Санкт-Петербурга баар Арассыыйатааҕы этнографическай түмэли “дойду норуодунай култууратын көһөҥө баайа” диэн мээнэҕэ ааттаабаттар. Түмэл саалаларыгар уонна галереяларыгар устуоруйаҕа, олоххо-дьаһахха, таҥаска-сапка, ускуустуба оҥоһуктарыгар аналлаах ураты сыаналаах кэллиэксийэлэр тураллар. Былыргы Нуучча судаарыстыбатын саҕаттан Сэбиэскэй Сойууска, аныгы Арассыыйаҕа Балтийскай муораттан Уралга, Сибииргэ, Забайкальеҕа, Уһук Илиҥҥэ диэри олорбут омуктар олохторо-дьаһахтара сырдатыллыбыт. Сүүнэ дьиэҕэ экскурсиялары таһынан араас быыстапка, куонкурус, көрсүһүү тиһигин быспакка ыытыллар. Араас омук быыһыгар хотугу дойду норуоттарын таҥастара, туттар сэптэрэ-сэбиргэллэрэ, иһиттэрэ-хомуостара, таҥастара-саптара эмиэ баар.
Аатырбыт түмэлгэ 19-с үйэтээҕи саха дьахтарын соно турарын киһи барыта кэриэтэ билэр. Ол туруга хайдаҕын, дьон хайдах ылынарын истээри түмэл салалтатыттан көҥүл ылан, экскурсияны ыытааччыны анатан, тиийэ сырыттым. Арассыыйатааҕы этнографическай түмэл Сибиир уонна Уһук Илин этнографиятын салаатын сүрүннүүр научнай үлэһитэ Марина Владиславовна Федорова саха култууратын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэрэ сөхтөрдө.
Дьэ, онон түмэл сыаналаах эспэнээттэригэр киирэр Саха сирин кэпсиир былыргы маллартан үс сүрүн суолталааҕы билиэҕиҥ.
Баай кыыс таҥаһа буолара көстөр
Түмэл экспозициятын саҕалыыр салааҕа – Арктика омуктарын олохторун сырдатар саалаҕа – үрдүк дьабака бэргэһэлээх, үрүҥ көмүс илин кэбиһэр киэргэллээх, сукунанан тигиллибит саха дьахтарын сонугар киһи хараҕа тута хатанар. Москубатааҕы ССРС норуоттарын түмэлэ ыстаатыһын уларытыытыгар бу эспэнээти 1948 с. Петербург этнографическай түмэлигэр аҕалбыттар. 19-с үйэ иккис аҥаарыгар – 20-с үйэ саҕаланыытыгар тигиллибит былыргы сон кыахтаах ыал кыыһа урууга кэтэр таҥаһа буолар. Сон хаһаайката 160 см үрдүктээх, модьу соҕус буолуон сөптөөх. Исписэлиистэр этэллэринэн, сэрииһит да буолуон сөп. Сүктэр кыыс соно уһун, көнө быһыылаах. Кэннигэр синньигэс биилиттэн түгэҕэр диэри икки өттүнэн тыраҕастааҕа акка олорорго табыгастаах. Сон таҥаһа, киэргэлэ, сиэҕин дьогдьуурун ахсаана, үрдүгэ кыыс төһө кыахтаах ыалтан сылдьарын туоһулуура. Сахалар таҥастарын өҥө тулалыыр эйгэҕэ чугас. Сон хара, кыһыл, от күөх сукунанан тигиллибит. Хара өҥ сири бэлиэтиирэ. Кыһыл өҥ олоҕу, уоту, төрүөҕү кэрэһэлиирэ. Күөх өҥ оту, тиллиини, тыллыыны кытта ситимнээх. Соҥҥо кыһыл, күөх өҥнөөх сукуна киллэһиктэр тииҥ түүтүнэн хаймыыламмыттар. Ону тэҥэ буобура уонна бэдэр тириилэринэн киэргэтиллибит. Сон саҕата эмиэ буобура түүлээх. 19-с үйэҕэ ити түүлээхтэр олус ыарахан сыанаҕа тураллара. Сон тимэхтиҥи тимир киэргэллэрдээх. Олорго иилиллибит үрүҥ көмүс киэргэллэр лыҥкынас тыастара сүктэр кыыстан куһаҕан тыыны үтэйэллэрэ. Кыыс ис таҥаһыгар кэтэр кыабакатын киэргэлэ кэргэнэ буолуохтаах киһитин дьиэтин модьоҕотун туорууругар тыаһыахтаахтара. Сахалар ол тыастан төһө сатабыллаах, төрүөхтээх кийиит кыыс кэлбитин быһаараллара.
Бу сон, түүлээхтэн тигиллибитин, көмүс, оҕуруо киэргэллээҕин быһыытынан, түмэл түүлээх кыладабыайын баайа буолар, ураты көрүүгэ-харайыыга киирэр. Хас нэдиэлэ ахсын таас битириинэни аһан, сону пылесоһунан, суокканан ыраастыыллар. Түүлээҕи сиир үөнү утары туттуллар табылыаккалары уларыталлар. Кэмиттэн кэмигэр реставратор көрөр-истэр, өрөмүөннүүр.
Дьахтар быһыылаах дьабака
Булуҥ улууһуттан тиксэриллибит, 19-с үйэ иккис аҥаарыгар кэтиллибит дьабаканы 1924 с. А.И. Буянова диэн дьахтар түмэлгэ туттарбыт. Дьахтар сирэйин аҥаарын сабар, кэтэҕинэн санныгар түһэр, уһун хороҕор бэргэһэ сиэгэн, буобура, бэдэр тириититтэн тигиллибит. Ити түүлээхтэр оччоттон эмиэ олус улахан сыанаҕа тураллара. Дьабака чопчуурун иһэ көҥдөй. Кыһыл сукунаттан тигиллэн, кыһыл, үрүҥ көмүс сабынан, бытархай оҕуруонан быысабайдаммыт. Ол оһуордар эмиэ олох салҕаныытын, кэрэни кытта ситимнээҕин исписэлиис этэр. Дьабака чопчуурун тэниччи уурдахха, төрүөҕү бэлиэтиир дьахтар быһыыта тахсар.
Сахаҕа атын киһи бэргэһэтин кэтэр көҥүллэммэтэ. Ону таһынан бэргэһэни сирэйинэн умса ууруу куһаҕан тыыны, өлүүнү-сүтүүнү ыҥырыыга тэҥнээҕэ. Элбэх литэрэтиирэҕэ этиллэринэн, атах таҥаһын тумсун үөһэ көрөр гына уурар эмиэ сатаммат. Оннук бокуонньук эрэ киэнэ сытыахтаах. Дьабака бэргэһэни эр дьон эмиэ кэтэр эбит. Этнография түмэлигэр турар урууну көрдөрөр муос оҥоһукка ол дьэҥкэтик көстөр. Ыһыахха алгысчыт эмиэ хороҕор бэргэһэни кэтэрин литэрэтиирэ кэпсиир. Марина Владиславовна маннык бэргэһэ сахаларга эрэ баарын ытыктыы бэлиэтиир.
Түмэл өссө биир киэн туттуута – 1948 с. эмиэ Москубатааҕы түмэлтэн аҕалыллыбыт, 19-с үйэ бүтүүтүгэр олорбут саха дьахтарын үрүҥ көмүс илин кэбиһэрэ. Бу эмиэ атын сиртэн ситэриллибит эспэнээт. Илин кэбиһэргэ эбии кэлин кэбиһэр, бастыҥа кэрэ көстүүнү, баайы-дуолу туоһулуурун таһынан тыаһынан-ууһунан куһаҕан тыыны үтэйэрэ. Бу киэргэли түмэл ыалдьыттара сэҥээрэ, кэрэхсии көрөллөр. Сытыары аҕыс суон эрээтинэн ууруллубут сүүнэ киэргэл дьахтар түөһүн тилэри хаххалыыр. Моойго иилиллэр тимириттэн саҕалаан, үрдүк хаачыстыбалаах үрүҥ көмүстэн оҥоһуллубутун исписэлиис кэрэхсии, сөҕө бэлиэтиир.
Саха дьахтарын таба тыһа этэрбэһэ – эмиэ 19-с үйэ бүтүүтүн таҥаһа. 36 кээмэйдээх атахтаах дьахтарга анаан тигиллибит Дьоро күннэргэ эрэ кэтиллибит буолан буолуо, туруга олус үчүгэй.
Ыал кыаҕын көрдөрөр үрүҥ көмүс ыҥыыр
19-с үйэтээҕи сүктэр кыыс атын ыҥыыра 1976 с. Москубатааҕы Кириэмил түмэлиттэн аҕалыллыбыт. Муннуктаах ыҥыыр сирэйэ – үрүҥ көмүс. Онно биис ууһун бэлиэтин араас ойуу, оһуор көмөтүнэн түһэрэллэрэ. Бука, ити ыҥыыры оҥорбут уус эмиэ хайа эрэ аймах кыаҕын сырдаттаҕа. Ыҥыыр сирэйигэр баар хоҥсуоччутугар ат кымньыытын эбэтэр дэйбиири ыйыыллар эбит. Ыҥыыр анныгар угуллар ботону 1904 с. Андрей Попов диэн Нуучча түмэлигэр этнография салаатын кэрэспэдьиэнэ тиксэрбит. Бото хомус быһыылаах, тимиринэн, оҕуруонан киэргэтиллибит оһуордаах. Холун быатын киллэрэр анал хайаҕастаах. Ат самыытыгар ууруллар чаппарааҕы 1959 с. түмэл научнай үлэһитэ Мария Каплан булан аҕалбыт. Боруонсаттан кутуллубут ураты оҥоһуулаах иҥэһэ олус бөҕө сарыы быаҕа иилиллибит.
Ыҥыыр үрдүгэр эмиэ оҕуруо киэргэллэрдээх лэпсэ маҥан сылгы тириититтэн оҥоһуллубут. Бороҥ сүөһү тириитинэн хаймыыламмыт. Оҕуруо сахаларга бэрт өрдөөҕүтэ тиийбит. Бастаан эбээннэртэн мэнэйдэспиттэрэ биллэр. Олорго Кытай маньчжурдарыттан тиийбит. Салгыы нууччалар тиксэрбиттэр. Холун быата тирииттэн уонна кылтан оҥоһуллубут. Бу эспэнээти түмэл сорудаҕынан 1907 с. Андрей Попов булбут. Кэрэ дьахтар мэҥэстибит сиэдэрэй киэргэллээх ат бытааннык хаамыахтааҕа. Урууга биитэр ыһыахха киирэр улахан соруктааҕа. Маннык симэхтээх ат атын омуктарга суох.
Үрүҥ көмүс тутаахтаах, хара сылгы сиэлиттэн оҥоһуллубут дэйбиири 1903 сыллаахха этнография билимин чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, этнограф Эдуард Пекарскай Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан булан, туттарбыт. Саха дьахтарын мааны таҥаһа, киэргэлэ хайдах буолуохтааҕын туоһулуур ыһыахха түһэриллибит былыргы хаартыска битириинэни тилэри ыйанан турар.
Аһыыр иһит
Үс атахтаах, биир атахтаах чорооннору, сүүнэ кытыйаны, кымыс кутар удьаа хамыйаҕы 1907 с. эмиэ түмэл кэрэспэдьиэнэ Андрей Попов тиксэрбит. Марина Владиславовна саамай былыргы чороон биир атахтааҕын, үс атахтаах кэлин баар буолбутун кэпсиир. Үс атахтаах чороон үс дойдуну, үс куту кэрэһилиир. Атахтара сылгы туйаҕын санаталлар. Ыһыах Дьөһөгөй оҕотун кытта ситимнээҕинэн, итинник чороону, сүрүннээн, ыһыахха туталлара.
Арассыыйа култуурунай киинигэр – Санкт-Петербурга – улуу дойду туонатыгар олорор сүүһүнэн омук ортотугар саха диэн омук баарын, кини ураты, дириҥ култууралааҕын бу маллар саҥата суох кэпсии-ипсии тураллар. Биир көрсүһүүгэ Арассыыйатааҕы этнографическай түмэл урукку дириэктэрэ Грусман Владимир Моисеевиһы көрсүбүтүм. “Биһиги түмэлбитигэр турар саха былыргы дьахтарын сонун курдук уһулуччу эспэнээт аҕыйах. Бу – чахчы, сэдэх уонна элбэҕи, дириҥи кэпсиир үлэ. Аҥаардас ити да туһуттан саха норуотугар сүгүрүйэбин”, – диэбититтэн бу матырыйаалы бэлэмнээтим.
Оксана ЖИРКОВА. Санкт-Петербург.
