Ойуун кута

 

   Алтынньы ортотугар, идэһэ саҕана сылгылар үөрдэрин аҕалар кэм саҕаланар. Бэйэбит оттуур сирбит Амыдай диэн. Ол сиртэн 5 аҥаар көстөөх сиргэ Коҕоос ойуун төрөөбүт, улааппыт сирэ баар. Онно айаннаатыбыт. Онно билигин сылгыһыттар дьиэлэрэ турар. Киэһэ хараҥарыыта сылайан-элэйэн ол сиргэ түстүбүт. Биир дьиэҕэ киирбиппит оҕонньор олорор этэ. Ыалдьыт дьон быһыытынан, арыгыбытын хостоон күндүлээтибит. Арай, оҕонньорбут аһыы олорон бэйэтин кытта кэпсэтэн киирэн барда. Биһиги баарбытыгар кыһаллыбат. Илиитинэн сапсыйа-сапсыйа салгыҥҥа: «Чэ, барыҥ, барыҥ, былдьаһымаҥ. Мин аһым, тыытымаҥ арыгыны», – дии-дии мөккүстэ. Биһиги дьиктиргээн, соһуйан, ыйыталаспакка да хааллыбыт. Арай сарсыныгар туран, эр ылан бэҕэһээ «кимниин кэпсэппитин» туоһуластыбыт. Оҕонньор бэрт судургутук «ээ, оҕолоох дьахтар кэлэн барбыта. Куруук кэлээччилэр, ас биэрэн ыытааччыбын» диэбитэ. Испитигэр «хайдах эрэ киһи» дии саныыбыт. Ити кэпсээн кэннэ таһырдьа тахсан иһэн толору астаах-үөллээх буочука турарыгар хараҕым хатанна. Били, «дьонугар» мустаҕа дуу дии санаан эрэ хааллахпыт.

   Иккис хонукпар дэлби баттаттым. Түһээтэхпинэ, оронум анныттан үс харахтаах оҕо сүүрэн тахсар. Куттанан куоттум. Ол куотан иһэн оҕолордоох массыынаҕа олор­собун. Массыына түннү­гү­нэн көрбүтүм, кыһыл баттахтаах, муус маҥан сирэйдээх нуучча курдук кыыс массыынаны кытта тэҥҥэ сүүрсэн иһэр. Ону көрөөт, суоппар куттаныан оннугар тымтан турда. Түннүгү аһан баран хаһыытыыр: «Бар! Тыытыма! Оҕолору тиэйэн иһэбин, арах!» – диэтэ. Инник ха­һыытыырын кытары, хотой көтөн таҕыста да­ҕа­ны, кыыс сүтэн хаалла. Ол кэннэ өйдөнөн, уһук­та биэрбитим уун-утары били оҕонньор көрөн баран турар. Со­һуйбуппун көрөөт, хостон тахсан баран хаалла. «Чэ, сүгүннүө суох оҕонньор» диэммит ыксалынан хомунан, бэйэбит сирбитигэр Амыдайга туруннубут. Айаннаан иһэн уун-утары саһыл турарын бэлиэтии көрдүбүт. Куттаммат кыыл буолан биэрдэ, хата, көрөн баран турар. Убайым саатын ороон ылан ытта. Саһылбыт сүтэн хаалла. Тиийэн көрбүппүт – суола да суох. Дьикти... Ол курдук, түбэспэтэхпитигэр түбэһэн, көрбүппүтүн да итэҕэйбэккэ саҥата суох хараҥарыар диэри айаннаатыбыт. Быраҕыл­лыбыт икки ампаар баар. Иһэ хабыс-хараҥа тыбыс-тымныы. Кэннибит кээнчэ да буоллун, хоннохпут дии. Оһохпутун аһатарбытын умнан кэбиспит этибит. Амыдайга салгыы айаннаатыбыт. Били саһылбыт эмиэ турар! Бу сырыыга куттанан им-ньим бардыбыт. Убайым атыттан ыстанаат, өйүөбүтүттэн бэристэ. Саһыл туох да буолбатаҕын курдук көрөн турар, ыһыкпытын ылан ыйыстан кэбистэ. Син чэпчээн, айаннаатыбыт. Амыдайга этэҥҥэ тиийбиппит.

   Эһиилги сайыныгар эмиэ Амыдайга айаннаан истим. Били оҕонньорго хонон ааһыахтаах этим. Бу сырыыга матассыыкылынан бардым. Таһырдьа улам-улам хараҥаран киирэн барда. Уотум паарата бара-бара кэлэр, чыпчылыҥныыр. Арай эмискэ баҕайы уотум сып-сырдык гына умайда да, иннибэр хотой көтөн түстэ! Соһуйан, матассыыкылбыттан охто сыстым. Куттаммыт, уолуйбут санаабар буолуо, бэрт түргэнник тиийдим. Сарсыныгар оҕонньор аһыы олорон кэпсээтэ. «Коҕоос ойуун хотой буолан көстөн-биллэн ааһар дииллэр. Мин куруук кустуур-бултуур кэммэр хотой кэлэн одуулаан олорор буолааччы. Байанайбыттан куруук бэрсэбин. Ааспыкка Дулҕалаах диэки оҕолордоох массыына баран иһэн, саахалга түбэспит. Массыына кэһэйбит эрээри, биир да дьон улаханнык эчэйбэтэх. Арай үрдүлэринэн хотой көтөрүн оҕолор да, улахан да дьон көрбүттэр. Онон, ханнык да түгэҥҥэ кэтии-араҥаччылыы сылдьар. Кэлэтимиэххэ, хомотумуохха наада. Ханна да тиийдэргит, айаннаатаргыт сиргитин-уоккутун аһата сылдьыҥ, улаханнык айдаарымаҥ, аймаабат буолуҥ» диэт, оҕонньор хоһугар ааһан хаалла. Ааспыкка хоно сылдьан түһээбиппин санаан, соһуйдум. Кырдьык, иччи-абааһы диэн баар буоллаҕа дуу...

 

 

 

   Бу түбэлтэ Хабаровскай кыраайга байыаннай сулууспаҕа хантараак баттаабыт сылбар буолбута. Өйдүүрбүнэн, биэс-алта сыллааҕыта... Хабаровскай кыраай Князе-Волконское диэн сирин килбэйэр киинигэр дьиэ уһуллум. Буруо таһааран, дьиэ-уот тэринэн биир ый олус үчүгэйдик нус бааччы олордум.

 

   Биир күн түүн ортото эмискэ уһуктан кэллим. Уу чоккурас буолбуппун, сэниэм суох. Саатар, атахпын хамсата сатыыбын да, үрдүгэр туох эрэ сытарын курдук ыбыс-ыарахан. Бастаан утаа «атаҕым утуйда ини» диэн улахаҥҥа уур­батым. Арай ол «ыараханым» хамсыыр. Тымныы уунан ыстарбыт курдук буоллум. Тугу гыныахпын билбэккэ, суорҕаным иһигэр тити­рии-тиритэ сыттым. Кэтэ­һэ сатаан баран, тулуйбакка, куттаммытым бэрдиттэн, атахпын сыҕа­рыттым. Били «ыараханым» эмиэ хамсаата уонна муостаҕа ыстанан «лип» гынна. «Туох буолла­ҕай» диэн сэрэниин-сэрэнэн, хараҕым кырыытынан көрбүтүм баара... Чооску курдук муруннаах, кылгас кутуруктаах, туйахтаах атахтаах сүллүүкүҥҥэ майгынныыр харамай барайан турар эбит! Көрбөтөхпүн көрөн, өйбүн сүтэрэ сыстым, хаһыытаатым. Хатан кыланыыбын истээт, били «харамай» оһох кэннигэр сүүрэн сүтэн хаалла. Сүппүтүн кэннэ, дьэ, өйдөммүт курдук буолаат, тута таһырдьа ыстанным... Ол онон аастаҕа.Кимиэхэ кэпсиэхпиний? Ким итэҕэйиэҕэй?

   Ити түбэлтэ кэнниттэн үлэм кэннэ дьиэбэр куттана-куттана кэлээччибин. Били «харамай» ардыгар эмиэ биллэн ааһааччы. Хайыамый? Бол­­ҕомто уурбат буола сатааччыбын, баҕар сүтүө диэн эрэнэр этим даҕаны төттөрү буолан тахсыбата дуо?!

   Сарсыарда дьиэм иһигэр хаамар-сиимэр тыастан уһук­та биэрдим. «Хара сарсыар­даттан киммит киирэн ай­маатаҕай?» диэн уум быы­һы­гар көрбүтүм – туус маҥан баттахтаах, бытыктаах, нүксү­гүр оҕонньор төттөрү-таары хаама сылдьар эбит. Соруйан саҥарбакка, хоспуттан маныы сыттым. Өйдөөн көрбүтүм, оҕонньор быа тутуурдаах эбит. Чочумча буолаат, хаамарын-сиимэрин тохтотон, олох мас ылла уонна үрдүгэр ыттан өһүөҕэ тоһоҕо саайан киирэн барда. Ол кэннэ көр­бүппүн кэмсинним... Быатын тоһоҕоҕо иилээт, ыйанан кэбистэ. Ынырыктаах ыар ынчык иһилиннэ...

   Алдьархайы көрбүт киһи, хаһыытыы сатаатым да, саҥа тахсыбат, хамсыыр да кыаҕым суох. Утуйа сытар эбиппин. «Чэ, түүл эбит» диэн сапсыйан кэбиһиэхпин, били өһүөҕэ то­һоҕо саайыллан турар этэ. «Кэбис, сүгүннүө суохтар» диэммин, дьиэбиттэн көспүтүм. Туох-туох дьон олорон ааспыттарый, ким билиэ баарай? Дьиэ хаһаайыннара туох да хоруйу биэрбэтэхтэрэ. Ити дьиэ билигин да турар.

 

 

 

   Оҕо саадыгар үлэлиибин. Хас биирдии оҕо, үлэһит дьиэтигэр барарын күүтэбин. Ол кэннэ сууйан-тараан, уоту-күөһү, малы-салы көрөн бү­түөхпэр диэри, бириэмэ ыраатар. Бэйэм иччи, абааһы диэни итэҕэйбэт киһи соҕотох хаа­лартан, хараҥаттан куттаммат этим. Дьиэбэр быһа­лыы барарбар эргэ түмэл аттынан ааһааччыбын. Дьон «түмэлгэ сибиэни көрдүм», «хара күлүк ааспыта» диэн омуннура-омуннура кэпсиирин улахаҥҥа уурбат этим. Куруук ол аттынан ааһабын даҕаны, туох да баар сибикитэ биллибэт.

 

   Эргэ саҥа дьыл кэннэ этэ. Үлэбиттэн сылайан, хойут дьиэлээри хомуннум. Ким да суох. Таһырдьа ыас хараҥа, ыт улуйар, ыйдаҥа күүстээх уота ыллыкпын сырдатар. Арай түмэл иһигэр чүмэчи умайан сандаарар, дьон хаамар-сиимэр, күлсэр. Биир киһи түннүгүнэн миигин көрөр, кэтиир, кэтэһэр курдук. «Ээ, дьүөгэлэрим мустубуттар, киирэн кэпсэтэн, сэргэхсийэн ааһарым дуу» диэн үөрдүм. Арай сүүрэн тиийэн халҕаны тардаары гыммытым, тимир күлүүһүнэн ыбылы хатанан турар! Халҕан арыллыбатаҕа, тыытыллыбатаҕа быданнаан, түспүт хаар кытаатан хаалбыт. Олус соһуйдум, этим тарта. Ыксалынан түннүгү көрбүтүм ыас хараҥа. Били, күлэ-сала олорбут дьон ханан да суох. Ким да суоҕун, дьэ, өйдөөтүм. Тулам уу-чуумпу буолла, кылгас түгэҥҥэ чороҥ соҕотох хаалбыт курдук сананным. «Өллүм, сиэтилэр» диэн куттанан, дьиэбэр сүүрэн тиийбиппин өйдөөбөккө да хааллым.

   Ити түбэлтэни айах атан кимиэхэ да кэпсээбэккэ сылдьыбытым. Иччилээх, эргэ дьиэлэр, өтөхтөр сэрэхтээх, туспа «олохтоох» эбиттэр дии саныыбын. Эргэ түмэл аттынан ааспат буолбутум. Быһалыам диэн былдьаныам дуо?