2012 сыллаахха сэтинньи 30 күнүгэр научнай концепцияҕа олоҕуран, “Үс Хатыҥ” архитектурнай-этнографическай комплексыгар схема-каарта оҥоһуллан бигэргэммитэ.
Быйылгыттан саҕалаан “Эйгэ” музей-заповедник генеральнай былаанын концепцията бигэргэтиллэн, инникитин саҥа сонун тутуулар олоххо киирэллэрэ былааннанар. Бырайыак ааптара Вильям Федорович Яковлев санаатын үллэстэр:
-- Саха дьоно түмсэн, сылга биирдэ Аар айылҕаҕа сүгүрүйэр, ытык үгэстэри тутуһар «Туймаада ыһыаҕын» түһүлгэтэ киин куораппыт кэрэ кырдалыгар үс Хатыҥҥа олохсуйбута быйыл 22 сылын туолар. Үгэс быһыытынан, ытык түһүлгэ түстэниитэ, сыл аайы ытыгылаан көрүү-истии былыр-былыргыттан Аҕа баһылыктартан тутулуктааҕа. “Туймаада ыһыаҕын” ытык түһүлгэтэ 22 сыл устата, куорат баһылыга Илья Филиппович Михальчуктан саҕалаан, элбэх баһылык болҕомтотунан сайынна. Бүтүн аан дойдуга биллэр таһымнанан, саха үтүө үгэстэрэ бар дьон билиитигэр тарҕанна.
Сиэри-туому тутуһар түһүлгэ
Киин куораппыт Дьокуускай кэҥиир, тупсар. Ордук тыа сирин дьоно кэлэн олохсуйуута биллэ элбээтэ. Ол курдук, ытык түһүлгэбитигэр сылын аайы 200 тыһыынчаттан тахса ыһыахчыт тоҕуоруһар, айылҕалыын алтыһар, үөһээ үрдүк айыылартан алгыс ылар. Саха халлаан анныгар ытык түһүлгэтэ, «храма» буолла. Манна ордук чорботон бэлиэтиэм этэ, үөһээ Айыыларга ытык сиэри-туому тутуһар киэҥ түһүлгэбитигэр ытык кырдьаҕастарбытын, ыалдьыттарбытын сынньалаҥнык наскыйан, сиэргэ-туомҥа кыттар 15 тыһыынча олбохтоох түөлбэ түһүлгэ “трибуна” тутуллубутун, онно Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич аҕалыы болҕомтотугар махталбыт улахан.
Биллэн турар, киэҥ сир, ытык түһүлгэтэ төһөнөн ыһыахчыта элбиир да, оччонон ирдэбилэ үрдүүр. Кэнники сылларга ситиһии син элбэх. Саҥа тутуу барар. Аныгы олох ирдэбилэ, өйдөбүлэ кэҥиир. Ол чэрчитинэн, үгүс өрүттэргэ ордук болҕомтолоох уонна айымньылаах үлэ эрэйиллэр. Олортон ити этиллибитин курдук, 200 тыһыынчаттан тахса ыһыахчыты үрдүк таһымнаахтык, ытык сиэри-туому тутуһалларыгар, ыра санааларын таһымын намтаппат сорук турар. Бу тэрийээччилэргэ, куорат култууратын духуобунаһын үлэһиттэригэр сүрүн ирдэбил. Маныаха элбэҕи билиэххэ, өбүгэлэрбит үгүс үйэлэргэ харыстаан илдьэ кэлбит үтүө үгэстэрин сүрэхпитигэр, дууһабытыгар иҥэриннэхпитинэ эрэ итини ситиһэбит.
“Эйгэ” музей-заповедник
-- Ыһыах сүрүн комплексын таһыгар “Эйгэ” диэн аһаҕас халлаан анныгар үлэлиир музей өрөспүүбүлүкэбит 100 сылыгар, 2022 сылга тутарга былаанныыбыт. Бу музей үгүс үйэлэргэ олорон, үлэлээн ааспыт саха олоҕун отуорун көрдөрүөхтээх. Манна туһулаан XVII-XIX үйэлэргэ саха олоҕо, ол аата ирбэт тоҥ сирдээх, уһун тымныылаах хоту сиргэ бытарҕан кыһыны туораан, күөххэ үктэниэххэ диэри, кытаанах олох ирдэбилинэн, сүөһү ииттэн, бултаан, сир оҥостон олорон үгэһирбит ньымаларын көрдөрүү буолар. Музейга урукку олох духуобунаһын, сиэри-туому тутуһуутун болҕомтоҕо ууруллуохтаах.
Ол курдук төгүрүк сыл устата туттуллар күн-дьыл кэрдииһинньигин иһинэн туттуллар үгэстэр, сиэр-туом. Холобур:
Сааскы – кымыс үрдэ, дойду иччитигэр киирии, сайылыкка көһүү, салама ыйааһына, сэргэни илгэлээһин, ытык сиргэ эбэҕэ сүгүрүйүү, үрүҥ ыһыах, о.д.а.
Сайыҥҥы – хотууру уулааһын, алааһы алҕааһын, от күрэҕэ, холоругу баайыы, о.д.а.
Күһүҥҥү – саҥа дьиэҕэ киирии, төрүт сэргэни туруоруу, ытык дабатыы, кэрэх туруоруу. Байанайга, эһэкээҥҥэ сүгүрүйүү, чычыпкаан сиэрэ-туома, муҥха, о.д.а.
Кыһыҥҥы – таҥха, билгэлээһин, олоҥхо киэһэлэрэ, о.д.а.
Төрүт үгэһи көрүөххүт
-- Манна уратыта диэн, көрөөччү үгүс сиэргэ-туомҥа, олох-дьаһах үгэстэригэр быһаччы кыттыыта буолар. Холобур: тирииттэн таҥас оҥоруу – ыһаары, талкылааһын, сарыы имитии, иҥиир сап хатыы, этэрбэһи, бэргэһэни, үтүлүгү тигии, оһуордааһын. Кылтан, туостан оҥоһук, суорунаҕа бурдук тардан көмүлүөк оһоххо лэппиэскэ буһарыы. Ити курдук олох бары өрүттэригэр көрөөччү бэйэтэ кыттыһан, бастакыттан саҕалаан бүтэһик оҥоһук силигин ситэрии буолар.
Сахалыы тыын барыта бу музей иһиттэн тахсар, эттэн-үүттэн, бурдуктан сахалыы ньыманан оҥоһуллубут ас арааһа баар буолуохтаах. Музейга сиэри-туому толорооччулар билгэһиттэр, сахалыы эмчиттэр, отоһуттар, ойууннар, алгысчыттар, олонхоһуттар үлэлиэхтэрэ.
Музей “Эйгэ” диэн ааттанарын быһыытынан, манна кэлбит киһи XIX үйэ майгытыгар сөп түбэһиэхтээх – таҥастыын-саптыын, туттар сэптиин. Холобур, сайылык олоҕор сөп түбэһэр этэрбэстээх, хататынан уот оттор (банаарыга, суотабайа, зажигалката суох). Бу маллар киирэргэ хаалларыллар. Музей сиригэр кыстыкка сыарҕалаах атынан, оҕуһунан, хайыһарынан сылдьыы көҥүллэнэр. Дьэ, ити курдук өбүгэбит төрүт үгэһэ барыта көрдөрүллэр. Оччоҕо эрэ көрөөччү былыргы үгэстэри чугастык ылыныа, сиэри-туому ытыктыа, төрүт сахалыы майгыга суолу аһыа этэ. Бу барыта аныгы үйэҕэ ытык ыһыахпытыгар, үөһээ айыыларга алгыс тутар, сиэр-туом толорор ис дьиҥин бар дьоммутугар тириэрдэрбитигэр төһүү өйдөбүлү, дьоҕуру иҥэриэ этэ.
Духуобунаһы өрө тутуу
-- Биһиги билигин сайдыылаах үйэҕэ олоробут. Сайдыы хаамыыта кимтэн да тутулуга суох иннин диэки барар. Маннык балысхан хамсааһыҥҥа олорон хааллахпытына, өбүгэлэрбит харыстаан, үгүс үйэлэргэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ иҥэрбит духуобунастара ситимин сүтэрэр кутталлаах. Онон музейга иҥэриллэр ааспыт олох үтүө үгэстэригэр үөрэтии таһынан, аан дойду таһымнаах духуобунаска алтыһар соруктаах үлэ барыахтаах. Билигин ыһыахчыттарбыт үгүстэрэ аан дойдуну хаста да эргийбит, үгүс өрүттээх духуобунас эйгэтин билбит дьон. Онон ыһыахпыт таһымын өйдөбүлэ кэҥиэхтээх, олонхобут ирдэбилин тутуһуохтаах. Ол аата аан дойду, космос, астрономия өйдөбүллэригэр ыкса ылсыһыахтаахпыт. Ыһыахпытыгар билиҥҥи үйэ сүрүн ирдэбилэ, айылҕа харыстабыла, киһи духуобунай айылгытыгар айылҕа кистэлэҥ күүстэрин алтыһыыларын сөпкө туһанан саҥа аартыктары арыйыы буолар.
“Аар Куйаар мөҥүөнэ” халандаар
-- Бу киэҥ түһүлгэбитигэр «Аар Куйаар мөҥүөнэ» диэн аан дойдуну анаарар айылҕа халандаарын комплексын олоххо киллэриэхтээхпит. Бу бүтүн куйаар өйдөбүлүн анаарар күн чаһыта комплекс 1998 сыллаахха учуонай А.М. Рафаилов түҥ былыргы өлөөн остуолбатыттан төрүттээх «Сэргэ» диэн күн чаһытын РФ астрономия холбоһугар көмүскээбит патеныгар олоҕурар. Комплекс бастакы сүрүн өйдөбүлэ «Алтан сэргэттэн» сарсыардааҥҥы күн тахсыытыттан саҕалаан көрдөрөр, күн күлүгүттэн араас сиэр-туом саҕаланыахтаах. Иккиһинэн, «Алтан сэргэттэн» саҕалаан, саха былыргы халандаара (спиральный календарь) 365 таастан ууруллан оҥоһуллуохтаах. Үсүһүнэн, «Алтан сэргэ» таас халандаар тула илин, арҕаа, хоту, соҕуруу хайысханан пирамиданы араарар түөрт сүдү таас ууруллуохтаах. Онон бу үс сүрүн күүс холбоһон, «Аар Куйаар мөҥүөнэ» комплекса түстэнэр. Маныаха айылҕаттан айдарыылаах билгэһиттэр, көрбүөччүлэр сүрүн тэрээһини түстүөхтэрэ.
Маны сэргэ түһүлгэбит үксэ мас оҥоһуктар буолан, инники өттүгэр үйэлээх буоларын курдук үлэ хайысхатын тутуһуохтаахпыт. Ол курдук «Тойук тоҕойо» комплекс саҥаттан оҥоһуллара күүтүллэр. Инникитин “Үс Хатыҥ” ыһыахтыыр сиригэр тулалыыр эйгэни харыстыыр сыалтан, күөл уутун ыраастааһын, мас олордуута, көҕөрдүү үлэтэ күүскэ ыытыллара былааннанар.
Сардаана БАГЫНАНОВА
