Бу суругу ааҕан баран ykt.ru “Хфайл” форумун санаан кэлбитим. Онно биир киһи манныгы сүбэлээбит этэ.
Дьиэ хайдах эрэ быһыылаах дии санаатахха, бастаан бэйэ да ыраастыан сөп быһыылаах. Өскөтүн онно суруллар кырдьык буоллаҕына. Ааптар куортамнаспыт, дьон олоро сылдьыбыт дьиэтин атыыласпыт буоллахха, бохоруона, арыгылааһын, ыарыы кэнниттэн манныгы сүбэлээбит этэ.
Хаар уутун эбэтэр 9 л ардах уутун иһиккэ кутан баран, 9 ост. ньуоска тууһу суурайаҕын. Ол ууга тирээпкэни илитэн баран аан, түннүк тутаахтарын, холуодатын, аан модьоҕотун сотор эбиккин.
Ити уунан дьиэ муостатын саамай түгэх муннуктан саҕалаан сууйуллар үһү. Дьиэ муннуктарыгар, плинтус кэннинэн бытархай тууһу таммалатыллар. Сотору-сотору ол тууһу илитэн биэриэххэ сөп. Туттуллубут ууну таһырдьа тахсан, дьиэ арҕаа өттүгэр тирээпкэлэри-сахтары хаарга көмүллэр, ол кэнниттэн саас буорга көмөҕүн диэбит.
Ол кэнниттэн дьиэни сытыган эрбэһини (полынь), чернобыльнигы эбэтэр этиҥ түспүт маһын тооромоһун уматан, ыраастанар. Күлүн киирэр аан боруогун устатынан кутуллар диэбит.
Куһаҕан көрүүттэн, сэттэн ыраастаныы (сглаз)
Онтон биир сүбэ маннык:
- Ыстакаан кэриҥэ бөдөҥ кыырпах тууһу ылан тутаахтаах хобордооххо кутуллар. Онно эргэ булаапканы, иннэни угуллар. Ол ахсаана дьиэҕэ олорор киһи ахсааныгар тэҥ буолуохтаах. Хобордооҕу билиитэҕэ ууран, илиини сиэппэт курдук, уһун хамыйаҕынан булукуйуллар. Туох куһаҕан баарын саҥара-саҥара, чаһы хаамар хайысхатынан. Туус хараҥа өҥнөнүөр диэри. Туус ойуоккалаабатын курдук, мөлтөх уокка туруорар ордук.
- Уотун арааран баран, хобордооҕу ылаҕын, оһоххо көхсүгүнэн туран хаҥас сарын туһунан толкуйдуугун. Онтон ол диэки хайыһан хостору кэрийбитинэн бараҕын. Тугу да саҥарбаккын. Истиэнэни кыйа хааман иһэҕин. Муннукка, орон үрдүнэн, аһыыр остуол диэкинэн чочумча туран куһаҕан күүһү обортороҕун. Ону тэҥэ тэлэбиисэр көрөр сиргин эмиэ. Ити курдук хоһу барытын чаһы хаамыытынан кэрийэҕин. Онуоха киирэр аантан ураты бары аан аһаҕас буолуохтаах.
- Бүтэн баран билиитэҕэр баран өссө салгыы буһараҕын. Бу сырыыга кириэстии булкуйаҕын. «Хантан кэлбитэ да — онно бардын. Туох куһаҕаны санаабыттара, барыта бэйэлэригэр тиийдин». Уоту арааран, туалекка тиийэн унитазка буспут тууһу кутаҕын. Ол кэнниттэн ууну ыытан кэбиһэҕин. Туус буспут хобордооҕун кичэйэн сууйаҕын, сүүрүгүрэр ууга тутан сайгыыгын. Бүттэ.
Харысхал үөрэҕэ
Киһи куһаҕан эйгэттэн көмүскэнэригэр манныктары сүбэлиир:
- Абааһы эйгэтиниин атастыы буолума, хара эйгэлиин ханыылаһыма, дьайдаах өттүгэр тардыһыма, быстах үөрүүгэ былааһыма.
- Өлбүттээхтэргэ өрө-таҥнары сүүрүмэ, кирдээх эйгэни килбиэннээх диэмэ.
- Инникигин билэ сатаама. Дьылҕа Тойон кыыһырыан сөп.
- Бүлүүһэ сүүрдүүтүн бүрүнүмэ, абааһы ыҥырыытынан дьайданыма, сибиэн ыҥырыытын сэргээмэ. Бу барыта ыар аньыы буолар.
- Минньигэс барыта кэнникитэ аһыы буолар.
- Арыгы алдьатыылаах, хаарты халааһыннаах, уоруу охсуулаах, түһэн биэрии төлөбүрдээх, уган биэрии кэннэ кэнчиэлээх.
- Сонумсах мунна уһун, кулгааҕа киэҥ, ол эрээри төбөтө үксүгэр кураанах. Оттон өйдөөх киһи бэйэтэ билэрин кыайан барытын бэрийбэт.
- Абааһыны көрүөн баҕарар киһиэхэ хаһан эрэ син биир көстүөҕэ. Ол – үтүөнү аҕалыа суоҕа.
- Элбэх буолан күргүөмүнэн абааһы сиэрин-туомун оҥоруу хаһан баҕарар куһаҕанынан диэлийэр.
- Куһаҕан эйгэҕэ тардыһыы аам-дьаамы аҕалар, үрдэ суох иэдээҥҥэ силэйэр.
- Омук одьунаастарын, туспа дойду араас албастаахтарын төрөөбүт сиргэ ыҥыра туруу уонна кинилэрдиин сугулааннаһыы бэйэ норуотугар, Ийэ Айылҕатыгар алдьархайы ыҥырыы буолар. Ону өйдөөбөт буолар олус хомолтолоох.
- Туох барыта ис дьиҥэ арыллыыта куруутун бэрт буолбатах. Иэдээннээх кистэлэҥнэр эмиэ бааллар.
- Ийэ Айылҕаҕын атын албастаахтарга айматан, дьоҥҥун-сэргэҕин, салгыны сатарытан, уйулҕаны хамсатан, улуу дьыаланы оҥоробун дии санаама. Интинтикэҥ иэстэбиллээх.
- Хас биирдии омук арыллыа суохтаах кистэлэҥнээх. Онто туспа куттаах-сүрдээх. Итини улуу сугулааны ыҥыран, суор-тураах малааһынын тэрийэн, кэпсэл, куолу оҥорон, атын албастаахтары адаҕытан билэ-көрө сатаама. Бу – ыар аньыылаах, улуу сэттээх. Ол иэстэбилэ улуу халлаан улаҕатыттан кэлэрин умнума!
- Аан дойдуга барытыгар ааҥҥын аһыма, баҕалаахха барытыгар диэлгин силэйимэ. Оччоҕо алларааттан аргыар аргыйыаҕа. Үлүмнэспит үгүс дьоҥҥо дойдуҥ үрүт сабыытын үрэйэн, аһан биэримэ. Оччоҕо үөһэттэн үргүөр үргүйүөҕэ. Аргыар уонна үргүөр Айыы дьонун алдьатар, аймыыр кутталлаах.
- Киһи уҥуоҕун кэрийимэ, түүннэри сүпсүгүрүмэ, түптэ-түрүлүөнү тардыма. Оччоҕо, эйиэхэ дэриэтинньик да кэлиэн сөп. Ону өйдөө!
- Куһаҕан эйигин тардара уурайбат буоллаҕына, күн аайы үстүүтэ Аар айыыларга үҥэн-сүгүрүйэн көрдөс.
- Куһаҕан эйгэ эйигин куруутун тарда, ыҥыра, интэриэһиргэтэ турар буоллаҕына, ол аата, эйиэхэ туох эрэ куһаҕан эбэтэр онно тардар суол баар эбит.
- Билбэт дьоҥҥор дойдугун барытын аһан, ымпыгар-чымпыгар тиийэ кэпсээн биэримэ. Итини былыргы сахалар: «Хонноҕуҥ аанын аһан биэримэ”, – диэн сэрэтэллэрэ. Хонноҕуҥ аннын аһарыҥ, хоонньугар сытар холоонноох доҕоргор да тиийэр кутталлааҕын өйдөө!
- Үрдэ, анна аһыллыбыт, үгүс киһи тэпсибит дойдута үтүө кэскиллэммэт. Ол иһин кытайдар былыр улуу истиэнэни туппуттара. Ити кинилэри элбэхтэн быыһаабыта.
- Аан дойду норуоттарын биир омук оҥоро сатааһын улахан иҥсэ уонна улуутумсуйуу көстүүтэ буолар.
- Куһаҕан эйгэ тардар күүһэ улахан. Ол иһин Үрдүкү таҥара эйгэтигэр үчүгэйдик киирбэтэх дьону үгүстэрин ити эйгэ үмүрүччү тардан ылар. Бу эйгэ ол иһин киһи аймах аргыһа буолан өрүү батыһа сылдьар.
- Куһаҕан эйгэ тардыылаах, абааһы күүһэ албастаах. Дьэ, ол иһин бу эйгэ киһи куһаҕан санаатын, иҥсэтин көбүтэн араас дойду дьонун-сэргэтин хаанын тоҕор, ыччатын кыргар сэриилэргэ аҕалар. Куһаҕан эйгэ Орто дойду да олоҕор атыйахтаах уулуу аймаан, Үс дойду да олоҕор үлүгэри киллэриэн сөп. Куһаҕан эйгэ сатанатааҕар да кутталлаах. Тоҕо диэтэххэ, кини Орто дойду дьонун өйүн-санаатын барытын билиэн ылыан сөп. Онон киһи аймах олоҕор саамай кутталлаах кини буолар. Ону киһи аймах өссө да өйдүү илигэ олус хомолтолоох.
В.А. Кондаков “Аар Айыы итэҕэлэ” кинигэтиттэн быһа тардыы.
