Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаев 2020 сыл патриотизм сылынан биллэрбитэ. Мин олус ытыктыыр, ис сүрэхпиттэн убаастыыр аҕа табаарыһым, научнай-чинчийэр үлэ ымпыгар-чымпыгар үөрэппит-такайбыт учууталым курдук истиҥник саныыр киһим – акадьыамык, хомуньуус, ССРС народнай дьокутаата Владимир Петрович Ларионовы кытта ССРС билимин Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалын партийнай кэмитиэтигэр алта сыл бииргэ таһаарыылаахтык үлэлээбиппит туһунан ахтан-санаан ааһыахпын баҕарабын.
***
Владимир Петрович Ларионовтыын мин маҥнай 1982 с. билсиспитим. Филиал иһинээҕи устуоруйа, литература, тыл института Саха Сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 350 сылыгар анаммыт норуоттар икки ардыларыгар сыһыаннаах научнай-практическай кэмпириэнсийэни тэрийбитэ.
Биир сүрүн дакылааты историческай наука доктора, профессор Ф.Г. Софронов оҥорбута. Дакылааты дьүүллэһиигэ кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара бэйэлэрин тус санааларын атастаспыттара. Норуоттар икки ардыларыгар сыһыаннарыгар, интернациональнай иитии кыһалҕаларыгар юрист быһыытынан бастакы кыттыым этэ.
Мин “Муома” сопхуоска саха комсомолун “Оскуола-үлэ-үрдүк үөрэх” диэн ыҥырыытынан рабочайдаабыппын, Сэбиэскэй Армияҕа танкиһынан сулууспалаабыппын, Харьковтааҕы юридическай институту бүтэрэн баран борокуратуура органнарыгар Усуйаанаҕа үлэлээбиппин олус сэҥээрэн истибитэ. Салгыы 1979 с. СГУ студеннара олорор городоктарын иһигэр буолбут быһылааны силиэстийэлииргэ кыттыбыппын, Үрдүкү Суукка студеннары кырбаабыт, сааларынан ытыалаабыт күлүгээннэри буруйдааччы быһыытынан кыттан бараммын, ССКП обкомун уурааҕынан партийнай уорганнарга үлэҕэ ыыппыттарын кэпсээбитим. Хабаровскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуолаҕа юридическай институт иһинэн аспирантураҕа кэтэхтэн үөрэнэрбин истэн баран Владимир Петрович наһаа үөрбүтэ. Филиалга иккис ученай секретарынан, юридическай билими чинчийиинэн дьарыктана кэлэрбэр этии киллэрбитэ.
Кини хаһан даҕаны кэпсэтэ олорор киһитин быһа түһэн тохтоппот этэ. Үлэлээбиппит тухары Владимир Петрович рабочайы кытта рабочай, юриһы кытта юрист курдук кэпсэтэрэ, бэйэтэ олус үрдүк билиилээҕин сэһэргэһии кэмигэр хаһан даҕаны көрдөрбөтөҕө.
1982 с. Саха Сирэ Россия састаабыгар баҕа өттүнэн (добровольное вхождение) киирбитэ 350 сыла туолар сылыгар бу дириҥ ис хоһоонноох боппуруоска Саха сирин учуонайдарын, интеллигенциятын иһинэн тыл тылга киирсибэт балаһыанньалара аҕыйаҕа суохтара. ССКП Саха сиринээҕи уобаластааҕы комитета мөккүөрдэри туоратар сыалтан норуоттар икки ардыларыгар сыһыаннаах боппуруостары сокуоннарга олоҕуран быһаарар инниттэн миигин научнай чинчийиилэринэн дьарыктанар юрист, үрдүкү партийнай үөрэхтээх политолог быһыытынан кытыннарбыта.
***
1980 с. саҕаланыытыгар Саха сирин филиала Сэбиэскэй Сойууска академическай билим биир сүрүн кыһата буолбута. 1981 с. ыам ыйын 12 күнүгэр РСФСР Министрдэрин Сэбиэтэ Саха сирин билимин филиала фундаментальнай уонна прикладной чинчийиилэрин сайыннарыыга аналлаах 254 №-дээх уурааҕа тахсыбыта. Уураахха улахан болҕомто билим каадырдарын бэлэмнээһиҥҥэ ууруллубута. Филиалы Социалистическай Үлэ дьоруойа, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Н.В. Черскэй салайбыта. Н.В. Черскэй Г.И. Чиряев обком бастакы секретарынан үлэлиир сылларыгар сүүрбэччэ сыл обком бюротын чилиэнинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Николай Васильевич 60-70 сс. өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар, экэниэмикэтэ сайдарыгар сыһыаннаах бары сүрүн бырагыраамалар ааптардара. Николай Васильевич улахан судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай, научнай-чинчийэр үлэлэрин дьүөрэлэтэн хас күн аайы, хайаан даҕаны Никита Гаврилович Соломоновтыын, Владимир Петрович Ларионовтыын, Егор Григорьевич Егоровтуун, Томмот Диодорович Сивцевтыын (САССР Госпланын салайааччыта), Андрей Дмитриевич Кириллинныын (филиал экономикаҕа отделын сэбиэдиссэйэ) сүбэлэһэрэ. Сүбэ мунньахтарга академиктар А.Г. Аганбекян, В.А. Коптюг, А.Г. Гранберг уонна партком чилиэннэрэ элбэхтэ кытталлара. 1982 с. диэри филиалга босхоломмут, хамнастаах партком секретарын дуоһунаһа суоҕа. Партком секретарын солбуйааччыларынан араас кэмнэргэ С.Г. Христофоров, Н.М. Адамов, А.С. Антонов үлэлээбиттэрэ.
***
80- сыллар саҕаланыыларыгар Саха сирин учуонайдарын истэригэр баар быһыыны-майгыны тупсарар сыалтан, билим норуот хаһаайыстыбата сайдыытыгар улахан суолтатын учуоттаан, ССКП уобаластааҕы кэмитиэтэ ССКП КК аатыгар Саха сиринээҕи филиалга босхоломмут сэкиритээрдээх райком бырааптаах парткому арыйар туһунан көрдөһүү сурук ыыппыта.
Партком секретарынан мин кандидатурабын СГУ партийнай тэрилтэтэ (ректор А.И. Кузьмин, партком сэкиритээрэ П. Лимонов) ааттаан этии киллэрбитэ. Партийнай кэмпириэнсийэ иннигэр мин филиал 15 бастакы сүһүөх партийнай тэрилтэлэрин сэкиритээрдэрин кытта аһаҕас кэпсэтиигэ кыттыбытым. Миигин кытта партком чилиэннэрэ Н.Г. Соломонов, В.П. Ларионов, Р.С. Григорьев, Г.Ф. Крымскай, Е.И. Коркина бары институттарга көрсүһүүлэргэ сылдьыспыттара. Мин юридическай үөрэхтээх уонна борокуратуураҕа үлэлээбиппин билэн, араас ис хоһоонноох ыйытыылары биэрбиттэрэ. Ол иһигэр аһаҕастык: “билиминэн дьарыктанар партийнай тэрилтэни сөптөөхтүк салайыаҥ дуо?” диэн ыйытыылар эмиэ бааллара. ССРС Төрүт Сокуонугар сурулларынан: “ССКП уопсастыбаны салайар уонна тэрийэр” диэн балаһыанньата үлэлииргэ эппиэтинэһи өссө үрдүк таһаарарын юрист, политолог быһыытынан өйдүүрбүн быһаарбытым.
***
Саха сирин филиалыгар билим 7 институттарыгар, 18 билим сайдыытыгар сыһыаннаах опытнай-экспериментальнай тэрилтэлэригэр биэс тыһыынча киһи үлэлиирэ. Партком 15 бастакы сүһүөх партийнай тэрилтэлэригэр, 27 партийнай бөлөхтөрүгэр 675 хомуньуус учуокка турара.
Мин солбуйааччыларбынан Владимир Петрович Ларионов. Никита Гаврилович Соломонов, Гермоген Филиппович Крымскай, Руслан Спиридонович Григорьев, партком чилиэннэринэн: Евдокия Иннокентьевна Коркина, Зоя Афанасьевна Корнилова, Светлана Георгиевна Лосорова, Виталий Владимирович Ковальскай, Игорь Николаевич Черскэй, Егор Григорьевич Егоров, Лидия Александровна Припузова, Борис Вениаминович Шургин талыллыбыттара. Партком инструкторынан өр сылларга соҕотоҕун Александра Иосифовна Неустроева үлэлээбитэ. Партком этии киллэрэн профком бэрэссэдээтэлинэн Егор Михайлович Аммосовы, солбуйааччытынан Петр Данилович Барашковы талбыттара. Үлэлээбит сылларбар филиал хомсомуолун сэкиритээрдэринэн Александр Андреевич Кугаевский, Николай Иванович Гермогенов, Наталья Прокопьевна Апросимова талылланнар, дьиҥнээх эдэр учуонайдар лиидэрдарын ахсааннарыгар киирбиттэрэ.
Партийнай тэрилтэлэр бэйэлэрин үлэлэрин РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтин маннык уураахтарыгар олоҕуран тэрийбитэ: “О работе Якутского филиала СО АН СССР по развитию фундаментальных и прикладных научных исследований, повышению их эффективности, внедрению научных достижений в народное хозяйство и подготовка кадров”, “О переводе научных организаций полный хозяйственный расчет и самофинансирование”. Хас биирдии институт бэйэтин үлэтигэр туох сыыһалардааҕын аһаҕастык билиммитэ уонна алҕастары көннөрөр сыалтан дириҥ, ис хоһоонноох бырагыраамалары ылынан үлэтин саҕалаабыта.
***
В.П. Ларионов, Р.С. Григорьев, Г.Ф. Крымскай каадырдары бэлэмниир подпрограмма олоххо киирэригэр бэйэлэрэ этии оҥорон, бу улахан боппуруоска олук уурбуттара.
В.П. Ларионов ССКП КК наукаҕа отделынан, ССРС Наукаларын Сибиирдээҕи Президиумунан туруорсан, 1982 с. ыла Саха сириттэн соҕуруу үөрэнэн М.Ломоносов аатынан МГУ, Бауман аатынан МВТУ, Губкин аатынан ньиэп, гаас институтун, Ленинградтааҕы Томскайдааҕы, Омскайдааҕы, Новосибирскайдааҕы ВУЗ-тары бүтэрбит эдэр исписэлиистэри дойдуларыгар аҕалан филиал институттарыгар үлэлииллэрин ситиспитэ. 80-с сылларга үлэҕэ кэлбит эдэр специалистар үксүлэрэ билим хандьытаата, дуоктара, СӨ академига буолуталаабыттара, сорохторо филиал, институттар салайааччыларыгар тиийэ үүммүттэрэ.
Н.Г. Соломонов СГУ өр сылларга профессордаабыт буолан, СГУ уонна филиал икки ардыларыгар үөрэҕи бүтэрээччилэри филиалга үлэҕэ ылыыга бастакы дуогабардарга илии баттаспыппыт.
Р.С. Григорьев эдэр специалистары, учуонайдары дьиэлээһин боппуруоһун олоххо киллэрэн, филиал 72 эдэр учуонайдара, специалистара үлэлиир институттарыттан уурайбакка эрэ, Дьокуускай куоракка үлэҕэ киирбит дьиэ кэмбинээтигн кытта ыччат кэпэрэтиибин дьиэлэрин тутууга кытталларын ситиспитэ. Кэпэрэтиип чилиэннэрэ бары 1989 с. саҥа үлэҕэ киирбит дьиэлэргэ ордер ылбыттара.
***
Партком бигэргэппит бырагырааматыгар олоҕуран, алта сыл иһигэр филиал үлэһиттэригэр анаан, аҕыс 80-120 кыбартыыралаах дьиэлэр тутуллубуттара. 230 оҕо сылдьар 88 №-дээх детсада сыл аҥаарыгар тутуллан, эдэр учуонайдар үөрүүлэрэ сүрдээх этэ. Эдэр исписэлиистэр олорор уопсайдара, балыыһа эмиэ кылгас кэминэн үлэҕэ киирбиттэрэ. Кыайыы 40 сылыгар филиалга үлэлиир бары сэрии ветераннара саҥа кыбартыыраҕа ордер ылан үөрбүттэрэ. Филиал институттара 27 производственнай холбоһуктары, 57 НИИ-лары, 36 үрдүк оскуола тэрилтэлэрин кытта дуогабар түһэрсибиттэрэ. Алта сыл иһигэр 458 саҥа научнай арыйыылар оҥоһуллубуттара. ИКФИА институтун ученайдара Д.Д. Красильников, Н.Н. Ефимов Ленинскэй бириэмийэ лауреаттарынан буолбуттара. Ю.Г. Шаферга, В.П. Ларионовка Государственнай Бириэмийэлэр туттарыллыбыттара. В.П. Гуляев, Р.С. Григорьев, О.И. Слепцов, А.Е. Слепцов, Н.И. Гермогенов, А.А. Кугаевскай билимҥэ уонна тиэхиньикэҕэ хомсомуол Бириэмийэтин лауреаттара буолан үрдүк чиэскэ тиксибиттэрэ.
Филиал партийнай тэрилтэтэ элбэх хайысхаллаах үлэтин түмүгэр партком секретарын солбуйааччылара, билим дуоктардара Н.Г. Соломонов, В.П. Ларионов ИФТПС директора Ю.С. Уржумцев, геология институтун директора В.В. Ковальскай, ИГДС директора В.Л. Яковлев ССРС Билимин Академиятын чилиэн-кэрэспэдьиэннэринэн талыллыбыттара.
Филиалга алта сыл иһигэр билим хандьытааттарын ахсаана 3,5 төгүл, дуоктардара – 1,5 төгүл элбээбиттэрэ. 1985-1986 ссс. филиал институттарын кырдьаҕас салайааччылара Н.В. Черскэй, Ю.Г. Шафер, Е.И. Коркина, И.П. Щербаков, Ю.С. Уржумцев, Н.В. Игошин үлэлэриттэн уурайалларын туһунан сайабылыанньа суруйбуттара. 30-40 сыллар усталарыгар директордаабыт учуонайдары пенсияҕа таһаарыы элбэх уустуктардаах этэ. Бары дириэктэргэ хандьытааттар ССКП КК отделынан, СССРС НА Президиумунан, СОАН Президиумунан хайаан даҕаны ааһыахтаахтара. Үөскээбит балаһыанньаҕа миэхэ В.П. Ларионов көмөтө, сүбэтэ-амата олус улаханнык көмөлөспүтэ, өйөбүл буолбута. Сибиирдээҕи салаа салайааччыта В.А. Коптюг биһигини кытта кэпсэтиилэргэ бииргэ сылдьыспыта. Элбэх сыралаах кэпсэтиилэр, сүбэлэһиилэр түмүктэринэн филиал институтун директорынан В.П. Ларионов (ИФТПС), Н.Г. Соломонов (ИБ), Г.Ф. Крымский (ИКФИА), В.Н. Иванов (ИЯЛИ), Е.Г. Егоров (ИЭКОПРС), В.Л. Яковлев (ИГДС), Б.В. Олейников (ИГ) талыллыбыттара.
***
1989-90 сылларга филиал партийнай тэрилтэтэ бастакы демократическай быыбардарга актыыбынайдык кыттыбыта, ол күүстээх идеологическай үлэ түмүгэр В.П. Ларионов ССРС Үрдүкү Сэбиэтин, З.А. Корнилова – РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин, В.П. Данилов, А.Д. Кириллин, Е.Г. Егоров Саха АССР 12 ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарынан талыллыбыттара.
Үс сыл Дьокуускай куорат Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир сылларбар, ССРС, РСФСР сийиэстэригэр бардахпына, хайаан даҕаны Владимир Петровичтыын “Россия” гостиницаҕа көрсөн ирэ-хоро кэпсэтэн бириэмэни атаарарбыт. СӨ бастакы бэрэсидьиэнинэн Михаил Ефимович Николаев талыллыбытыгар, В.П. Ларионов сүбэтинэн, Сэбиэттэри эспиттэригэр В.П. Ларионов. Г.Ф. Крымскай, Н.Г. Соломонов, К.Е. Иванов, Б.Д. Слепцов миигин өйөөннөр, СӨ бастакы Президиэнэ М.Е. Николаев үлэлии олорор Дьаһалтатын үлэтин тохтотон баран миигин Бэрэсидьиэн көмөлөһөөччүлэрин салайааччытынан – СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан анаабыта. Мин бөлөҕүм М.Н. Николаев быыбарга талыллыан иннинэ ылыммыт бырагырааматын олоххо киллэрээри кини 3970 Дьаһалын, 1700 Ыйааҕын бэлэмнээбиппит.
В.П. Ларионов бэйэтэ бэлэмнээн киллэрбит бырайыагынан, М.Е. Николаев Ыйааҕынан СӨ Билимин Акадьыамыйата тэриллибитэ.
Владимир Петрович судаарыстыба уорганнарыгар үлэлээбит салайааччы быһыытынан быһаччы кыттыһан, РФ уонна СӨ судаарыстыбаннай органнарын кытта боломуочуйалары тыырсыы Дуогабарын бэлэмнээбиппит (1995 с., бэс ыйа), РФ уонна СӨ бырабыыталыстыбатын икки ардыгар 15 Сөбүлэҥи бэлэмнээбиппит. (1995 с., бэс ыйа), РФ Президиэнэ Б.Н. Ельцин “О реализации Федеративного Договора в Республике Саха (Якутия)”, “О реабилитации якутской интеллигенции, респрессированной в 20-30 годы” Ыйаахтарын, ону таһынан Дьокуускай куорат социальнай-экономическай сайдыытыгар аналлаах РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ В.С. Черномырдин илии баттааһыннаах икки Уураахтарын бэлэмнээбиппит.
***
Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһа сайдыытыгар саха национальнай интэлигиэнсийэтин оруолун үрдүктүк бэлиэтээн, 2022 с. САССР тэриллибитэ 100 сылынан сибээстээн, саха норуотун биир чулуу бэрэстэбиитэлэ акадьыамык Владимир Петрович Ларионов аатын СӨ Билимин Акадьыамыйатыгар иҥэрэр туһунан ыйааҕы СӨ Ил Дархана А.С. Николаев илии баттыа диэн бигэ эрэллээхпин.
Владимир Данилов,
юридическай билим дуоктара, Муома улууһун бочуоттаах олохтооҕо, “За заслуги перед Отечеством” II-с степеннээх орден мэтээлин кавалера,
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, үрдүк профессиональнай үөрэх туйгуна,
СӨ Үрдүкү Сэбиэтин (1990-93 сс.) СӨ Ил Түмэнин (1997-2002 сс.) дьокутаата, үлэ вэтэрээнэ.
