Сайын оройо. “Биир сайыҥҥы күн дьылы аһатар” диэн бэргэнник этиллэринии, сайын үтүөтүн баттаһа дьон-сэргэ үлэ-хамнас үгэнигэр сылдьар. Сахабыт сирин кылгас сайыныгар оттоон-мастаан, сир астаан, дьиэ ис-тас үлэтин үмүрүтэн, ол быыһыгар сынньанан ылыахпытын наада курдук. Онтон кимнээх эрэ ыал буолан, алаһа дьиэни тэринэллэр...
Дьиэ тутуута олоххо саамай эппиэтинэстээх уонна долгутуулаах түгэннэртэн биирдэстэрэ буолар диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Дьэ бу түгэҥҥэ барыта санаа хоту салаллан иһэрин наадатыгар туохха болҕойуохха? Бу ыйытыыга сүбэ-ама биэрэригэр юрист идэлээх Екатерина Васильевна Пинигинаттан көрдөстүм.
– Екатерина Васильевна, үтүө күнүнэн! Суут-сокуон эйгэтигэр үлэҥ-хамнаһыҥ туһунан кэпсии түһүөҥ дуо?
– Үтүө күнүнэн! Мин суут-сокуон эйгэтигэр үлэлээбитим 20-тэн тахса сыл буолла. Элбэх сыл улуус дьаһалтатыгар юристаабытым, сир-уот, хамсаабат баай эйгэтигэр үлэлээбитим. Бу кэлиҥҥи уонча сылга чааһынай тэрилтэ арынаммын, үксүн, урбаан үлэһиттэрин кытта ыкса үлэлиибин, кинилэр бырааптарын көмүскүүбүн. Бэлиэтээн этэр буоллахха, сүрүннээн гражданскай быраабынан дьарыктанабын, холуобунай дьыалаларга ылсыбаппын.
– Бүгүҥҥү кэпсэтиибитин билигин элбэх киһини долгутар дьиэ тутуутугар аныахха. Дьэ, бу эйгэҕэ уопуттаах юрист быһыытынан тугу кэпсиэҥ этэй?
– Дьиэ тутуутун мөккүөрдэринэн элбэхтик дьарыктанабын. Сүрүн сүбэлэрим манныктар.
Бастатан туран, кимниин дуогабардаһаргытын сыныйан, үчүгэйдик үөрэтиэххитин наада. Билэр дьоҥҥут ыйыыларынан (рекомендацияларынан) эрэллээх дьоҥҥо эбэтэр тутуу тэрилтэтигэр туттарар ордук. Интэриниэккэ киирэн бу биригээдэ, тэрилтэ туһунан болҕойон, ыксаабакка үөрэтиҥ.
Иккиһинэн, төлөбүрү тута барытын биэримэҥ, түһүмэҕинэн (этап) арааран төлөөҥ. Үлэни түһүмэҕинэн хонтуруоллуур ордук. Харчыгытын барытын биэрэн кэбистэххитинэ, кэнники аахсар, төннөрөр уустук.
Харчыларын бүтүннүү тута төлөөн баран, кэлин тутуу хаамыытын сөбүлээбэккэ аккаастаммыттарынан элбэх суут дьыалата баар. Ол эрээри бу түгэҥҥэ харчыны төннөрөргө уустуктары көрсөллөр. Матырыйаал эҥин ылыллыбыт, биригээдэҕэ хамнас төлөммүт буолар.
Үсүһүнэн, хайаан да докумуоннаһар, дуогабардаһар ордук. Харчыгытын илиигэ биэрдэххитинэ, араспыыска суруйтарыаххытын наада. Дьиҥинэн, кэлин мөккүөр үөскээбэтин курдук, баан каартатын, счет нөҥүө ыытар ордук.
Уопсайынан, кэлин дакаастабыл буоларын наадатыгар сөбүлэҥ кумааҕыга түспүтэ ордук, харчы хамсаабытын баан нөҥүө көрдөрөр табыгастаах. “Кини оҥоруох буолбута, оннук эппитэ, маннык диэбитэ” диир сыыһа. Ханнык да суут итинник дакаастабылы, хомойуох иһин, ылыммат.
– Сир докумуонугар туохха болҕойуохха нааданый...
– Дьиэ туттар буоллахха, саамай сүрүн боппуруос – сир боппуруоһа. Манна эмиэ олус болҕомтолоохтук сыһыаннаһыахха наада. Төһө да докумуоннааҕын үрдүнэн, кадастр инженеригэр бэрэбиэркэлэтиэххитин наада. Сүрүн кыһалҕа – "красная линия", "зона застройки", "охранные зоны", тутуу көҥүллэммэт учаастага түбэһиэн сөп. Эбэтэр олбуор атын сир учаастагын таарыйар, сыыһа сытар буоллаҕына, кэлин мөккүөр тахсыан сөп.
Билигин сокуонун быһыытынан, бастатан туран, “Уведомление о застройке” диэн докумуону "Мои документы" нөҥүө ылыахтааххыт. Дьэ, онтон көҥүл кэллэҕинэ биирдэ тутуу үлэтин саҕалыахтааххыт. Бэлиэтээн этэр буоллахха, дьиэни тутан баран докумуоннаһар дьон бааллар, кинилэр элбэх харгыстары көрсөллөр. Онон тоһоҕолоон этиэм этэ, учаастак төһө да бас билиигэ баар буоллун, “Уведомление” суругу ыытан, эппиэти кэтэһэн баран биирдэ тутууну саҕалыыр ордук.
– Сирбит боппуруоһун чуолкайдаатыбыт. Онтон тутуунан дьарыктанар тэрилтэлэр бэлэм дуогабардаах буолаллар, манна биир өрүт эрэ интэриэһин көмүскүүр буолбатын туһугар, ханнык пууннары килийиэн киллэриэн сөбүй?
– Дьиэ тутар биригээдэни кытта, үөһэ эппитим курдук, докумуоннаһар ордук. Ордук сыныйан “Тэхиниичэскэй садаанньаны” оҥорсуохха наада дии саныыбын.
Ханнык үлэлэр, ханнык уонна төһө матырыйаалынан оҥоһуллуохтаахтарын чуолкайдык суруллуохтаах. Хас биирдии тутуу түһүмэҕэ сакаасчыкка туттарыллар күнэ-дьыла ыйыллыахтаах. Суукка дьыала тиийдэҕинэ тэхиниичэскэй садаанньа сүрүн оруолу оонньуур. Холобур, биир дьыалаҕа сакаасчыт дьиэ муостатыгар боростуой матырыйаалы ылан баран суукка биэрбиттээх. Онтуката кэлин хатан-кууран, тыаһыыр буолбут этэ. Мин бу дьыалаҕа тутуу биригээдэтин көмүскээбитим, докумуоҥҥа ханнык матырыйаалынан муоста ууруллуохтааҕа сурулла сылдьар этэ. Онон, тэхиниичэскэй садаанньаны болҕомтолоохтук оҥорор наадалаах. Ону таһынан, дьиэ эрдэттэн бырайыактаахтаах буолара ордук. Сорох түбэлтэҕэ сакаасчыттар хайыы үйэ дьиэ туттаран, үлэни тутан бүтэн баран, бырайыагы санаабыттарынан уларытан, атын тутуулары дьиэҕэ ыксары туталлар (гараас, хочуолунай). Онтон биир-икки сыл ааспытын кэннэ “дьиэ иҥнэри барда, сыыһа туппуккут” диэн тутааччыны суукка биэрэллэр. Бу түгэҥҥэ суут тутааччы өттүгэр буолуон сөп: бырайыак оҥорорго эбии тутуулар киирбэтэх буоллахтара. Бырайыак дьиэ ноҕуруускатын барытын учуоттуур. Онон, бырайыак оҥорорго кэлин туох былааннааххытын эмиэ учуоттуургут наадалаах.
Ити курдук, этиллибит докумуоннары барытын икки өттүттэн сүбэлэһэн, илии баттаһан баран, үлэни саҕалыыр ордук.
Тэрилтэлэр бэйэлэрэ төһө да бэлэм дуогабары бэлэмнээтиннэр, эһиги бэйэҕит пууннаргытын киллэртэриэххитин хаһан баҕарар сөп. Сокуонунан дуогабар диэн икки өрүт сөбүлэһиитэ буоллаҕа дии. Онон, ити этиллибит пууннары хайаатар да киллэртэрэр ордук.
– Екатерина Васильевна, дуогабар быһыытынан тутуу хас түһүмэхтээх буолара табыгастааҕый? Үлэ хаамыытын хайдах тутуохтаахпытый? (Килийиэн этиилээх, сөбүлэспэт түгэннээх буоллаҕына, барытын докумуоҥҥа көрдөрөр курдук. Сороҕор тутааччы ханнык эмэ түгэҥҥэ подрядчикка буруйу түһэриэн сөп).
– Тутуу сүрүннээн 4 түһүмэхтээх буолааччы.
1. Бэлэмнэнии үлэтэ. Манна дуогабар түһэрсии, тутуу ыытарга көҥүл ылыы, бырайыактааһын киирэр.
2. Акылаат түһэриитэ.
3. Тутуу үлэлэрэ (манна эркин, кырыыһа, отделочнай уонна дьиэ ис үлэтэ киирэр).
4. Тутуу түмүк үлэлэрэ, акт баттаһыыта.
Үлэ хаамыытын түһүмэхтэринэн хонтуруоллуур ордук. Хас биирдии түһүмэх бэйэтэ актаах буолар. Туох эмит итэҕэс баар буоллаҕына, ол актаҕа суруллар уонна икки өттүттэн илии баттаһыллар. Кэлин, ыйыллыбыт итэҕэстэр оҥоһуллуннахтара, ол туһунан эмиэ икки өттүттэн илии баттаһыллар.
Эппитим курдук, туох итэҕэс-быһаҕас баар да, сурукка киллэрэн иһэр ордук.
– Уонна дьэ, саамай эппиэтинэстээх түгэн акт-передачи баттаһарга тирээн кэлэр. Манна эмиэ туохха улахан болҕомто эрэйиллэрий?
– Тутуу үлэтэ түмүктэнэригэр биир сүрүн түгэн – акт баттаһыыта. Бу докумуону тэрилтэлэр эрдэттэн бэлэмнээн, бэчээттээн кэбиспит буолаллар. Онон, бэйэҕит туох эмэ этиилээх (замечание), үлэ туох эмит итэҕэстээх буоллаҕына, илиигитинэн уруучуканан да буоллар суруйар ордук.
Кэлин, акт баттаспыккыт да үрдүнэн, мэктиэлээх кэм (гарантия) иһигэр (2-5 сыл) тутуу “скрытай” (киһи хараҕар көстүбэт) итэҕэстэрин тутууну ыыппыт тэрилтэ босхо көннөрүөхтээх. Онон, туох эмит итэҕэс билиннэҕинэ, тустаах тэрилтэҕэ тута суругунан биллэриэхтээххит.
– Екатерина Васильевна, туһалаах уонна чопчу сүбэлэриҥ иһин махтанабын. Ааҕааччыларга анаан тугу этиэҥ этэй?
– Бу кэпсэтиигэ сүрүн боппуруостары эрэ таарыйдыбыт, дьиҥэ, хас биирдии боппуруоһу кэҥэтэн ырытыахха, быһаарыахха сөп. Онон, туох эмит ыйытыылаах буоллаххытына, хайаан да исписэлиискэ быһаартараргыт, сүбэ-ама ыларгыт ордук.
