Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
Атырдьах ыйын 9 күнэ. Ил Дархан бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Николаев аатын үйэтитэргэ тэриллэр хамыыһыйаны салайыаҕа. Ол туһунан Айсен Николаев «Саха» ГТРК «Россия 24» ханаалыгар «Быһа кэпсэтии» биэриитигэр өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыйытыыларыгар хоруйдууругар эттэ. Улуу киһи туһунан өйдөбүл сүүһүнэн сылларга хааларын туһугар барытын оҥоруохпут диэн бэлиэтээтэ.
Айсен Николаев «Алеша» тааҥка экипаһын байыаһын ийэтин кытта бу күннэргэ кэпсэппитин туһунан эттэ. Тыа сирин үлэһит дьиэ кэргэниттэн сылдьар, мобилизацияланан барбыт байыас хорсуннук-хоодуоттук дьоруойдуу быһыыны оҥорбутунан киэн туттабын, кини дьонугар көмө оҥоһуллуоҕа диэтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ Кытай дэлэгээссийэтэ кэлэ сылдьан, Саха сирэ маннык дьоруойдардааҕын сөхпүтүн туһунан Ил Дархан бэлиэтээтэ.
Уопсастыбаннай тырааныспары саҥардыыга анал кирэдиит бэриллэринэн, дойду Тырааныспарга министиэристибэтин кытта үлэлэһэн, Саха сиригэр 400-чэ мөлүйүөн солкуобай бэриллибитин туһунан Ил Дархан иһитиннэрдэ. 2024 сыл олунньу 1 күнүгэр диэри 45-тэн аҕыйаҕа суох тиэхиньикэни атыылаһыы былааннанар. Бу оптуобустар киирбит сайаапкаларынан көрөн, кыра куораттарга, ол иһигэр Алдаҥҥа, уонна тыа сиригэр бэриллиэхтэрэ.
Атырдьах ыйын 9 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай кэмитиэтин мунньаҕар Хаҥалас улууһун Төхтүр, Өктөм, Дьэр, Нөмүгү нэһилиэктэригэр уонна Покровскай куоракка «Эркээни хочото» олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга пилотнай бырайыагы олоххо киллэриини тэрийэргэ сорудахтаата.
Ил Дархан көҕүлээһининэн олохтоох оҥорон таһаарыы сайдыытын сирин-уотун тэрийии туһунан сокуон оҥоһуллан, Ил Түмэҥҥэ ылыллыбыта. Саҥа аныгы технологияларынан үлэлиир, эт аһылыгы оҥорон таһаарар кэмбинээти уонна эмтээх отторунан дьарыктанар тэрилтэни тэрийиэхтэрэ. «Орто дойдуга» гостиницалары тутуохтара, бэйэтэ сүүрэр тиһиликтээх дьоҕус тырааныспары оҥоруунан дьарыктаныахтара. Манна 100 саҥа үлэ миэстэтэ тэриллэрэ былааннанар.
Атырдьах ыйын 9 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ борокуратууратыгар сыл бастакы аҥарын түмүктэрин таһаарар мунньахха кытынна. Алта ый иһигэр 30 тыһ. тахса сокуону кэһии тахсыбыт, 6 тыһ. тахса буруйу оҥорбуттар, 6 тыһ. тахса киһи эппиэтинэскэ тардыллыбыт. 20 улууска буруйу кэһии аччаабытын бэлиэтээтилэр.
Атырдьах ыйын 10 күнэ. Ил Дархан Бүлүү улууһугар үлэлээтэ. «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыагынан Бүлүү улууһун киин балыыһатын комплексын иккис түһүмэҕин тутуу саҕаланарын туһунан иһитиннэрдэ. «Быйыл олунньуга балыыһа комплексын бастакы түһүмэҕин аспыппыт, улуус олохтоохторугар эрэннэрбитим курдук, быйыл иккис уочаратын тутууну саҕалыыбыт», - диэн балыыһа коллективыгар, мустубут дьоҥҥо туһаайан эттэ. Аныгы оборудованиенан сэбилэммит комплекс 2025 с. толору кыаҕынан үлэлиэҕэ. Саҥа балыыһаҕа анал мэдиссиинэ көмөтө Үөһээ Бүлүү уонна Кэбээйи олохтоохторугар эмиэ оҥоһуллар. Манна мэдиссиинэ реабилитационнай киинэ аһыллыаҕа.
Айсен Николаев Бүлүү куоратыгар «Ыллыыр кумахтар» диэн кытылы тупсарар бырайыагы олоххо киллэрэргэ бэлэмнэнии үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруска Уһук Илин субъектарын ортотугар кыайан, тупсаҕай куорат эйгэтин тэрийиигэ 150 мөл. солк. кэриҥнээх граны ылбыттара. Айсен Николаев тутуу хаачыстыбатын уонна бырайыак болдьоҕор олоххо киирэрин хонтуруоллуурга соруйда. Итиэннэ куорат маастар-былаанын оҥорууну түргэтэтэргэ сорудахтаата. Маныаха Бүлүү хас эмэ үйэлэр усталарыгар култууралар алтыһыыларын киинэ буоларыгар олоҕуруохтара, куорат устуоруйатын көрдөрөр тутуулары, зоналары оҥоруохтара.
Ил Дархан Бүлүү куорат төрүттэммитэ 390 сылын, САССР төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Степан Аржаков төрөөбүтэ 125 сылын, биллиилээх судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл Гавриил Чиряев төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтииргэ бэлэмнэнии боппуруостарыгар мунньах ыытта. Айсен Николаев Сыдыбылга Гавриил Иосифович Чиряев төрөөбүт балаҕанын чөлүгэр түһэрэргэ сорудахтаата. Бүлүүгэ саҥа оскуола тутуутун бырайыагын оҥорорго араас варианы көрөн, таларга, дьиэни коммунальнай өттүнэн хааччыйыыга болҕомто уурарга эттэ. Куоракка ууну ыраастыыр ыстаансыйаны тутууну федеральнай бырагыраамаҕа киллэрэргэ үлэлэһэргэ туһааннаах министиэристибэҕэ сорудах биэрдэ. Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр биэрэги бөҕөргөтөр үлэни ыыттыы боппуруоһун көрөргө соруйда. Тырааныспар министиэристибэтигэр муниципальнай суоллары аспааллааһыҥҥа 2024 сылга былаан оҥорору ыйда.
Ил Дархан Бүлүү улууһугар анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар Николай Константиновка уонна Быйаман Тургун уола Эркиҥҥэ «Аҕа дойдуга үтүөлэрин иһин» II истиэпэннээх уордьан мэтээллэрин туттарда.
Айсен Николаев Дьөккөн нэһилиэгэр Хампаттан гаас ситимэ тардыллан, күөх төлөҥҥө холбонууну бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ кытынна. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан гаас ситимин тардыыга үбүлээһиҥҥэ кыттыспыт Бүлүү улууһун дьаһалтатыгар махтанна. Ил Дархан Ариан уонна Евдокия Дьяконовтар дьиэ кэргэннэригэр ыалдьыттаата, кинилэргэ «күөх төлөн» киирбитинэн эҕэрдэлээтэ.
Ил Дархан тимир ууһа Егор Федоровы кытары көрүстэ. Элбэх куонкурус лауреата уонна кыайыылааҕа өрөспүүбүлүкэ атын тимир уустарын курдук билигин байыастарга быһах оҥорор. Кини Ил Дархаҥҥа бэйэтин үлэлэрин уонна оҥоһуктары оҥорор технологияларын көрдөрдө. Айсен Николаев саха быһаҕын охсуутугар кытынна.
Дьөккөҥҥө саҥа биэлсэр-акушер пууна аһыллыытыгар Ил Дархан кытынна. «Доруобуйа харыстабыла» национальнай бырайыагынан мэдиссинэ бастакы сүһүөҕүн саҥардыы бырагырааматынан сыл аҥарын иһигэр тутуллубут. Бу пуун социальнай гаастааһын бырагырааматынан күөх төлөҥҥө босхо холбоммут өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы социальнай эбийиэк буолар.
Айсен Николаев Лүксүгүҥҥэ Ионовтар мүөттээх ыҥырыаны иитиинэн тохсус сылын дьарыктанар хаһаайыстыбаларыгар сырытта. Былырыын 500-тэн тахса киилэ мүөтү оҥорбуттар. Быйыл тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна оройуон өйөбүллэринэн Татарстантан 100 ыҥырыа уйатын аҕалбыттар. Ил Дархан дьарыктара кэҥииригэр тустаах министиэристибэҕэ салгыы көмөнү оҥорорго сорудахтаата. Ионовтар үүт, эт бородууксуйатынан эмиэ дьарыктаналлар. 160 төбө сүөһүлээхтэр, итинтэн ыанар ынаҕа — 102. Былырыын үүттэн астыыр уонна эт кэнсиэрбэтин оҥорор сыаҕы арыйбыттар.
Атырдьах ыйын 10 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ орто анал үөрэҕин тэрилтэлэригэр аныгы оборудованиенан хааччыллыбыт өссө саҥа 12 мастарыскыайы оҥороллорун туһунан иһитиннэрдэ. Бу сылга Саха сиригэр эбии 54 мөл. 230 тыһ. солк. федеральнай үп көрүллүбүт. Дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин анал дьаһалга илии баттаабыт.
Атырдьах ыйын 11 күнэ. Ил Дархан Үөһээ Бүлүүгэ Бүлүү өрүскэ биэрэги бөҕөргөтөр үлэ хаамыытын бэрэбиэркэлээтэ. Манна 2, 3, 4 №- дээх учаастактарга тутуу үлэтэ толоруллубут. 585 миэтэрэ уһуннаах 1 №-дээх учаастагы оҥоруохтара уонна 4 аппаны кутуохтара. Үлэ 72 % кэриҥэ толоруллубут. Карьер уонна кытыл уларыйбыттарынан сибээстээн судаарыстыбаннай эспэртиисэни кытта симиэтэ докумуоннарын көннөрбүттэр. Айсен Николаев үлэлни эһиил сыл бастакы кыбартаалыгар олохтоммут болдьоххо бүтэрэр соругу туруорда.
Ил Дархан Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтигэр хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматынан элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр тутууларын бэрэбиэркэлээтэ. Айсен Николаев үлэ хаамыытын түргэтэтэргэ, үчүгэй хаачыстыбалаах тутуулары болдьоҕор киллэрэргэ сорудахтаата. Улууска 2025 сылга диэри 85 элбэх кыбартыыралаах уопсайа 26 тыһ. тахса кв. м иэннээх дьиэлэртэн 1 434 киһини саҥа дьиэҕэ көһүөҕэ.
Айсен Николаев Исидор Барахов аатынан 1 №-дээх орто оскуолаҕа ыытыллар хапытаалынай өрөмүөнү билистэ. Үлэ хаамыыта бытааран, болдьохтон хаалыы баарын бэлиэтээтэ уонна бырабыыталыстыбаҕа, борокуратуураҕа бу боппуруоһу ураты хонтуруолга ыларга соруйда.
Улуус киинигэр култуура уонна сынньалаҥ пааркатыгар ыытыллыбыт тупсаран оҥоһуллубутун Ил Дархан көрдө. Доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо табыгастаах усулуобуйаны тэрийэргэ эттэ. Кырдьаҕастар уонна төрөппүттэр оҕолорун кытары күүлэйдииллэрин харгыстыыр мэһэй суох буолуохтааҕын ыйда. Былырыын пааркаҕа хаамар, сүүрүүнэн дьарыктанар суоллара аспаалламмыт, уот-күөс тардыллыбыт. Стадион таһыгар сынньанар сир оҥоһуллубут.
Ил Дархан Андреевскай сэлиэнньэтигэр «Күҥкү» паарканы оҥоруу үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Паарка бырайыага олохтоохтор көҕүлээһиннэринэн 2021 сылга оҥоһуллубут. 5 гектар иэннээх сиргэ үлэни ыытыыга 97 мөл. солк. тахса солк. үп көрүллүбүт. Паарка төгүрүк сыл устата үлэлиирэ былааннанар. Манна ааспыт күһүн федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бырагыраамаларынан спортивнай уонна оонньуур былаһаакка арыллыбыта.
Харбалаах нэһилиэгэр Исидор Барахов аатынан култуура киинин тутууну Айсен Николаев көрөн баран, быйыл болдьоҕор үлэҕэ киллэрэргэ сорудахтаата. Киин өрөспүүбүлүкэ инвестицияҕа бырагырааматынан тутуллар. Бу боппуруоһу улуус уонна өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа туруорсубута. 2 тыһ. тахса кв. м иэннээх икки мэндиэмэннээх дьиэҕэ И.Н.Барахов аатынан судаарыстыбаннас түмэлэ, бибилэтиэкэ, киинэ саалата киириэхтэрэ.
Ороһуга 120 үөрэнээччигэ уонна 70 иитиллээччигэ анаммыт оскуола-уһуйаан тутуллар. Ил Дархан 2025 сылга үөрэх дьылын оҕолор саҥа оскуолаҕа саҕалыахтаахтар диэн сорук туруорда. Икки этээстээх 3 тыһ. тахса кв. м. иэннээх эбийиэк «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэхтээһинин сайдыыта» бырагырааманан тутуллар.
Айсен Николаев Исидор Барахов төрөөбүтэ 125 сылыгар анаммыт «АктивВервил» ыччат бэстибээлэ аһыллыбытынан кыттыылаахтары эҕэрдэлээтэ. Манна 21--тэн 35-гэр диэри саастаах 300 ыччат Үөһээ Бүлүү, Дьааҥы, Бүлүү, Ньурба, Нам, Таатта улуустарыттан кыттар. «Политика» «Экономика», «Урбаан», «Патриотика», «Лидерство» былаһааккаларга дириҥ кэпсэтии-ырытыы, маастар-кылаастар, биллэр дьону кытта көрсүһүүлэр, успуорт күрэхтэһиилэрэ, кэнсиэрдэр буоллулар.
Ил Дархан Үөһээ Бүлүүгэ байыаннай дьайыыга сылдьар саллаат дьиэ кэргэнин кытта көрүстэ. Төрөппүттэрэ көрүллэр материальнай көмөнү ылбыттарын, биир дойдулаахтара өйүүллэрин туһунан кэпсээтилэр.
Атырдьах ыйын 12 күнэ. Ил Дархан Саха сирин олохтоохторун Физкультурник күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Быйылгы бырааһынньык Арассыыйаҕа уонна Саха сиригэр физкультурнай хамсааһын 100 сылыгар ананар. «Спорт – олох нуормата» федеральнай бырайыак тэрээһиннэрэ олоххо киирэн, эти-хааны эрчийэр, успуордунан утумнаахтык дьарыктанар дьон ахсаана биллэ эбиллэр. 2022 сылга 39 бырыһыантан, быйыл 55 бырыһыаҥҥа тиийбит. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо успуорт 102 көрүҥүнэн дьарыктаналлар, 75 успуорт федерацията үлэлиир. Кэлиҥҥи биэс сылга 32 успуорт эбийиэгэ тутулунна. Куораттарга уонна сэлиэнньэлэргэ дьэндэһэр элбэх хайысхалаах комплекстары таһынан, биһиги хас биирдии дьиэ таһыгар, искибиэрдэргэ уонна пааркаларга успуорт уонна тренажернай былаһааккалары тэрийэргэ дьулуһабыт диэн Айсен Николаев бэлиэтээтэ.
Атырдьах ыйын 12 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин успуордун уопсастыбаннаһын кытта көрсүһүүтүгэр успуорт 21 федерациятыгар биирдии мөлүйүөн суумалаах субсидияны туттарда. Аккредитациялаах уонна кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ быһыытынан регистрациялаах федерациялар маннык субсидияны аан бастакытын ыллылар. Судаарыстыбаннай бүддьүөттэн уопсайа 30 мөл. солк. көрүллүбүт. Ил Дархан субсидияны сыл аайы биэриэххэ диэн этии киллэрдэ. Маны таһынан сыл аайы 12-17 саастаах кыргыттар уонна уолаттар өрөспүүбүлүкэтээҕи сүүмэрдэммит хамаандаларыгар 115 мөл. солк. көрүллүөҕэ. Олимпиец-спортсменнар ый аайы ылар төлөбүрдэрин индексациялыахтара. Сыл аайы өрөспүүбүлүкэ үөрэнээччилэрин спартакиадаларын көрүҥнэринэн 27 бастыҥ тириэнньэргэ биир кэмнээх 100 тыһ. солк. төлөнүөҕэ.
Атырдьах ыйын 12 күнэ. Ил Дархан тутааччы идэлээх бырааһынньыгын көрсө салаа бастыҥ үлэһиттэригэр – 23 киһиэхэ судаарыстыбаннай наҕарааданы туттарда. Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ олорор дьиэни тутууга иккис миэстэҕэ иһэр. 2022 сылга тутуу министиэристибэтин хайысхатынан 45 эбийиэк үлэҕэ киирбитэ, онтон 39 – социальнай суолталаах, ол иһигэр 11 оскуола, 2 уһуйаан, 11 култуура, 2 – доруобуйа харыстабылын, 11 - успуорт, 1 социальнай хааччыйыы эбийиэктэрэ. Билигин 123 эбийиэк тутулла турар.
Атырдьах ыйын 13 күнэ. Ил Дархан тутааччылары идэлээх бырааһынньыктарынан эҕэрдэлээтэ уонна ситиһиилэрин бэлиэтээтэ. 2022 сылга 583,9 тыһ. кв.м. иэннээх олорор дьиэ киирбит, былаан 106% туолбут. 25 тыһ. тахса киһи хаарбах дьиэттэн көспүт, чэпчэтиинэн туһанар 1 226 ыал олорор усулуобуйатын тупсарбыт. 45 эбийиэк, ол иһигэр социальнай эбийиэк үлэҕэ киирбит. Быйыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр 254,4 тыһ. кв. м. олорор дьиэ үлэҕэ киирбит. Билигин 123 эбийиэк тутулларыттан, үксэ оҕолорго аналлаах.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Атырдьах ыйа ортолоон, төһө да өҥүрүк куйаас күннэр аасталлар, өссө да сир астаан, от үлэтигэр буһан-хатан, айылҕабытын кытта ыкса алтыһан, сайын үтүөтүн билиэҕиҥ.
Афанасий Ноев