Сергей Афанасьевич Зверев - Кыыл Уола аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үҥкүүтүн тыйаатыра 41-с театральнай дьылын саҕаланыытыгар норуот ырыаһыта, оһуокай этээччитэ, саха сценическай үҥкүүтүн төрүттээччитэ, суруйааччыта, олоҥхоһута Сэргэй Охонооһойобус Сибиэрэп - Кыыл Уола төрөөбүтэ 120 сылыгар Сунтаар сэлиэнньэтигэр тэрээһин буолан ааста. Барыта 34 үлэһит, ол иһигэр үҥкүүһүттэр, «Кыл Саха» төрүт дорҕоон бөлөх уонна тыйаатыр дириэктэрэ Александр Алексеев, уус уран салайааччы Светлана Бессонова, балетмейстер Юрий Фёдоров буолан икки автобуһунан декорацияны, көстүүмнэри, реквизиттары тиэйэн уһун айаҥҥа ситиһиилээхтик баран кэллилэр.
Алексеев А.И. – тыйаатыр дириэктэрэ: «Тэрээһин сүрүн сыала саха норуотун баай фольклорын сайыннарыы, сөҥүргэтии уонна төрүт култуура араас хайысхаларын үөрэтэн, ырытан, чинчийэн олоххо киллэрии. Маны таһынан Сэргэй Сибиэрэп суруйан хаалларбыт баай ньэһилиэстибэтин олоҥхотун, оһуокайын, уһүйээннэрин, кэпсээннэрин, муусукатын, тойугун, чабырҕаҕын, үҥкүүтүн үйэтитии буолар. Үҥкүү тыйаатыра улуус салалтатын кытта 2006 сылтан ситимнээх үлэни ыытабыт. Бу сыллар устата ыһыахтарга кыттыы, гастроллары тэрийэн ыытыы, Төгүрүк остуоллары, научнай кэмпириэнсийэлэри, быыстапкалары, Кыыл Уола ансаамбыл бэтэрээннэрин кытары көрсүһүү. Зверев оҕолорун уонна кэргэнин Федора Ивановнаны тыйаатыр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиннэри ыытааччы. Бу саҥа култуура уораҕайыгар, саҥа сценаҕа «Оһуор Туос» этнобалет көһүннэ. Бу киин дириэктэрин кытта Алексей Дмитриевич Седалищевы оруннаах кэпсэтии таҕыста. Ол курдук, гастроллары, мастер класстары , кэнсиэртэри, айар киэһэлэри, төгүрүк остуоллары уонна Сэргэй Сибиэрэп айымньыларыгар олоҕуран араас тэрээһиннэри тэрийии. Быйылгы үбүлүөйдээх сылга Кыыл Уола айымньытынан «Хара саһыл» испэктээкили Сунтаарга көрдөрө барарга былааннанабыт. Онон быйылгы үбүлүөйдээх сыл биһиги тыйаатырбытыгар олус суолталаах, кэрэхсэбиллээх, ол курдук Улуу Сэргэй Сибиэрэп төрөөбүт Олоҥхотун дойдута Сунтаар улууһа уонна Үҥкүү тыйаатыра быстыспат күүстээх ситиминэн буоллулар».
Светлана Бессонова – уус уран салайааччы кэпсиир: «Тэрээһин таһыма үрдүк этэ. Ханна эрэ аан дойдутааҕы бэстибээлгэ сылдьар курдук сананныбыт. Норуот айымньытын киинигэр тиийбиппитигэр сценаҕа уот-күөс оборудованиетын специалист уолаттар Москубаттан кэлэн туруора сылдьаллар этэ. Сцена компактнай. 8 үҥкүүһүт паара батар. Уоттара чаҕылыйан сырдык, үчүгэй, аныгылыы көрүүгэ кэнсиэри, испэктээкили көрдөрөргө-сырдатарга эппиэттиир. «Оһуор Туос» тыйаатыр көрдөрбүт этнобалетын саҥа уотунан туһанан кыһанан көрдөрдүлэр. Сцена светодиоднай экраннаах. Осветитель Михаил Сивцев бу этнобалекка видеоконтент оҥорон бэлэхтээн биэрдэ. Иван Федорович Васильев сиэнэ эмиэ Иван Федорович диэн ааттаах эдэр специалист бэйэтинэн испэктээкилбитин иилээн саҕалаан ыыппыта. Балаҕан ый 21 күнүгэр Сунтаар сэлиэнньэтэ тэриллибитэ 219 сылыгар анаан сынньалаҥ пааркатыгар Сунтаар күнэ тэрээһин буолан ааспыта. Онно тыйаатыр үҥкүүһүттэрэ саха норуот үрдүк чыпчаалын үҥкүүтүн «Оһуор» үҥкүүтүн көрдөрбүтэ. Пааркаҕа тэрээһиннэрэ бэйэтэ ыһыах курдук этэ, хорчуопка үлэлиир, күһүҥҥү ярмарка, атыы-тутуу. Сып сылаас күннэр тураннар дьон-сэргэ тоҕуоруһа мустубуттара. Сэргэй Сибиэрэп аатынан Норуот айымньытын киинэ арыллыыта наһаа долгутуулаах этэ. Киһи барыта да долгуйар курдуга. Биир дойдулаахтара Матвей Евсеев ити улахан уораҕай дьиэ тутулларыгар улахан өҥөлөөх, дьиэ сыанатын 50% бэйэтэ үбүлээбит. Кини ийэтэ Кыыл Уола ансаамбылын ырыаһыта эбит. Матвей Николаевич кыра эрдэҕиттэн Кыыл Уола ырыатын, тойугун уонна үҥкүүтүн истэн-көрөн улааппыт буолан төрүт култуураҕа чугас, улахан патриот эбит. Кыыл Уола төрөөбүтэ 125 сылыгар, аныгыскы үбүлүөйүгэр саҥа Олоҥхо дьиэтин бюджет харчытын тыыппакка бэйэм туттарыам диэн уонна култуура үлэһиттэригэр олорор дьиэ киириэ диэн култуура үлэһиттэрэ үөрүүлэриттэн көтүөхтэрин кынаттара эрэ суох. Сунтаардар урук уруккаттан төрүт култуураны куруук өрө туталлар. Эдэр ыччат, оҕо аймах сайдарыгар бэртээхэй усулуобуйа тэриллибит уонна да өссө тэриллиэ буоллаҕа. Үөрүүлээх аһыллыы сценарийын биир дойдулаахтара бэйиэт, суруналыыс Наталья Михалева-Сайа суруйан, иилээн-саҕалаан, дьаһайан, салайан ыыппыта. Мантан антах Кыыл Уола аатын сүгэр тыйаатыр ити бэртээхэй уораҕайга аны испэктээкиллэри көрдөрөр айаҥҥа туруохпут. 2005 сылтан Кыыл Уола аатын тыйаатырга иҥэриэхтэриттэн ыла кини аатын үйэтитиигэ элбэх үлэ ыытылынна уонна өссө да инникибит хоту сунтаардары кытары бииргэ Кыыл Уола баай үлэлэрин үэрэтэн театральнай айымньы буолан таһаарарга күүстээхтик үлэлиэхпит».
Федоров Ю.М. – балетмейстер кэпсиир: «Тапталлаах төрөөбүт дойдубар улахан үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ баран кэлэн дьоллонон сылдьабын. Балаҕан ыйын 22 күнүгэр Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинэ үрдүк көтөҕүллүүлээхтик арылынна. Быйыл күһүммүт сылаас буолан наһаа кэрэ, дьон-сэргэ үөрүүтүгэр кыттыспыт курдук. Артыыстар сабыс саҥа, киэҥ-куоҥ, үрдүк, силигэ сиппит сценаҕа дуоһуйа үҥкүүлээтилэр. Уот-күөс, тыас-уус билиҥҥи олох үрдүкү ирдэбилигэр эппиэттиир, соҕуруу дойду тыйаатырдарын курдук. Ханнык баҕарар айымньыны туруоруохха, айыахха табыгастаах сцена, онтон көрөр саалата, акустиката барыта учуоттанан көрөөччүгэ аһара тупсаҕай уонна тоҕоостоох эбит. Төрөөбүт түөлбэбититтэн тахсыбыт кыахтаах дьоннортон биирдэстэрэ Матвей Николаевич Евсеев. Кини дьонугар-сэргэтигэр инник сүдү тутууну бэлэх уунан, төрүт култуура чэчирии-чэлгийэ, сайда-үүнэ турарыгар улахан өҥөнү оҥордо. Киин тэлгэһэтэ эмиэ киэҥ-куоҥ, уораҕай иннигэр Сэргэй Сибиэрэп памятнига турар. Матвей Николаевич ити киин таһынан өссө 5 сыл иһигэр Олоҥхо дьиэтин бэйэтин үбүнэн туттарыах буолан, олохтоохтор үөрүүлэрэ муҥура суох. Үрдүк сололоох Өрөспүүбүлүкэ салайааччылара кэлэн бу тэрээһини өссө үрдүк таһымҥа таһаардылар. Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев Сунтаар олохтоохторун Саҥа киин аһыллыбытынан эҕэрдэлээтэ уонна дьаныардаах, ситиһиилээх, таһымнаах айар үлэни баҕарда. Сунтаар култууратын үлэһиттэригэр саҥа тупсаҕай дьиэҕэ көһөн үлэлииллэригэр урут хаһан да буолбатах үөрүүлээх түгэн тосхойон, усулуобуйа баар буолан өрө көтөҕөллүбүттэрэ сүрдээх. Баҕарыам этэ айымньылаах үлэни. Дьэ уонна Кыыл Уола аатынан тыыйаатыр уонна Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинэ ситимнээхтик үлэлээбиттэрин курдук үлэлии, айбыттарын курдук айа-тута сылдьалларыгар алҕыыбын».
Анна Томская - "Кыл Саха" төрүт дорҕоон бөлөҕүн салайааччыта: «Саҥа театральнай дьылбыт аһыллыытыгар Сунтаарга барар буолбуппутуттан олус үөрбүппүт. Кыыл Уола үбүлүөйдээх сылыгар Олоҥхо дойдутугар - төрүт дорҕоон дойдутугар хайаан да тиийиэхтээхпит дии сылдьыбытым. "Кыл Саха" бөлөх тэриллээт 2015 сыллаахха бастакы кыайыыбытын Кыыл Уола аатынан өрөспүүбүлүкэ күрэҕэр Сунтаарга ситиспиппит. Онтон кынаттанан бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги - Аан дойдутааҕы этномузыка күрэҕэр "Премия мира" хаһаайыннарабыт, Арассыыйатааҕы конкурс Кылаан-бириис лауреатабыт. Онон, саха добун муусукатын тилиннэрии үлүскэн үлэтигэр улуу Сибиэрэп ырыата-тойуга, дойдута биһиэхэ көмө, күүс-күдэх буолар. Онтон 2016 сыл сааһыгар Сунтаарга, Элгээйигэ, Тойбохойго кыл кылыһахха (кыл струнаалаах кырыымпаҕа) толорооччулары кытта үлэлээбиппит, маастар-кылаастары ыыппыппыт. Бу да сырыыга, эрдэттэн кэнсиэргитин тэҥэ, маастар кылаас ыытаҕыт диэн ыҥырбыттара. Манна олус интэриэһиргииллэр, үөрэниэхтэрин баҕараллар уонна оонньууллар. Сунтаарга бэйэлэрэ кыл струналаах кылы һаҕан тыаһыыр кылыһах үнүстүрүмүөнү оҥорор маастардаахтар. Ол олус үөрдэр. Сунтаар толорооччуларын, маастардарын кытта сибээстэһэ турабыт, биһиги онлайн тэрээһиммитигэр сайын ыһыахха кыттан олус үөрбүттэрэ. Сунтаарга саҥа добун уораҕайга бары көрсөммүт астына-дуоһуйа үлэлээтибит. Төрүт дорҕооҥҥо үлэ сыллата күүһүрэн иһиэ, инникилээх-кэскиллээх диэн саныыбын. Кэнсиэргэ Сунтаар дьоно олус өрө көтөҕүллүүлээхтик биһигини көрүстэ, алта ый пандемия күннэригэр ылбатах овациябытын ыллыбыт, бокулуоннааммыт махтанныбыт. Биир күн түүннэри Сунтаардарга муусука уһуллаттардыбыт, Сергей Зверев айымньыларын эдэр талааннаах ыччат толоруутун доҕуһуоллаатыбыт. Үйэтитиигэ табыллан үтүө үлэ буолуо диэн эрэнэбин. С.В. Конобулова - олус үчүгэй куратор биһигини кытта үлэлээтэ. "Ераскумовтар этнодвориктарыгар" сынньанан, күүс ылан кэллибит. Түгэнинэн туһанан кинилэргэ истиҥ махталбын тиэрдэбин. Ускуустуба оскуолатын дириэктэригэр А.К. Степановка, култуура управлениетын начальнигар М.В.Кобельяноваҕа өйөөһүҥҥүтүгэр, көмөҕүтүгэр махтанабын. Сунтаарга айаммыт, тэрээһиннэргэ кыттыыбыт бу дьылга төрүт дорҕооҥҥо өссө күүскэ үлэлииргэ биһигини кынаттаата».
Ким Л.Ю. – үҥкүүһүт: Мин Элгээйиттэн төрүттээх буоламмын кыра оҕо эрдэхпиттэн Кыыл Уола аатын күннэтэ истэрим. Оҕо сааһым А.Ф. Клакинова салайааччылаах “Алгыс” ансаамбылга ааспыта, махталым улахан. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ Кыыл Уола тэрийбит ансаамбылыгар отой чугас күндү дьонум үҥкүүлээбиттэрэ. Уопсайынан биһиги 3 көлүөнэ үҥкүүһүттэр буолабыт. Ол курдук, аҕам эдьиийэ Ким Кымня Муксуновна Сэргэй Сибиэрэп тэрийбит ансаамбылыгар бастакы көлүөнэ үҥкүүһүтэ. Кини ансаамбыл үҥкүүһүттэрин кытары 1963 сыллаахха Дьокуускайга кэлэн “Оһуор” үҥкүүтүн кэлэн ситиһиилээхтик толорбута. 1965 сыллаахха Москубаҕа Бүтүн Сойуустааҕы бэстибээлгэ “Оһуор”, “Доҕордоһуу”, “Сайылык” үҥкүүлэрин өрө көтөҕүүлээхтик уонна ситиһиилээхтик толорбуттара. Кини Оһуор үҥкүүтүгэр Удаҕан үҥкүүтүн толорбута. Ол улахан дьол этэ. Тапталлаах ийэм Маргарита Федоровна Сидорова 1969 сылтан, 9-с кылааска үөрэнэ сылдьан Сэргэй Сибиэрэп ансаамбылыгар үҥкүүлүү киирбитэ. Кыыл Уола бэйэтинэн кинини талан үҥкүүлэтэ аҕалбыта. Кини солистка этэ. Сарсын, сарсын сарсыарда киинэҕэ “Оһуор” үҥкүүтүгэр Удаҕан оруолун толорор. Билигин бу үҥкүүгэ Удаҕан оруолун мин толоробун күндүттэн күндү тетям уонна ийэм курдук хас сырыы ахсын үҥкүүлүү сылдьан долгуйабын уонна дьоллонобун. Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинэ Сунтаарга арыллыбытынан ис сүрэхпиттэн төрөөбүт дойдум дьонун-сэргэтин ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин уонна таһаарыылаах, ситиһиилээх, айымньылаах үлэни баҕарабын. Дойдубар өссө да тыйаатырым үлэһиттэрин кытары кэлэн дуоһуйа үҥкүүлүөм диэн эрэннэрэбин. Баараҕай уораҕай тутулларын үбүлээбит Матвей Николаевич Евсеевка, улуус салалтатыгар, тутааччыларга сиртэн халлааҥҥа дылы барҕа махталбын биллэрэбин”.
Дьэ, ити курдук Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уола аатынан Үҥкүү тыйаатырын кэлэктиибэ Сунтаарга Сэргэй Сибиэрэп-Кыыл Уолун норуот айымньытын киинэ Сунтаарга арыллыбытынан өссө төгүл итиитик истиҥник эҕэрдэлиир уонна ситимнээх үлэбит өссө күүһүрэн, сайдан саҥа саҕахтарга тахсыа диэн бүк эрэнэбит уонна инникибит диэки киэҥник хардыылыыбыт.
Вера Черноградская
С.А.Зверев-Кыыл Уола аатынан литература салаатын сэбиэдиссэйэ,
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ
