Хас Кыайыы күнэ чугаһаатаҕын аайы төрөппүттэрбит туһунан сырдык өйдөбүл ыраах, хантан эрэ, киһи дууһатын кылын, бэйэлэрин санатардыы, биллэр-биллибэттик тардан сүрэхпит нүөлүйэн ылар. Сөп буоллаҕа, биһиги тыыннаахтар, ити ааспыт буорах сыттаах 1941-45 сыллардааҕы алдьархайдаах Аҕа дойду сэриитигэр хорсуннук дойдуларын туһа диэн сэриилэспит саха саллааттарын умнар бырааппыт суох. Хайаан да саатар бу ыам ыйын тохсус эргинээҕи күннэргэ, кинилэри ахтан-санаан, санатыһар – ытык иэспит. Кинилэр кумаахыга тиһэн, эбэтэр магнитофон лиэнтэтигэр кэпсээн хаалларбыт, эбэтэр өссө үчүгэйэ, видеоматериалларга сэрии туһунан ахтыыларын эдэр көлүөнэҕэ историческай факт быһыытынан тириэрдэр эбээһинэспит.
Сэриигэ Ньурба оройуонуттан 2697 киһи ыҥырыллан барбытыттан сэрии толоонугар 1152-тэ геройдуу охтубуттара, сорохторо сураҕа суох сүппүттэрэ. 900-тэн тахса киһи уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара.
Биһиги аҕабыт, Николаев Афанасий Иванович, сэриигэ ыҥырыллан 1942 сыллаахха бэс ыйын 26 күнүттэн төрөөбүт алааһыттан барбыта уонна 1947 сыл тохсунньу 25 күнүгэр дойдутугар эргиллибитэ. Ол аата 4 сыл 8 ый тухары айбыт сириттэн тэлэһийэн, сэрии ыар сылларын барытын этинэн-хаанынан билэн: ыарахан байыаннай үөрэх хоргуйуу, тоҥуу, ардыгар сыыстаран улаханнык ыалдьыы, иккитэ улаханнык бааһырыы, доҕоттору сүтэрии. Быһата туох-туох буолбатаҕай?? Бэйэтэ этэринии, арааһа Үрүҥ аанньалара араҥаччылаан, өлөр өлүүнү эҥэрдэһэн, мэлдьи тыыннаах ордон испитэ.
1944 c. муус устар 16 күнэ. Копейскай к.
Афанасий Иванович I гвардейскай инженернай сапернай биригээдэ 12-с туспа сапёрнай батальон I ротатын II взводугар отделение командирынан сылдьыбыта. Ол аата отделенияҕа 9 киһи, бары атын-атын омуктар, олор истэригэр нууччалар, казахтар, узбектар, 2 армянин уонна кини – саха.
Сапёрдар наар инники кирбиигэ бастакынан киирээччилэр. Миинэ иитиитэ уонна кимэн киириэхтээх сири миинэттэн босхолооһун – бу наһаа сэрэхтээх уонна хас биирдии хамсаныыҥ чуолкайын эрэйэр үлэлэр.
Миинэ иитэргэ 2 киһи лаппаахыннан миинэ тимирэр оҥкучаҕын хаһаллар эбит, 2 киһи миинэ куорпустарын куулларга соһо сылдьан ол оҥкучахтар тастарыгар уураталыыллар, онтон өссө 2 киһи миинэҕэ запаллары олордо-олордо буорга көмөллөр эбит. Дьэ, бу үлэҕэ бүтүн отделение байыастарын сүрдээх чуолкай, түргэн-тарҕан уонна бэйэ-бэйэни саҥата суох өйдөһүүлээх ситимнээх буолаллара ирдэнэрэ.
Оттон сэрии кимэн киирэр сирин миинэттэн босхолооһун диэн хас сөкүүндэ аайы өлүүнү көрсөргө бэлэм, ол эрэн бирикээс туолуута булгуччулааҕын өйдүүр наадата. Саамай ынырыга – ол миинэттэн табаарыстарын сүтэриитэ этэ. Төһөлөөх ньиэрбэ күүрүүтэ, бэйэни күүскэ туттунуу нааданый маннык түгэҥҥэ?!
Аҕабыт биһиэхэ сэрии туһунан онон-манан эрэ быктарааччы. Ол эрэн сэриигэ да киһи сөҕөр түгэннэрэ бааллара.
1944 сыллаахха атырдьах ыйын бастакы күннэригэр Гвардейскай биригээдэ муоста тутар батальона Брест куораттан чугас арҕаа, Буг өрүһү туоруур тимир суолу тутан бүтэрэн, бастакы сэрии сэптээх саллааттары поеһынан арҕаа аһарар үөрүүлээх миитиҥҥэ стройдаабыттара. Тиссон диэн генерал эҕэрдэлээн туран наҕараадалары туттара турдаҕына, эмискэ хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ, икки немец штурмовик самолёттара көтөн кэлбиттэр уонна стройдаан турар салааттарга хайысхаланан алаараа сурулаан түспүттэр. «Воздух, ложись!» диэн хамаанданнан салааттар бары ыһылла охсон, сиргэ умса түспүттэр. Самолеттар пулеметтара уочарат биэрбиттэр да ааһа турбуттар. Биһиги зенитнай батареяларбыт кураанаҕы ытыалыы хаалбыттар. Самолеттар иккистээн төхтөрүйэн истэхтэринэ, тэйиччи ойуур иһигэр эбиэт бэлэмнии сылдьыбыт полевой кухня повара ойон тахсан, автоматынан субу чугас ойоҕоһунан ааһан иһэр немец самолётун туһаайан уһун уочараты биэрбит. Өтөр буолбатах, самолёт хара буруонан уһуурбут уонна сууллан түһэн эстибит. Бары соһуйан эрэ хаалбыттар. Ити повардара, Микола Шмагайло хорсун быһыытан иһин Аҕа дойду сэриитин I степеннээх уордьанынан наҕараадаламмыт.
Аҕабыт 1944 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр Польшаны босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Треблинка диэн тимир суол станциятыгар тохтоон олорбуттар. Узбек Юсупов уонна нуучча Свиридов диэн саллааттар чугастааҕы холуодьастан уу аҕала баран иһэн поляк-террористарга түбэһэн суорума суолламмыттар. «Биһиги поляктарга көмөлөһө кэлбиппит, оттон кинилэр?» Наһаа онтон кыһыйара, «Поляктар – киһи эрэммэт дьоно эбит», - диирэ.
Одер өрүскэ тохтоон оборонаҕа олордохторуна нуучча саллааттара, бобуулааҕын үрдүнэн, түүн-күнүс балыктыыллар эбит. Биирдэ немецтэр биһиги 2 салааттарбытын билиэн ылбыттар уонна өссө кинилэри радиоузелынан иһиллэр гына саҥардыбыттар. «Эһиги нууччалар улуу Германия столицатын Берлины хаһан да сэриилээн ылыаххыт суоҕа, Одеры туораан да, киһи буолбаккыт. Гитлер алдьархайдаах сэрии сэбин оҥортордо», - диэн. Ити кэннэ балыктыыры олоччу бобор туһунан бирикээс тахсыбыт. Ол эрэн ону билиммэккэ, үс эр бэрдэ мотоциклынан балыктыы баран иһэн немецтэри көрсөннөр хабыр хапсыһыыга 4 киһини өлөрөннөр, биир фюрер-офицеры билиэн ылан аҕалан, ол киһилэрэ элбэх сибидиэнньэни командованияҕа көрдөрөн буолуо, улаханнык сэмэлэммэтэхтэр үһү.
Муус устар 20 күнүгэр Берлины төгүрүйүү саҕаламмыта. Биһиги аҕабыт ити кыргыһыыга, Берлинтэн чугас турар Бисборф диэн куорат таһыгар, миинэ ыраастыы сылдьан авиация буомбатыгар түбэһэн, улаханнык бааһыран сэриитин түмүктээн, аны үтүөрэр, киһи буолар туһугар Польша Познань куоратыгар баар госпитальга сытан кыайыыны көрсүбүтэ. Онон да бүтэн кини сэрииттэн төннүбэтэҕэ, 1945 от ыйын 20 күнүгэр үтүөрэн сулууспалаабыт батальонугар төннүбүтэ. Берлин куораты миинэттэн ыраастаабыттара, немецтэр байыаннай собуоттарын көтүрэн бэйэбит дойдубутугар ыыппыттара.
Аҕабыт, Афанасий Иванович, балаҕан ыйын 3 күнүгэр 1945 сыллаахха, икки сыл Партия чилиэнигэр кандидатынан сылдьан баран, Сэбиэскэй Союз Коммунистическай партиятыгар чилиэнинэн киирбитин киэн тутта кэпсиирэ.
Кэлин хаалбыт олоҕун устата партияттан аккаастамматаҕа, хата биир түгэҥҥэ «Партийнай билиэккин остуолга уур», - диэҥҥэ «Эһиги миигин партияҕа ылбатаххыт! Мин эппинэн-хааммынан дакаастаан сэрии кэмигэр киирбит партиям, онон билиэппин биэрбэппин», - диэн турардаах.
«Мин аны ханнык да партияҕа киирбэппин. Сүрэхпэр чугастык илдьэ сылдьыбыт Улуу сирдьит В.И.Ленин мэтириэттээх партийнай билиэппин анараа да дойдуга илдьэ барыам. Мин өлүөхпэр дылы коммуниспын!» - диэхтиирэ.
Кырдьыга да, бу партия эстиитэ улахан масштабтаах трагедия этэ. Үгүс чиэһинэй партиялаахтар бу буолан ааспыт быһыыга-майгыга туох да сыһыаннара суоҕа, тоҕо кинилэр сирэй-харах анньыллыах тустаахтарый? Аҕам этэрэ: «Партия баар буолан бу Улуу кыайыы ситиһиллибитэ». Оннук да буолун сөп курдук, син Кыайыыга сирдиир, эр санаа киллэрэр, туох, ким туһугар сэриилэһэллэрин чуолкайдык өйдүүр этилэр. Дэлэҕэ да, ити сэрии кэмигэр 4 мөлүйүөн киһи партия кэккэтигэр киириэ дуо?
V Бµтµн Сойуустаа±ы бойобуой уонна µлэ албан аат миэстэлэринэн поход кыайыылаахтарын кытары. Николаев А.И. инники эрээккэ т³рдµс олорор. Дьокуускай куорат, ыам ыйа, 1985 с.
Чэ, ити хааллын, Афанасий Иванович бэйэтин: «Ураты хорсуннук сэриилэстим», - диэн хаһан да эппэтэҕэ. Кини этэрэ: «Өлөртөн киһи барыта куттанар. Ураты хорсун буолан тыыннаах хаалбыккын. Бэйэҕиттэн тутулуктааҕа – бэрэдэктээх буолуу, онтон атына - дьылҕа-хаан таайыыта».
Кини Ньурбаттан төрүттээх хорсун буойуттар тустарынан элбэҕи кэпсиирэ, суруйара. Ол курдук киэн тутта II Ханалас нэһилиэгиттэн Григорьев Константин Филиппович туһунан кэпсиирэ. 1942 сыллаахха – Визьма куорат чугаһыгар Көстөкүүнү атын 2 саллааттары кытары разведкаҕа немец фронун кэтэҕэр баар чугас дэриэбинэҕэ: «Өстөөх төһө сэриитэ кэлэн мустубутун билэн кэлиҥ!», - диэн бирикээстээбиттэр. Биһиги саллааттарбыт ойуур иһиттэн кэлэн, дэриэбинэ саҕатыгар кэтээн сыппыттар. Сотору халлаан сырдаан, дэриэбинэҕэ төһө сэп-сэбиргэл, саллаат баарын чинчийэн билбиттэр. Штабтарын таһыгар сотору массыына тохтообут, биир офицер түспүт. Киниэхэ кэлэн хас да офицер арааппардыы турдахтарына Көстөкүүн, хайдах эрэ ытан түһэриэх санаата киирэн, табаарыстарыттан ыйыппыт: «Ытабын дуо?» диэн, онуоха старшайдара: «Ыт, ол эрэн сыыһыма», - диэбит. Көстөкүүн винтовкатын прицелын 400 миэтэрэҕэ анньан баран, били офицеры төбөҕө кыҥаан, чыыбыһын оргууй аҕай тардаатын кытары, офицер умса кэлэн түспүт. Ол кэннэ бэрт түргэнник ойуур иһигэр киирэн сүүрэн истэхтэринэ, немецтэр миномётунан ытыалаабыттар. Ити күн киэһэ Көстөкүүҥҥэ командир строй иннигэр махтаммыт.
Константин Филипипович сэрии толоонугар оһуобай хорсун быһыыны өстөөхтүүн ыстыыгынан киирсиигэ көрдөрбүт. Кини бэйэтин офицерын немец саллаата сиргэ охторон баран кынчаалынан анньан эрэрин көрөн, сүүрэн кэлэн кэнниттэн ыстыыгынан саайан өлөрөн, офицеры быыһаабыт. Биһиги Көстөкүүннээхтиин Маарга ыаллыы олорбуппут. Көстөкүүн сарсыарда үлэтигэр Фая диэн атаах кыыһыттан күрээн, үөмэн-үөмэн сүүрэн туалетын кэннинэн үлэтигэр барарын сарсыарда аайы түннүгунэн көрөн күлсэрбит. Аҕабыт: «Ити Көстөкүүн барахсан өстөөхтөн куттамматах саллаат, Фаята ытыырын истимээри куотан иһэрин киһи сөҕө үөрэр!» - диирэ.
Ефремов Максим Егорович, эмиэ Маар, аҕабытыгар арыллан хайдах сэриилэспитин кэпсээбит этэ. 1945 сыллаахха II Ханаласка «Кыһыл сиэн» колхозка хонуу биригэдьииринэн үлэлии сылдьан барбыт. Кини 150 толуу, эдэр, кыанар сахалары кытары кавалерийскай полкаҕа талыллыбыт. Монголияҕа Дацаҥҥа 1944 сыл тохсунньу ый 10 күнүгэр дылы аттарын сыһытан үөрэппиттэр, онтон дьэ арҕаа айаннаабыттар. Фроҥҥа кавалерист буолуу диэн олус эрэйдээх эбит. Аты сүүрдэн иһэн шашканнан сатаан далайан охсорго, автоматынан ат үрдүттэн ытарга, гранатаны таба быраҕарга, киэҥ траншеяны үрдүнэн ойон ааһарга үөрэммиттэр, аны туран аттарын көрүүтэ-аһатыыта, уулатыыта, ыраастааһына – барытын кавалерист бэйэтэ толорор эбит. Саһар сирэ – ойуурга, аппаҕа, техника кэннигэр, дьиэ күлүгэр эбит. Ити курдук сэриигэ Махсыым үс ата өлөр, онтон кэлин пулёметчик буолар. Кини Польшанан, Чехословакиянан, Карпат сис хайаларын туораан немец Левице диэн куоратыгар төгүрүктээһиҥҥэ түбэспит. Онно 13 суукка ынырыктаах кыргыһыыга кыайан, элбэх сүтүктэнэн, төгүрүктээһин тоҕо көтөн тахсыбыттар. Махсыым сэрииттэн улаханнык бааһыран, 40 кг дылы ыран, дьиэтигэр II группалаах инбэлиит буолан төннүбүт.
Ларионов Иван Григорьевич - Афанасий Иванович истиҥ доҕоро этэ. Ленскэй оройуонуттан 1942 сыл бэс ыйыгар сэриигэ ыҥырыллыбыт. I Гвардейскай танковой корпус 16 танковой биригээдэтигэр автоматчик-десантник эбит. Саллаакка ханна да, фроҥҥа чэпчэкитэ суох. Иван Гаврильевич хорсун буойун 1943 сыллаахха, кыһын олунньуга, Украинаҕа Красноармейск куорат чугаһыгар өстөөх төгүрүктээһинигэр 10 суукка устата кыргыспыта уонна төгүрүктээһини төлө көтөн тахсалларыгар доҕотторо улаханнык бааһырбыт киһини бырахпакка илдьэ тахсыбыттарыгар муҥура суох махталлааҕа. Белоруссия бадарааннаах ойуурдарын оймоон-кэһэн сэриини тыыннаах туораабытын харах уулаах кэпсиирэ.
Ити курдук хас биирдиилэрэ ураты хорсун салаааттар этэ. Ордук хорсун быһыыны рота командира С. Бушков, батальон комиссара А.В. Григорьев, строевой дивизия командирын солбуйааччы, 5 бойобуой орден кавалера Г.В. Наумов, Сэбиэскэй Сойуус Геройун аатын ылбыт Н.Н. Чусовской уонна Н.П. Кудряшов, офицердар: рота взвод командира В.Н. Золотарев, В.А. Архипов, Н.П. Саввинов, артиллерия батареятын командира В.С. Павлов, М.С. Матвеев көрдөрбүттэрэ. Хоту, Булуҥтан тылланан сэриигэ бараары, Ньурба военкоматыгар дылы 2500 килэмиэтири 35 күн хайыһарынан айаннаан кэлбит С.И. Сюльскай, онтон да атыттар ааттарын аҕабыт киэн тутта кэпсиирэ.
Доҕорун Григорьев А.В. кытта
Аҕа Дойду сэриитигэр Сэбиэскэй Сойуус кыайыыта сүҥкэн улахан, аан дойдутааҕы историческай суолталаах. Саамай сүрүн түмүгэ – бу ыарахан тургутууну сэбиэскэй норуот фашизмы урусхаллааһынынан түмүктээн, бэйэтин судаарыстыба быһыытынан тутулуга суоҕун уонна норуотун хабалаттан быыһаабыта буолар!
Германия, Италия, Япония холбуһуктаах уонна, туох да үлүннэриитэ суох, үгүс Европа дойдулара өйөөччүлээх фашисткай судаарыстабалар урусхалланыылара, бүтүн Аан дойду геополитическай өйдөбүлүн уларыппыта.
Биһиги 7 мөлөйүөн ахсааннаах салааттарбыт 12 Европа уонна Азия дойдуларын территорияларыгар геройдуу кыргыспыттара.
Билиҥҥи буола турар балаһыанньа - эмиэ фашизм төбөтүн өрө көтөҕө сатааһына буолар. Ол эрэн бу сырыыга, улуу Россия олорон биэрбэккэ, спецоперацияны уруттаан саҕалыырга күһэлиннэ.
Ааспыт сэрии кырдьыктарыгар эдэр ыччаты патриоттыы иитиэххэ, чахчылаах кырдьыктары дьон өйүгэр-санаатыгар симэлийбэт гына, чуолкайдаан тириэрдиэххэ!
Ефимова Капиталина Афанасьевна.
