Саха саарына кырдьаҕаспыт, 90 сааһын аастар да билим үлэтигэр айымньылаахтык үлэлии сылдьар бэрэпиэссэр, биология билимин дуоктара А.Ф. Абрамов автобиографическай кинигэтигэр “былыр сахалар улаханныын, кыралыын уһун, тымныы кыһын кылгас күннэрин дьиэ иһигэр араас оонньууну тэрийэн, иллэҥ кэмнэрин куһаҕана суохтук атаараллара” диэн суруйар.
Алексей Федорович: “Кыһыҥҥы уһун киэһэлэри, түүннэри атаарарга улахан үөрүүнү олоҥхоһуттар, остуоруйаһыттар, сэһэнньиттэр аҕалаллара. Биһиги кыра эрдэхпитинэ ыалы кэрийэ сылдьан 2-3 түүнү быһа олоҥхолуур, араас остуоруйалары, сэһэннэри кэпсиир дьон баар буолаллара. Итинник сээркээн сэһэннэри үчүгэйдик аһаталлара уонна ким тугу кыанарынан аһылыгынан илии тутуурдаах ыыталлара, оччолорго харчы диэн суоҕа. Олоҥхоһуттар, кэпсээнньиттэр кэллэхтэринэ, чугастааҕы алаас ыаллара бары мунньустан дьоро киэһэ үүнэрэ.
Тохсунньу ыйга сүллүүкүнү кэтэһии, сүллүүкүҥҥэ анаммыт араас биттэниилээх оонньуулары (сэргэ төрдүгэр хаары кутуу, ити түүннэргэ бүлүүһэ сүүрдүү, о.д.а.) тэрийиллэрэ. Холобур, сэргэ төрдүгэр сарсыарда туран хаары көрдөхтөрүнэ сылгы, ынах, ньирэй туйаҕын, оҕо атаҕын суола хаалбыт буоллаҕына, ол ыал элбэх сылгылаах, сүөһүлээх, оҕолоох буолуохтара диэн биттэнэллэрэ. Ону барытын ким эрэ (оонньууну тэрийэр киһи) оҥорор быһыылааҕа. Таабырын таайыыта, ахсаан суоттааһын элбэх бириэмэни ылара. Биир ыал кыайбатаҕына, алаас ыаллара кыттыһан таайаллара, суоттууллара. Кыһыҥҥы уһун түүннэри атаарарга улахан да дьоҥҥо, оҕолорго да араас илии оонньуулара: хабылык, хаамыска, остуол, олоппос, бүлүүһэ сүүрдүүлэрэ кэрэхсэнэрэ”, – диэн өбүгэлэрбит олохторуттан тыыннаах туоһу буолан кинигэтигэр кэпсиир.
Оттон өбүгэлэрбит саамай дьикти оонньууларынан, дьиҥнээх аатын билбэппинэн “Төһүһэх” диэн ааттыым, алгыс күүһүнэн сэттэ сөмүйэнэн киһини көтөҕөн таһаарыы буолар эбит. Маннык оонньуу баарын туһунан аҕам аах олох кыра эрдэхпинэ кэпсэтэллэрин истэрим. Ол дьикти оонньуу бу А.Ф. Абрамов кинигэтигэр балачча толору суруллубут.
А.Ф. Абрамов: “Улахан дьон, оҕолор биир таптыыр оонньууларынан сэттэ сөмүйэнэн муостаҕа сытар киһини көтөҕүү буолара. Ити ньыманан муостаҕа чиккэччи тэбинэн сытар киһини алгыс тыллары этэн баран, 7 киһи, эр киһиттэн, дьахтарыттан, оҕолоруттан тутулуга суох үөһэ көтөҕөн таһаараллара. Сэттэ сөмүйэттэн биир көтөҕөөччү сөмүйэтэ сытар киһи сүнньүн үүтүттэн, икки киһи сөмүйэлэрэ киһи икки саннын үүтүттэн, икки киһи сөмүйэлэрэ икки самыытын үүтүттэн, икки киһи сөмүйэлэрэ – киһи атахтарын тилэҕиттэн анньаллара.
Ойууну көрүҥ.
А – Муостаҕа чиккэччи тэбинэн баран сытар киһи;
Б – Сэттэ сөмүйэнэн көтөҕөр точкалар:
1. Сүнньүн үүтэ; 2. Саннын үүттэрэ; 3. Самыытын үүттэрэ;
4. Атах тилэхтэрэ
Анал алгыс тыллары эппэтэххэ сытар киһини кыайан көтөҕөн таһаарбат этибит. Сэттэ көтөҕөр киһиттэн ким эрэ көтөҕөн иһэн кыайан анньыбатаҕына, көтөҕүллэн иһэр киһиҥ иҥнэстэн түһэрэ, оччоҕо ол кыайан көтөхпөтөх киһи туох эрэ аньыылаах диэн буолара.
Ити көтөҕүү ньыматын билигин да сатаан өйдөөбөппүн. Манна алгыс тыла күүстээҕэ дуу, эбэтэр ити алгыһы этэн баран хамаанда биэриитэ көмөлөһөрө дуу. Мин санаабар, бу оонньууга хамаанда биэриитэ улахан оруоллаах буолуо, элбэх киһи туох эмэ ыараханы «раз, два, три» диэн баран көтөҕөллөрүн курдук. Ити алгыс тылларын умнан-тэмнэн барбыппын, арай оонньууну салайар киһи маннык этэрин өйдүүбүн: “Төһүһэх, төһүһэх, төһүһэх”, – диэн үс төгүл этэрэ. Онтон: “Сүнньүн үүтүгэр киһи баар дуо? Лаппаакыларын үүтүгэр киһи баар дуо? Самыытын үүтүгэр киһи баар дуо? Атахтарын тилэҕэр киһи баар дуо?” – диэн ыйытара. Оччоҕо анньар дьон: «Баар», – диэн хардарыахтаахтар. Ити ыйытыы анньар дьону психологическай өттүнэн бэлэмниир хамаанда быһыылаах. Ол кэнниттэн, бүтэһик хамаанданы истээт, көтөҕөр дьон бука бары тэбис-тэҥҥэ эмискэ сөмүйэлэринэн муостаҕа сытар киһини үөһэ анньан таһаарыахтаахтар. Итинник оонньуу сүрдээх көрүдьүөс буолара”, – диэн суруйар.
***
Бу бэрт дьикти өбүгэлэрбит оонньууларын ким эмэ өйдүүр киһи баара буолаарай? Былыр саха култууратын чинчийэн суруйан хаалларбыт учуонайдарбыт үлэлэригэр суруллубатаҕа буолуо дуо?
Күндү ааҕааччыларбыт бу алгыс күүһүн көрдөрөр оонньууну билэр, өйдүүр буоллаххытына, эрэдээксийэҕэ суруйуҥ. Бу өбүгэлэрбит дьикти оонньууларын тилиннэрэн, норуоппутугар төннөрөр үчүгэй да буолуо этэ.
Балаһаны Владимир Степанов бэлэмнээтэ.
