Саха сирэ аан дойдуга саамай уһун уонна тымныы кыһыннааҕынан биллэр. Кыһыҥҥы тымныы орто көрдөрүүтэ 45-50 кыраадыска тиийэр. Саҥа дьыл инниттэн 45 кыраадыстан үөһээ тымныы ыйтан ордук кэм устата туран, бары даҕаны сылайа, тоҥо быһыытыйдыбыт. Сылаас дьиэбититтэн быкпаппыт, чугас да турар сиргэ сатыылаабаппыт. Оннук чаҕытта бытарҕан тымныыбыт. Чэ, ол биһиги, олохтоох дьон, диэн... кииммит түспүт, биһикпитин ыйаабыт төрүт сирбит, дойдубут буоллаҕа. Онон тымныыбытын хайдах баарынан ылынабыт, тулуйабыт.
Онтон сылаас сиртэн кэлбит дьон маннык тымныыны хайдах тулуйан олороллорун, үлэлииллэрин билээри омук дьоно үгүстүк үлэлиир сирдэрин – бааһынай ырыынагын, оҕуруот аһын атыылыыр, атах таҥаһын өрөмүөннүүр киоскалары кэрийэбин. Тымныыга, туманы быыһынан. Хайыахпыный, үлэм оннук буоллаҕа. Дьиктиргиэм иһин, кэпсииллэриттэн иһиттэххэ, тымныы кинилэри чаҕыппатах, өссө биһигиннээҕэр тымныыны тулуйар, ааһа баран, сөбүлүүр дьон буолан биэрдилэр. Дьэ, дьикти...
Биһиги дойдубутугар хаар түһэн иһэн ууллар
Мархабо Базарова, Узбекистан Өрөспүүбүлүкэтэ, Кашкадарья уобалаһа, Шахрисабз куоратыттан төрүттээх, Дьокуускай куорат “Академия детство” 88-с №-дээх оҕо уһуйаанын иитээччитин көмөлөһөөччүтэ:
– Саха сирин күнүн-дьылын, өҥүрүк куйааһын, тоһуттар тымныытын олус сөбүлүүбүн. Эһиги тымныыгыт, кураанах тымныы буолан, үчүгэй. Кыһын тула өттүҥ барыта кылбаа маҥан хаар – ураты кэрэ көстүү. Ол эрэн бу күннэргэ туманнаах тымныы турара киһини сылатар.
14 сыл анараа өттүгэр бастаан кэлэрбэр, маннык тымныы буолуо диэн, олох түһээн да баттаппатах киһи этим. Ол иһин кыһын кэтэр таҥастарбын Узбекистан күнүгэр-дьылыгар сөп түбэһиннэрэн, чараас соҕустары ылыммытым. Өйдүүбүн ээ, күһүн-саас кэтэр халтаҥ сон, баайыы бэргэһэ уонна чараас соппуоска атыылаһан таҥныбыппын.
Кыһын аан бастаан дьиэбиттэн кэргэммин кытта күүлэйдии тахсыбыппыт. Дьиэбититтэн “Ростелеком” тохтобулугар диэри сатыы хаампыппыт. Ол онно иэдэһим, тарбахтарым иһэлийэ тоҥон ытамньыйбытым, тымныыттан саллыбытым. Маннык тымныыга дьон хайдах олорорун сөхпүтүм, дьэ, кырдьык, Хотугу тымныы полюска кэлбиппин өйдөөбүтүм. Кэргэним аттыбар эрэ баар буолан, оччотооҕу уустук кэми этэҥҥэ ааспытым.
Оттон билигин тымныыга үөрэнним. Уулуссаҕа хааман истэххинэ, остуоруйаҕа курдук хаар хаачыргыы тыаһыырын истэр бэйэтэ туһунан ускуустуба. Онон сорох киэһэ банаар сырдык уотуттан күлүмүрдүүр хаарынан дьаарбайарбын туохтааҕар да ордоробун.
Биһиги дойдубутугар муҥутаан 15 кыраадыс тымныйар. Төрөппүттэрим быйыл хаһааҥҥытааҕар да тымныйда дииллэр. Инчэҕэй хаар түһэр уонна сотору ууллан хаалар. Сайынын дойдубар барбатаҕым 10-ча сыл буолла.
Кыһын муҥутаан 17 кыраадыс тымныйар
Уулжан Даулетбекова, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Чуй уобалаһын Аламудун оройуон Байтик бөһүөлэгиттэн сылдьар:
– 2014 сыллаахха бастаан кэлэрбэр маннык тымныы дойдуга наһаа уһуннук олорботум буолуо дии санаабытым. Оннук тымныытыттан чаҕыйбытым, саллыбытым. Хата, сылаас дьиэ иһигэр үлэлиир үлэлээх буоламмын абыраммытым. Тымныыга маҕаһыыҥҥа баран да кэлэр ыарахан курдуга, эгэ, уулуссаҕа күүлэйдиэҥ дуо, суох буоллаҕа. Саатар, тымныытыттан эбитэ дуу, күн наһаа түргэнник хараҥарар. Сарсыарда кыратык сырдаан иһэн, мэктиэтигэр, эбиэттэн хараҥаран киирэн барар дии. Иннигэр баран иһэр киһи, массыына туман быыһынан көстүбэт. Туман быыһынан хааман иһэҥҥин, бэйэҕин сэбиэскэй саҕанааҕы мультик дьоруойа дьуос кутуйахха тэҥнии сананаҕын, сонньуйаҕын.
Бастаан кэлбит сылбар дьүөгэм тыбыс-тымныы күн саарпыга суох чаас аҥаара уулуссаҕа хаамаары, иэдэһин бүтүннүү үлүтэн кэбиспитэ. Ону көрөн, наһаа саллыбытым, куттаммытым. Ол эрээри ичигэстик, халыҥнык таҥнан сырыттахха, ханнык да тымныыттан киһи чаҕыйбат эбитин өйдөөтүм. Кылаабынайа, ичигэстик, сөптөөх таҥаһы таҥныахха наада эбит. Дьиҥинэн ыллахха, 50 кыраадыс тымныы ыйы кыайбат кэм устата буолар эбит. Онтон 42 кыраадыс тымныыны син тулуйар эбиккин. Уулуссаҕа күн тыган турдаҕына, сибиэһэй салгыҥҥа күүлэйдиирбин сөбүлүүбүн, атаҕым анныгар хаар кыычыргыы тыаһыыра дууһаны сылаанньытар. Саха сирин кыһынын таптыыбын, ол эрэн үгүс биир дойдулаахтарым ити чааһыгар миигин өйөөбөттөр, өйдөөбөттөр. Үгүстэрэ тымныытыттан саллаллара баар суол.
Биһиэхэ, Киргизияҕа, син тымныйар, муҥутаан 17 кыраадыска тиийэр, ону даҕаны Кириһиэнньэ тымныытыгар уонна уһуннук турбат. Дьэ, ону олохтоохтор улахан тымныы түспүтүнэн ааҕабыт. Ол эрэн кыһын бэргэһэтэ, саарпыга суох сылдьыахха сөп. Ол иһин кыһыҥҥыга анаан-минээн бэлэмнэммэппит. Ичигэс кыһын муҥутаан 3 эрэ ый буолар. Онно тымныйдаҕына, инчэҕэй күн-дьыл турар буолан, этэрбэс, саҕынньах кэтиллибэт.
Узбекистаҥҥа кыһын буолбат
Анаргуль Хакимова, Узбекистан Андижан куоратын олохтооҕо:
– Биһиги дьиэ кэргэн Саха сиригэр 1999 сылтан олоробут. Олохсуйбуппут ырааппыт буолан, иккис дойдубут курдук саныыбыт. Манна төһө да чысхааннаах кыһыннаах буоллар, кыһыҥҥы көстүүнү олус сэҥээрэбин. Таһырдьа 40 кыраадыс тымныы, аны бастаан хаар түһэн намылыйара бэйэтэ айылҕа биир кэрэ көстүүтэ диэн сыаналыыбын. Хааман иһэн, атаҕыҥ анныгар араас өҥүнэн кылабачыйар хаары “куучур-хаачыр” үктээн иһэриҥ киһи дууһатын сылаанньытар.
Биһиэхэ, Узбекистаҥҥа, кыһын буолбатын кэриэтэ, хаар олох түспэт. Дэҥҥэ түстэҕинэ даҕаны, сиргэ тиийбэккэ, салгыҥҥа ууллан хаалар. Онон дьыл кыһыҥҥы кэмин ордоробун. Дойдубутугар тиийэн, Саха сирин 40-50 кыраадыс тымныытын кэпсээтэхпитинэ, “хайдах оччо тымныыга тыыннаах сылдьаҕыт?” диэн сөҕөллөр аҕай. Оҕолорбут, бэйэбит олорбуппут ырааппыт буолан, тымныыга үөрүйэхпит. Ол эрэн сатыы сылдьыбаппыт, массыыналаахпыт. Онон кылгас кэмнээх томороон тымныыны улаханнык билбэппит да диэххэ сөп.
Дойдубутуттан чугас аймах-билэ дьоммут кыһыҥҥы тымныыга Саха сиригэр кэлэн хааллахтарына, тымныытыттан икки атахтарынан куотар түгэннэрэ баар буолар. Былырыын биир аймахпыт уол сэтинньи ыйга үлэлии диэн ааттаан кэлбитэ, саҥа үлэлээн иһэн, ахсынньы, тохсунньу ыйдарга тымныытыттан саллан, үлэлээбэккэ, дьиэҕэ хорҕойон сыппыта. Туох да иһин таһырдьа тахсыбатаҕа. Муҥур уһугар хайыай, “тымныыны тулуйбат эбиппин” диэн дойдулаабыта. Тастыҥ быраатым дойдутугар олорон, астма ыарыытыттан сүрдээҕин эрэйдэнэрэ, мэлдьи сөтөллөн, тыынын нэһиилэ ылан эрэй бөҕөтүн көрөрө. Аҕыйах сылтан бэттэх Саха сиригэр кэлиэҕиттэн астма диэни билэ илик. Хас даҕаны биир дойдулаах мэлдьи быраҥхыыттаан эрэйи көрөр дьонум тумууттан, сөтөлтөн, астматтан ыалдьыбат буолбуттарын кэпсииллэр. Онон салгына туһалыыр быһыылаах.
Иккис дойдум буолан, тымныыта чаҕыппат
Амина Анварова, Азербайджан Баку куоратыттан төрүттээх:
– Бэйэм Грузияҕа Тбилиси куоракка күн сирин кірбүтүм. 6-с кылааска үірэнэ сырыттахпына, дьонум Баку куоракка кіґін кэлбиттэрэ. Дьокуускайга кэлбитим 19 сыл буолла. 1994 сыллаахха кэргэммин кытары үлэлии диэн ааттаан кэлбиппит уонна күн бүгүнүгэр диэри олоробут, бэйэм 4 оҕолоохпун. Бүтэґигин дойдубар 2011 сыллаахха бара сылдьыбытым, хайдах эрэ тэґийбэтэҕим. Бу куорат миэхэ иккис тіріібүт дойдум кэриэтэ. Ол эрээри, билиҥҥэ диэри кыґынын халлаан тымныыта чаҕытар. Мин көрдөхпүнэ, оннооҕор олохтоох дьон уһун кыһыннара бүтэн испэт тымныытыттан салҕаллар быһыылаах.
Тымныыттан куттанабын, тулуйбаппын
Аванес Овикян, Армения Степанаван куоратыттан төрүттээх:
– Мин Саха сиригэр 2009 сылтан олоробун. Хоту дойду дьоно ыалдьытымсахтарын, аламаҕай майгылаахтарын сөҕөбүн. Ыарахан, тыйыс усулуобуйаҕа олорор сүрдээх тулуурдаах норуот эбит диэн сыаналыыбын. Биир бэйэм Саха сирин тыйыс тымныытыттан олус куттанабын, кыайан тулуйбаппын. Ол эрэн үлэлиир кыһалҕаттан олоробун. Өссө ол тымныыта диэн, туох да кыайан көстүбэт тумана салыннарар, күн тыкпата санааны саппаҕырдар. Оннооҕор уулуссаны сатыы туоруурда сэрэхтээх курдук. Мин олорор кыбартыырам түннүгүттэн суол нөҥүө 100-чэ миэтэрэлээх сиргэ турар дьиэ туман быыһынан нэһиилэ кылайан көстөр.
Олохтоохтору тымныыттан ичигэс саҕынньахтара, таба тыһа этэрбэстэрэ быыһыыр дии саныыбын. Этэрбэстэрин өрөмүөҥҥэ аҕалалларыттан сылыктаатахха, 10-нан сыл устата кэтэллэр, оннук бөҕө буолар эбит. Онон урут сатаабат бэйэбит этэрбэс улларарга үөрэннибит. Хаачыстыбалаахтык оҥоро сатыыбыт.
Астма ыарыытын умуннум
Гульбахор Мархаева, Узбекистан Өрөспүүбүлүкэтин Кашкадарья уобалаһын Чирокчи оройуонун Жар кишлагыттан сылдьар:
– Саха сиригэр аан бастаан 2007 сыллаахха кэлэ сылдьыбытым. Сыл курдук үлэлээн баран дойдубар төннөн олоро сылдьан баран, төттөрү кэлэн олорбутум 2 сыл кэриҥэ буолла. Дойдубар олорор эрдэхпинэ наһаа тумуулуур, тымныйан, ыалдьан тахсар этим. Манна кэлэн астма ыарыыбыттан босхолоннум. Улаханнык саҥарбаппын, ол эрэн манна кэлиэхпиттэн биирдэ да тумуулаан, ыалдьан көрө иликпин. Онон бу дойду салгына, килиимэтэ миэхэ барсар эбит. Кыһын төһө да тымныы буоллар, салгына ырааһын сөбүлүүбүн. Бэйэм дойдубар муҥутаан 17 кыраадыс тымныйар. 2007 сыллаахха улаханнык тымныйан, 82 см халыҥ хаар түһэн турар. 10-ча сылга биирдэ итинник тымныйан ааһар дииллэр кырдьаҕастарбыт.
Фарух Муллажанов, Киргизия Өрөспүүбүлүкэтэ, Ош уобалаһа, Нухат оройуона:
– Оо, 2002 сыллаахха аан бастаан кэлэрбэр 50-55 кыраадыс тымныыга түбэһэ кэлбитим. Ол иннинэ муҥутаан 30-35 кыраадыс эрэ тымныйара буолуо диэн өйдөбүллээх этим. Кэнники сылларга урукку курдук тымныылар түспэт буоллулар. Арай быйыл кыһын тымныы наһаа уһуннук турда. Бачча сыл тухары тымныыга син үөрэннибит. Биһиэхэ, Киргизияҕа, 5-10 кыраадыс тымныйар. Саха сирин олохтоохторо тымныыга тулуурдарын сөҕө-махтайа көрөбүн.
Саргылаана Багынанова.
