастыбанньык буолан сүүрэ-көтө, туруорса сатыыбыт. Сайын аайы манна дьон бөҕө сынньана, сөтүөлүү кэлэр эрээри, маанылаах эбэбит дьылҕата кими да долгуппатыттан киһи сөҕөр. Оччотугар ол чунуобунньуктар эбэтэр харахтара харчыга хараҥарбыт биисинэс дьоно тугу эрэ быһаарыахтара диэн күүтэрбит сөп дуо?
ОЙУУР ФОРУМУГАР
Тыа ирбэт тоҥу харыстыыр
От ыйын 17 к. Госдуума былаһааккатыгар "Ойуур форумун" төгүрүк остуола буолан ааста. Онно бу боппуруоһу Мельников аатынан Ирбэт тоҥ институтун дириэктэрэ Михаил Николаевич Железняк күүскэ
туруорда. Кини учуонайдар ааттарыттан, ойуур ирбэт тоҥу хайдах көмүскүүрүн, өрүс баһынааҕы тыаттан биир да мас тыытыллыа суохтааҕын туһунан эттэ.
--Мин ирбэт тоҥу туһаныыга, харыстааһыҥҥа тохтоору гынабын. Бастатан туран, билигин криолитозонаҕа булгуччу *тыаны туһаныы регламенын* оҥорор наада. Х-р, бу Амма баһыгар эрэ буолбакка, аллараа сытар сиринэн эмиэ маһы кэрдэр олох табыллыбат. О.э., ирбэт тоҥ, муус баар сиригэр тыа ончу тыытыллыа суохтаах, ол айылҕа катастрофатыгар тиэрдиэн сөп. Итиннэ маһы кэрдэн бардахпытына, уонча сылынан Амманы көрөөрүҥ эрэ -- эмиэ Чаара өрүс курдук туруктаныаҕа.
Саха сиригэр ойуур бырамыысыланнаһа сайдыахтааҕын биһиги өйдүүбүт. Ол эрээри өрөспүүбүлүкэҕэ, дьиҥэ, атын үтүө холобур баар ээ. Урукку еттугэр геология-разведка эспэдииссийэлэрэ, кыра собуоттары да буолбакка, тэрилтэлэри тэрийэн маһы таҥастыыллара. Х-р, Токкотооҕу геология-разведка эспэдииссийэтин олус үчүгэй уопутун сөргүтэр тоҕо табыллыбатый?!
Маһы бэлэмнииргэ ити эппит регламеммыт олус наадатын хатылыыбын. Килиимэт уларыйарын көрө сылдьабыт, маһын кэрдэн бүтэрбит Саха сирин киин улуустарыгар ирбэт тоҥ ууллуута хайдах курдук түргэн тэтиминэн бара турарын, ол туох содуллааҕын. Итинтэн көмүскүүр сүдү дурдабыт-хаххабыт -- ойуур эрэ. Билигин ириэрии бара турар, тымныйыы да кэмэ кэлиэҕэ. Айылҕа уларыйар. Онно сөптөөх быһаарыыны ылыныах кэриҥнээхпит.
Сокуону тутуһан?
Ол эрээри, Экология, сир баайын туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ эппитин энчирэппэт. “Мас бэлэмнээһинэ уонна мас кэрдиитэ диэн – атын-атын өйдөбүллэр. Маһы бэлэмнээн соҕутуопкалыырга аҥаар кырыытыттан солоон маһы кэрдиллибэт, эргэ, сааһырбыт маһы эрэ кэрдиллэр. Онон туох да улахан куттал суох, Аммаҕа барытыгар да оннук маһы кэрдэн туһана олороллор”, -- диир миниистир Сахамин Афанасьев. Кини Ойуур кодексыгар тирэҕирэр, аукцион барыта сокуон чэрчитинэн ыытыллыбытыгар, бүддьүөккэ харчы киириэҕэр сигэнэр. Сөп. Ол эрээри, биһиги сирбит, айылҕабыт уратылааҕынан, "анал регламент наада" диэн учуонайдар сөпкө этэллэр буолбатах дуо? Саҥа суоллары көрдүүр, учуонайдары кытта или хайысхаҕа бииргэ улэлиир того кыаллыа суоҕай? Этэргэ дылы, дьулуур эрэ наада.
Госдуума “быһаарсыа” дуо?
РФ Госдууматын Экологияҕа, сир баайын туһаныыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев : “Сокуон тутуһуллар диигит, оттон биир өттүттэн учуонайдар мас кэрдиллиэ суохтаах, регламент наада дииллэр”, -- диэн өйдөөбөтөҕүн эттэ уонна “туох баар этиилэргитин, баар докумуонаргытын ыытаарыҥ” диэтэ. Ил Түмэн кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев* уонна Ирбэт тоҥ институтун дириэктэрэ *Михаил Железняк* тустаах матырыйааллары уһун хааһакка укпакка, тиийиэхтээх сиригэр бэлэмнээн ыытылар ини диибит. Ол эрээри, Госдуумаҕа соторутааҕыта Байкал таһынан тимир суол магистралын салҕаары, итиннэ ойууру “сплошной” кэрдэргэ көҥүл биэрэр туһунан сокуону ылыммыттара. Онон *“Госдуума ыраас суобастаах үрдүкү арбитр”* диэн ыраланар хайдаҕа буолла?
“Бэйэбитин бэйэбит эрэ көмүскэннэхпитинэ”
Маннык санааттан алданнар уопсастыбаннай экологическай сэбиэт тэриммиттэр. Сэбиэти уопсастыбанньык, уруккута тутуу исписэлииһэ, биэнсийэлээх, *Иван Иванович Удовенко* салайар. Билигин регистрациялана иликтэр эрээри, сотору ону быһаарыахпыт диир. Элбэх киһи өйөөбүт. Ыалларынан да сылдьан, наадалаах илии баттааһыны ылыахпыт диир. Элбэҕи кэпсээбититтэн манныгы быһа тардан аҕалабыт:
-- “Аукцион туох да кэһиитэ суох ыытылынна” дииллэр да, кэһиилэр бааллар. Х-р, 65 хонук иннинэ биллэрии бэриллиэхтээҕин, 30 хонук эрэ иннинэ бэриллибит. Кыттааччыта иккиттэн итэҕэһэ буолуо суохтаах, ону баара бу аукциоҥҥа биир киһи кыттыбыт. Аны, *“Ангара”, *Вудлэнд24”* хампаанньаларга дуогабар түһэрсэллэрин саҕана генеральнай дириэктэрдэрэ ханнык эрэ кыыс, Маслобойников олунньуга эрэ “күөрэс” гыммыт. Ол аата, “подставной сирэйдэр” сылдьыбыттар. Тоҕо? Иркутскайдартан ыйыппыкка, бу Кытай интэриэстээх хампаанньаларын кистии да барбатылар, Маслобойниковынан саптынан, Арассыыйа киэнэ буола сылдьаллар диэн буолла. Эбиитин, Красноярскай кыраайга үлэлии сылдьан, Маслобойников нолуокка иэстэммитэ, туох эрэ “негатив” бөҕөлөөҕө билиннэ. *Уопсайынан, бэрдэ суох репутациялаах эбит, Маслобойников диэн киһибит.*
Биир дьиктитэ баар, СӨ экологияга, сир баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччыта *Алексей Агеев* ити хампаанньаны, Маслобойниковы көмүскэһэрэ. Мунньахтарга кини оннугар туох баар ыйытыыга хоруйдуу олороро харахха быраҕыллар. Ити аата тугуй? *Тугу эрэ саптынар дуу, кистиир дуу?* “СӨ бүддьүөтүгэр 10 мөл. солк. киириэҕэ, билигин быраастарга, учууталларга хамнастара тиийбэт буолбат дуо”, -- диэн оҕону күлүү гыммыт курдук быһаардаҕа үһү! Ол 10 мөлүйүөнтэн 7-тэ РФ бүддьүөтүгэр барыа. Онтон хаалар 3 мөлүйүөҥҥэ билигин биир ыал даҕаны үөтэлэммэт кэмэ. Оттон ол өрөспүүбүлүкэҕэ – “муораҕа хааппыла” тэҥэ буоллага!
Аны, судаарыстыбаннай эспэртиисэҕэ ыыппыттарыгар туоратыллар кыахтаах итэҕэһи-быһаҕаһы эрэ суруйбуттар, олору көрүнньүккэ туоратан баран, "барыта үчүгэй буолла" дэһэ олороллор. Дьиҥинэн, боппуруос – олох атыҥҥа буоллаҕа эбээт. Сэбиэскэй кэмҥэ эмиэ итинэн мас кэрдээри гыммыттарын уопсастыбаннас турунан, Сойууска тиийэ айдааран, тохтоппуттаах. Ону билигин кэлэн, бэйэлээх бэйэбит судаарыстыбаннай уорганнарбыт көмөлөөн, маһы кэртэрээри гыналлара сөхтөрөр.
Өлүөнэ баһыгар маһы кэрдибиттэрин содула көһүннэ дии – улуу эбэбит уута уолан хаалла. Оттон Амма дириҥэ 4 миэтэрэ эрэ кэриҥэ буолуо, уута ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир, түгэҕэ көстө сытар, итиннэ баар тыаны кэртэххэ, туох хаалыай? Сонно тута кинини угуттуур кыра-кыра үрүйэлэр, үрэхтэр уолуохтара, оччотугар Амма барахсан эмиэ уолаахтыа. Ол 10 мөлүйүөн туһугар биһиэхэ наада дуо? "Эргэ мастары ыраастыахпыт," -- дэһэллэр. Оттон үүнэн турбуттарын курдук үүннүннэр ээ, кими, тугу мэһэйдииллэр?! Эбэтэр тоҕо олохтоох оҥорон таһаарааччыларга биэрбэттэр?
Ол эргэ мастары хайдах талан кэрдэллэрин ким манаан туран хонтуруоллуур? Аны, бэйэм уопуппуттан этэбин, ити "Форвестер" диэн улахан массыынанан кэртэххэ, талан кэрдэр хайдах да кыаллыбат: барытын тоҕо солоон, барчалаан барар. Маслобойников өссө “Кыһыл кинигэҕэ” киирбит үүнээйилэри барытын көрүөхпүт-истиэхпит, ол баар тыатын тыытыахпыт суоҕа” диир. Ол кыһын хаар анныгар сытар үүнээйини кини курдары көрөр дуо? Биир дьиктитэ, бырайыактарыгар ойууру чөлүгэр
түһэрии ханан да ыйыллыбатаҕа. Аны, арендага бэриллэр сир община уонна Ресурснай резерват сирин үрүт үрдүгэр сөп түбэспитэ эмиэ өйдөммөт. Ити сирдэрин былдьаан кэриэтэ кэрдиигэ биэрэр община булчуттара оччотугар тугу гыныах бэйэлэрэй?! Үнүрүүн мунньахха Ил Тумэн аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кэмитиэтин салайааччыта, дьокутаат Голомарева түөртэ төхтүрүйэн ыйыта сатаабыта да, ким да онно кыайан хоруйдаабатаҕа. Оттон бу – аҕыйах ахсааннаах омук быраабын толоостук кэһии буолбатах дуо?!
Улууспут баһылыгын солбуйааччыта *Татарников* үнүрүүн ВКС мунньаҕар улуус өттүттэн барытын мэлдьэһэн: "Биһиги онон дьарыктаммаппыт, СӨ Биологияҕа ресурсаларын департамена итини билэр”, -- диэх курдук эппитэ. Оттон ити биһиэхэ баар Резерват да, общиналар да кыраныыссаларын инньэ 2013 сылтан ыла туох да хос бэрэбиэркэ ыыппатахтарын түмүгэр итинник буолла. Оччотугар элбэх баҕайы хос моонньох чунуобунньуктар тугунан дьарыктана олороллоруй?! "Олохтоох дьону үлэлэтиэм, үлэ миэстэтин таһаарыам" диир, Маслобойников, ону баара ити улахан тиэхиньикэтигэр үлэлиир дьону Красноярскайтан илдьэ кэлэрэ өйдөнөр, манна оннук үлэһиттэр суохтар. Иркутскай уобаласка регистрациялаах тэрилтэ буолан, нолуога да онно бара туруоҕа. Дьэ, итинник. Оттон тугу гынабыт диир буоллахха, Е.Х. Голомарева, Ил Түмэн сис кэмитиэтин чэрчитинэн оробуочай бөлөх тэрийэн, Аҕыйах ахсааннаах омуктар түмсүүлэрин аатыттан борокуратуураҕа ыйытык оҥорбута. Биһиги оройуон борокуратууратыгар эмиэ ыыппыппытын, Дьокуускайга айылҕа харыстаблыны борокуратууратыгар “салайбыттар” этэ. Билиҥҥитэ тугу да этэр кыаҕым суох -- хардата илик.
Билигин уопсастыбаннас эрэ туруорустаҕына тугу эмэ ситиһиэ*. Онон, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар аммалары, алданнары өйөөҥ, көмөлөһүҥ диэн ыҥырабын.
Бултуур сирбититтэн көрө матабыт
Никон Винокуров, Алдан улууһун *“Үҥгүөлэ” родовой общинатын салайааччыта, мас кэрдиллэр түгэнигэр бултуур сирдэриттэн көрө маталларын туһунан этэр:
--“Үҥгүөлэ” булчуттара киискэ, көтөргө, туйахтаах улахан кыылга бултууллар. 1996 с. тэриллибитэ, мин үһүс сылын салайабын. *20-чэ булчут мантан бултаан-алтаан, дьиэ кэргэнин иитэн олорор.* Ону таһынан, олохтоох нууччалар, чугастыы баар хатыыстыырдар бары бултууллар. Сирбит уопсайа 155 тыһ. гаа, ону докумуонунан “охотустройство” оҥорторон, 130 тыһ. буолбута. Оттон ити мас кэрдэргэ диэн аренда5а бэриллибит сир иэнэ 177 тыһ. гаа, биһиги сирбитин олоччу кэриэтэ таарыйар. Саамай куһаҕана, Турку уонна Үҥгүөлэ үрэхтэр онно түбэһэллэрэ. Турку – Алдаҥҥа түһэр кыра үрэх. 37 сыл устата итиннэ маһы “талан” кэртэхтэринэ да, ол кэннэ туох хаалыай? Биһиги тугунан салгыы дьарыктанабыт? Бу – дьону төрүт дьарыгыттан араарыы, норуоту эһии көстүүтэ.
Дьиҥинэн, биһиги сирбит докумуонунан Төрүт дьарык сирэ (территория традиционного природопользования —ТТП) диэн буолбута, кыраныыссалаахпыт, пааспар, нүөмэр -- барыта баар. Ол эрээри тоҕо эрэ итинник буолан хаалла. Биһиги аукцион ыытылларын эҥин билбэккэ-истибэккэ хаалбыппыт, ким да биллэрбэтэҕэ, сэрэппэтэҕэ. Буолан бүппүтүн, дуогабарга илии баттаспыттарын кэннэ биирдэ, билбиппит.
--Оччотугар тугу гынар былааннааххыт?
--Эспэртиисэнэн кыайбаккыт диэбиттэрэ, оннук да буолла. Дьиҥинэн, итиннэ биһигини сэргэ “Буфер ВерхнеАмгинский” диэн ООПТ (олохтоох таһымнаах Ресурснай резерват) баар, кыраныыссата буфернай зона, онно Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллар, үүнээйилэр бааллар. “Хатыыстыыр” сопхуос сирэ эмиэ улаханнык хаарыллар. Мин суукка ирдэбил түһэриэм, сууттаһыам диэн сылдьабын. Юридическай өттүнэн итиннэ көмө наада.
-- Кытаатыҥ! Олорон биэримэҥ! Көмө наада буоллаҕына, этээриҥ!
Маннык түбэлтэҕэ “барытын сөпкө гыммыттарын”, “сокуонунан оҥорбуттарын” итэҕэйэр чахчы, өлөрү-быстары күүтэн олорорго эрэ тэҥнээх. Онон, туох быыс-хайаҕас баарынан, бары ньыманы туһанан көмүскэнэр кэм кэллэ.
Нина Герасимова
