Билигин кыыл-сүөл, үүнээйи үгүс көрүҥэ эстэр турукка киирбитэ хомолтолоох уонна саҥа иһитиннэрии буолбатах. Сорох флора уонна фауна көрүҥнэрэ кэнэҕэһин түмэллэргэ чуучала быһыытынан промо-хаартыскаларга эрэ хаалар кыахтаахтар. Ол да буоллар сыл-хонук аастаҕын аайы икки атахтаах Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллар уонна үүнээйилэр, көтөрдөр да аҕыйаан, сүтэн-иҥэн хаалар кутталлаахтарын үгүстүк толкуйдуур буолла. Бу хайысхаҕа, холобур, АЛРОСА хампаанньа туох оруолу ыларын, суолтатын эһиги бүгүҥҥү матырыйаалга билсиэххит.
Ханнык да сокуон алмаас хостооччуларга билим-чинчийэр эбэтэр мониторинныыр үлэлэри ыытарын боппот. Биллэн турар, сэдэх, аҕыйах ахсааннаах көрүҥҥэ киирсэр кыыллар, көтөрдөр көрүҥнэрин бултуур бобуллар. Ону таһынан Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллар, көтөрдөр төрүүр-ууһуур, олохсуйбут сирдэригэр үлэ ыытарга кэккэ ирдэбил баар.
Ол гынан баран, билэрбит курдук, АЛРОСА экология эйгэтигэр сыһыаннаах сокуон ирдэбилинээҕэр быдан улахан эбэһээтэлистибэни бэйэтэ үтүө баҕатынан ылынан үлэлэһэр хампаанньа буолар. Ол курдук, кыыл-сүөл харыстабылыгар сыһыаннаах тэрээһиннэри, мониторины, билим-чинчийэр уонна быраактыка үлэлэрин былааннаахтык ыытар. Ол иһигэр кыыл таба популяциятын, айанныыр суолларын үөрэтиигэ уонна 2018 сылтан саҕалаан, өрүстэргэ, үрэхтэргэ көмүс хатырыктаах көрүҥнэрин элбэтиигэ, үйэтитиигэ үтүмэн үлэни ыыта сылдьар. Иннинээҕи пятилеткаларга тэҥнээтэххэ, АЛРОСА кэнники сылларга экология бырайыактарыгар ыытар үбүлээһинин икки бүк улаатыннарда.
Кыраҕы харах көрүүтүгэр – алтан харах хаас
«АЛРОСА салалтатын быһаччы кыттыытынан, хампаанньа тулалыыр айылҕа харыстабылыгар чопчу уонна дьэҥкэ дьаһаллары ылынар уонна тустаах хайысха биир тыын суолталаахтарынан билиниллэр, – диэн АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччыта Полина Анисимова этэр. – Былырыын биһиги ити этэр үлэбитин кэҥэтэргэ, Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллар көрүҥнэригэр ылсарга быһаарбыппыт. Биир бастакынан хампаанньа түстэнэн үлэлиир сиригэр-уотугар Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллар, көтөрдөр төһө баалларын-суохтарын билээри РНА СС Криолитозона биология кыһалҕаларын институтун учуонайдарыгар тахсыбыппыт. Онуоха кинилэр Мууна өрүс салаата саҕаланар сиригэр алтан харах хаас баарын бигэргэппиттэрэ. Бу сэдэх хаас симэлийбэтигэр көмө наадата биллибитэ».
Алтан харах хаас Саха сирин Кыһыл кинигэтигэр киллэриллибит көтөр. «Аҕыйаан иһэр» диэн иккис категорияҕа киирсэр. Ону таһынан бу көрүҥ хаас Норуоттар икки ардыларынааҕы Айылҕа харыстабылын сойууһун Кыһыл испииһэгэр баар. Оттон Евросойууска букатын да «сүтэр-иҥэр кутталлаах көрүҥнэр» диэн бастакы категорияҕа сылдьар.
«Бу иһин 2022 сылга кыыл-сүөл, көтөр көрүҥнэрин арааһын үйэтитиигэ алтан харах хааһы чинчийиини киллэрэр санааламмыппыт. Сэбиэскэй кэмнээҕэр бу көрүҥ хаас биллэ-көстө аҕыйаабыт. Оттон учуонайдар бу хаастар баар сирдэрэ чиэски, суол-иис суох сиригэр түбэһэр буолан уонна да атын төрүөттэринэн үөрэтэр, кэтээн көрөр да кыахтара суох сылдьыбыт», – диэн Полина Анисимова быһаарар.
Инньэ гынан АЛРОСА РНА СС Криолитозона биология кыһалҕаларыгар институтун орнитолог учуонайдарын кытта АЛРОСА Саха сиригэр алтан харах хаас үөскүүр-тэнийэр уратытын уонна бу көрүҥ хааһы харыстыыр таһымы үрдэтэри үөрэтэр бырайыагы көҕүлээбиттэрэ. Учуонайдар элбэх боппуруоһу быһаарарга туруммуттара. Ол иһигэр ханна сүрүннээн уйаланалларын быһааран, төрүүр-үөскүүр усулуобуйаларын оҥорор, туох омсолоох төрүөттэр баалларын быһаарар соруктаммыттара. Холобур, түһэр, аһыыр уулара төһө киртийбитэ, туора, мэһэйдиир тыас-уус төһө баара уонна антропогеннай дьайыы хайдаҕа уо.д.а. сэҥээрдэр. Урут түһэн эттэххэ, бу хаастар баар сирдэригэр АЛРОСА алмаас хостообот, бырамыысыланнай туһаҕа Мууна өрүстэн ууну да ылбат, буолаары буолан, ууну да куппат. Ол гынан баран бу хаастар баар сирдэрэ АЛРОСА үлэтэ-хамнаһа ыытыллар сиригэр ыкса сытар. АЛРОСА бу айылҕа туонатыгар экология тыытыллыбатыгар кыһанар.
Көмө көрдөһөр
Wild Fawn сурунаал 2020 сыллааҕы таһаарыытыгар сурулларынан, ааспыт үйэ 90-с сылларыгар алтан харах хаас илиҥҥи популяцията быһа холуйан 65 тыһ. тиийэрэ. Оттон биһиги кэммитигэр баара эрэ 4 тыһ. курдук хаалбыт. Манна бэлиэтээн этэр буоллахха, бу хаас муҥутуур чопчу, чуолкай ахсаанын көтөр кыстыыр сиригэр, ол эбэтэр, Кытайга эрэ быһаарыахха сөп. Хаас популяцията аҕыйааһынын, туох үлэ ыытыллыбытын уонна тугу былаанныылларын туһунан, биһиэхэ сиһилии иһитиннэриини РНА СС ИБПК көтөр харыстабылын уонна мониторинын ыытар бөлөх салайааччыта, билим ыстаарсай үлэһитэ, биология билимин хандьыдаата Евгений Шемякин кэпсээтэ.
«Wild Fawn сурунаал ыстатыйатыгар Кытай Янцзы өрүһүн тардыытыгар уонна Поянху күөлгэ суудуна сырыытын сайыннараары 90-с сылларга улахан быһыты туппуттар. Бу быһыт тутуллуута бу манна кыстыы кэлэр сэдэх көтөрдөргө улахан охсуулаах буолбут. Ол курдук, алтан харах хаас эрэ буолбакка, кыталык эмиэ биллэ аҕыйаабыт. Үгүстэр билэллэрэ буолуо, биһиги Кытайдааҕы кэллиэгэлэрбит кыһалҕаны туоратыыга суһаллык ылсан, Поянху күөлгэ национальнай резерват оҥорторон, кыталык ахсаана чөлүгэр түһэн барбыта. Кинилэр онно көтөр аһыырыгар көмөлөөх ускуустубаннай лотос хонууларын олордубуттара, пиэрмэлэри тэрийэн, көтөрдөр кыстыыр усулуобуйаларын тупсаран биэрбиттэрэ. Ону таһынан харыстанар лотостаах хонуулара да онно элбээн иһэр. Биллэн турар, ахсаан аҕыйааһына букатыннаахтык тохтотулла илик, ол эрээри бэлиэ хамсааһын баар. Манна, Саха сиригэр, резерват систиэмэтэ – ураты харыстанар сир – баар буолбута үтүө өттүнэн дьайбыта. Ол түмүгэр иниспиэктэр ахсаана эбиллибитэ. Бу Михаил Ефимович Николаев быһаччы кыттыбытын түмүгэр ситиһилибитэ», – диэн Евгений Шемякин кэпсиир.
Отут сыл иһигэр ахсаана 16 бүк аҕыйаабыт алтан харах хаас көмө көрдүүр. Бу көрдөһүү Кытай учуонайдарын Саха сирин орнитологтарын кытта күүстэрин холбуур санааҕа күһэйбитэ. Оттон бу бырайыагы АЛРОСА хампаанньа иилиир-саҕалыыр уонна үбүлүүр.
Алтан харах хаас ханна кыстыы көтөрө
«2022 сылга биһиги институппут уонна АЛРОСА хампаанньа тустаах тэрилтэ түстэнэн үлэлиир сирдэригэр баар алтан харах хааһы үөрэтэр уонна үйэтитэр туһунан дуогабарга илии баттаабыттара. Бу Мууна эбэ талыллыбыт төрүөтэ – хампаанньа итинтэн төһө да тэйиччи буоллар, Үөһээ Муунаҕа алмаас хостуур.
Кытайдааҕы кэллиэгэлэрбит сурунаалга таһаартарыыларын ааҕан уонна Саха сиригэр эспэдииссийэ тэрийэн баран, биһиги бу хаас аҕыйыыр уонна ареалын фрагментациятыгар улахан көтөрдөр өлүүлэрэ чахчы баарын туһунан бигэргэтиилэри булбуппут. Бу фактордар чуолаан хаастар тохтоон ааһар сирдэригэр уонна кыстыыр сирдэригэр бааллар. Оттон төрүүр-ууһуур сирдэригэр, ол эбэтэр, биһиэхэ, Саха сиригэр, ыытыллыбыт чинчийии туох да омсолоох дьайыы суоҕун көрдөрөр», – диэн анаан бэлиэтиир Шемякин.
2022 сылга диэри Саха сирин орнитологтара бу хаастар кыстыыр сирдэрэ чопчу ханна баарын, арҕааҥҥы дуу, илиҥҥи дуу популяцияҕа киирсэрин билбэт эбиттэр. Оттон ону быһаарарга спутнигынан салаллар передатчиктары олордубуттара көмөлөспүт. Манна кэлэр алтан харах хаас илиҥҥигэ киирсэр. Саҥа үйэ технологията хаастарбыт барахсаттар, төрөөн-ууһаан баран, Кытайга, чопчута Поянху уонна Дунтинху диэн күөллэргэ, тиийэн кыстыылларын чопчу көрдөрбүт.
GPS-трекер чахчылара көрдөрөллөрүнэн, күһүҥҥү миграция кэмигэр бу хаастар оҕолорун илдьэ бастаан Мууна эбэттэн Саха сирин хоту өттүгэр, Сииктээх бөһүөлэк чугаһыгар, тиийэллэр. Онно арыыга чаардан, уойаллар, күүс ылаллар. Дьэ, ол кэнниттэн бэрт уһуннук Кытай хотугулуу-илиҥҥи эҥээригэр, Харбин куорат оройуонугар, тохтуу түһэллэр. Көҕүрээбит күүстэрин эбинэн, эмиэ аһаан-тотон баран, дьэ, кыстыктарыгар айанныыллар. Кыстыыр күөллэригэр алтынньыттан кулун тутар саҕаланыытыгар диэри олороллор. Ол кэнниттэн төрүүр-ууһуур ахтылҕаннаах Мууналарын санаабытынан, унньуктаах уһун айаҥҥа туруналар. Евгений Шемякин маны билим тылынан, «филопатрия» көстүүтэ диир. Ол аата, сылдьа үөрүйэх сиргэ эргиллэргэ дьулуһуу диэн эбит.
«Трекер көмөтүнэн чопчу ханна кыстыылларын быһаардыбыт. Кэлэр эспэдииссийэбит кэмигэр ханнык үүнээйилэринэн аһылыктаналларын билиэхпит. Ол оттору, үүнээйилэри хомуйан аҕалан, биохимическай састааптарын быһаарыахпыт. Ол дааннайга олоҕуран, кыстыыр сирдэригэр онуоха дьүөрэ оттору көрдүөхпүт. Тоҕо диэтэххэ, кэнэҕэһин ол сирдэригэр кинилэргэ наадалаах, сиир үүнээйилэрин элбэтэр гына», – диэн Шемякин быһаарар.
Саха сирэ уонна Кытай икки ардыгар көтөр туһунан кэпсэтии
Учуонайдар бу ыытар үлэлэрин түөрт араас түһүмэххэ араарыахха сөп: бастакыта – бэлэмнэнии кэмэ, онно тиэхиньикэни, ирдэнэр оборудованиены атыыласпыттара, иккис түһүмэххэ хонуутааҕы үлэ киирэр, үһүскэ мунньуллубут дааннайдары түмэн, анаарыы, ырытыы оҥоһуллар, төрдүскэ – Кытай айылҕа харыстабылыгар структуратын бэрэстэбитэллэриниин алтан харах хааһы үөрэтиигэ уонна ахсаанын элбэтиигэ туһаайан, көрсүһүү. Бу көрүҥ хаас ахсаанын чуолаан Кытайга элбэтиигэ суолталаах.
Ол курдук, бу кыһын, ахсынньыга, Кытайдааҕы кэллиэгэлэрбитин кытта хаастар чопчу ханна кыстыылларын быһаарар гына, трекердэр даннайдарын анаалыстаан, ырытан көрүөхтэрэ. Онтон салгыы кыталыктарга курдук, хааһы элбэтииигэ үлэ ыытыллыа. Учуонайдар хаастар кыстыыр сирдэригэр эгэлгэ араас оттоох хонуунан хааччыйар наада буолуоҕун этэллэр.
«Бу көрүҥ көтөрдөрү быыһыыр быһа барыллаан былааны биһиги Кытайга ылыныахпыт. Онно биһиги институппут, АЛРОСА уонна Поянху заповедник буолан, үс өрүттээх меморандумҥа илии баттаһыахпыт. Биһиги бэйэбит өртүбүтүттэн уйа биологиятын, сири-уту хайдах туһаналларын, сымыыттарын хайдах хаһааналларын, уопсайынан, хаас олоҕун туһунан иһитиннжээриини хаҥатыахпыт. Ол кэнниттэн алтан харах хааһы сымыыттарын уйаларыттан хомуйан ылан, инкубатордатар наада дуу, суох дуу быһаарыахпыт. Хаас аҕыска диэри сымыыты таһаарар, онтон биэскэ диэритин ыллахха, тыһы хаас эбии сымыыттыа. Ол ылбыт сымыыттары ускуустубаннайдык инкубаторга ууран, көрөн-харайан баран, көтөр оҕолоро сымыыттан таҕыстахтарына, айылҕаҕа ыытыахха сөп. Бу барыта хонуу усулуобуйатыгар оҥоһуллар буолар. Маннык үлэлээбит уопут баар», – диир Шемякин.
Орнитолог Кытайга, син эмиэ Японияҕа, Соҕуруу Кэриэйэҕэ курдук, аҕыйах ахсааннаах хаас кыстыыр сирдэригэр хааһы бултуур бобуулааҕын бэлиэтиир. Кэнники чахчынан, хаас ахсаана кинилэргэ эбиллэн эрэр эбит.
«Быһыты, о.э. антропогеннай дьайыыны таһынан, көтөр ахсаана аҕыйыырыгар билигин Азияҕа тэнийбиккэ дьүөрэ уот кураан туруута охсор. Кураантан сылтаан көтөрдөр атын сирдэргэ көһөллөр. Ол курдук, Wild Fawn сурунаалга сурулларынан, кураантан сылтаан, транзиттыыр сирдэриттэн арыый хойутаан туруналлар. Ити, арааһа, кураантан сэдиптээн сиир үүнээйилэрэ хойутаан ситэн, аһыыр астара аҕыйах буолан, уһун айаҥҥа ирдэнэр сыаларын кэмигэр мунньуммакка хаалалларыттан буолуон сөп. Бу туһунан эмиэ биһиги Кытайдааҕы кэллиэгэлэрбитин кытта кэпсэтиһиэхпитин наада», – диэн кэпсэтээччибит көтөрдөр миграцияларын уратытын этэригэр бэлиэтээн ааста.
Бу сиргэ учуонайдар Кыһыл кинигэҕэ киирбит сапсан мохсоҕол, үрүҥ кутуруктаах ала хотой, боруллуо баалларын бэлиэтииллэр. 2005 сыллааха онно кроншнеп-малютка уонна скопа (умсан) баалларын көрбүттэр. Ону таһынан атын да Кыһыл кинигэҕэ киирбит, Саха сирин уона Азия тайҕалаах зонатыгар көстүбэт көтөрдөр эмиэ бааллара бэлиэтэммит, ол иһигэр азиялыы үгүрүө бииһин ууһа (веретенник) эмиэ.
Ууһуур-тэнийэр сирдэрин харыстааһын – көрүҥү үксэтии, үйэтитии
Саха сиригэр алтан харах хаас сөбүлээн уйа тутар сирэ хас даҕаны. Ол курдук, Өлөөҥҥө, Анаабырга, Муунаҕа, Халымаҕа уонна Индигииргэ уйаланар. Бу уйа туттар сирдэрин сорох өттө резерваттарга хабыллар.
«Алтан харах хаас уйа туттуутун уратыта – сиэмэх көтөрдөр баар сирдэригэр тутталлар. Ол курдук, кинилэр уйаларын сапсан уйатын таһыгар булуохха сөп. Сапсаннар атын сиэмэх көтөрдөрү уйалара баар сиригэр чугаһаппаттар. Оттон алтан харах хааска кырыктара суох. Билигин сапсан ахсаана биллэ эбиллибит, ол эбиллии аттыларыгар уйаланар алтан харах уонна да атын хаастар ахсааннарыгар эмиэ дьайах тустаах.
Лимииттиир, ахсааны хааччахтыыр чахчы билиҥҥи туругунан биир эрэ, ону да айылҕа бэйэтин аналын быһыытынан, ол эбэтэр «сиэмэх кыыл–сиэртибэ» сыһыаннара («хищник–жертва»). Көтөр сэдэхсийиитигэр бултааһын эмиэ киирсэр диэн сүүс бырыһыан эрэллээхтик бигэргэтэр эмиэ кыаллыбат. Алтан харах хааһы үксүгэр үрүҥ сүүстээх хааһы (белолобый гусь) бутуйаллар. Ол гынан баран уопуттаах хаасчыттар холкутук араараллар», – Евгений Шемякин кэпсиир.
Алтан харах хаас, уонна да атын көтөр көрүҥнэрэ, экологията ыраас сиргэ-уокка уйа туттар айылгылаахтар, ол аата, бу көрүҥ хаас талан олохсуйбут сирин экосистиэмэтигэр антропогеннай дьайыы суох диэн өйдөнөр. Учуонай Евгений Мууна эбэ уута олус ыраас, тыа умайыытын дьайыыта охсор диэни кини эмиэ утарар.
Маннык көрүҥ кыыл, көтөр майгытын-сигилитин үөрэтии АЛРОСА-ҕа олус суолталаах – тулалыыр эйгэ туругун хаачыстыбатын туһунан иһитиннэриини биэрэр. Сүтэн, ахсаана аҕыйаан иһэр көрүҥү оннугар түһэрэргэ, элбэтэргэ туох-ханнык иннинэ олор сылдьар, төрүүр-ууһуур сирдэрин харыстыахха наада эбээт. Ол курдук, алтан харах хаас үйэтийиитэ ийэ айылҕа туругун биир бэлиэ индикатора, кини баар, олохсуйар сиригэр экология туруга үчүгэйин бэлиэтэ диир оруннаах.
Сүрүнэ, күн бүгүн күүһү түмэн, алтан харах хаас илиҥҥи популяцията сүтэр-иҥэр куттала туоратылынна. Кытайдааҕы кэллиэгэлэр сыыһаларын көннөрүнэллэр, меморандум түһэрсибит үс өрүт үһүөн бу сэдэх көтөрү үйэтитиигэ эппиэтинэс ылыммыттар. Биһиги учуонайдар уонна АЛРОСА хампаанньа кыттыгас бииргэ үлэлэһиилэрэ үтүө түмүгү биэрэригэр, сыалларын-соруктарын толороллоругар эрэнэбит.
