Билигин «Биир ньыгыл Арассыыйа» барыллаан куоластааһыныгар бэлэмнэнии үгэнин кэмэ. Онно сороҕор киһи үөйбэтэх-ахтыбатах түгэннэрэ күөрэйэллэр эбит. Муус устар 7 күнүгэр биллиилээх суруналыыс Иван Николаев «Сахалайфка» Таатта баһылыгын быыбарын ырытан «Таттинский гамбит оппозиции» диэн ыстатыйаны таһаарбыта. Николаев көнөтүнэн тоҕо кини уонна Афанасий Максимов улуус билиҥҥи баһылыгын Михаил Соровы өйүүллэрин быһаарбыт. Ыстатыйа санаа атастаһыытын быһыытынан хаалыан сөбө. Ол эрээри, дьыала “180 кыраадыс эргийэн”, киһи соһуйуох, суруналыыһы сымыйанан холуннарар суруйуулар “бассаабынан” тарҕанан барбыттар. И.И. Николаев курдук Сахатын сирин, норуотун кырдьыгын туруулаһар, көмүскэһэр дьон тарбахха баттаналлар. Ол иһин бэйэтин кытта кэпсэтэргэ быһаардыбыт. Интервью праймеризка кими эрэ өйүүр соруга суох.
– Иван Игнатьевич, эйигин 2005, 2008 уонна 2011 сс. өрөспүүбүлүкэ оччотооҕу салалтатын утары информационнай хампаанньалары тэрийбитэ диэн буруйдуу сатыыллар эбит. Оттон чахчыта хайдах этэй?
– 2005 с. сэтинньигэ оччотооҕу бэрэсидьиэммит В.Штыров АЛРОСАны киин былааска туран биэрэр туһунан боротокуолга кистээн илии баттаабыта (ону билигин бары билэллэр). Тоҕо эбитэ буолла, өр кистээн эппэтэхтэрэ, олох мэлдьэһэллэр этэ. Оннооҕор Ил Түмэн туруорсубутугар, бырабыыталыстыбаны салайан олорбут Е.Борисов «Ол туһунан тугу да билбэппин, Вячеслав Анатольевич миэхэ тугу да илии баттаабатаҕым диэбитэ» дииргэ тиийбитэ. Кэлин билбитим, кини чахчы билбэккэ сылдьар эбит этэ — көрөргүт курдук, оннооҕор бэйэтин бырабыыталыстыбатыттан Штыров оччо кистиир этэ.
– Тоҕо ол айылаах кистэммитэй?
– Ол саҕана өрүскэлэһэ-өрүскэлэһэ Штырову иккис болдьоххо хаалларар туһунан сүүһүнэн тыһыынча илии баттааһыны хомуйуу үгэнэ этэ. Ол ис сүрэхтэриттэн илии баттыы сылдьар көнө майгылаах саха дьоно итиччэ өйөөбүт Штыровтара албынныы-түөкэйдии сылдьарын билбиттэрэ буоллар, туох диэ этилэрий? Ол иһин итинник дьаныһан туран кистээһин буолбута. Штыров диэки хаһыаттар ханнык да боротокуол ончу суох диэн «дакаастаабыттара». Итинник үтүмэн үтүөлэрин-өҥөлөрүн иһин үрдүк наҕараадаларга тиксибиттэрин «Саханьюс» суруйан турардаах.
– Ол кистэлэҥ дьыала хайдах арыллан тахсыбытай?
– Мин ол боротокуолу булбутум. Уонна толкуйдаан баран, норуоттан итини кистиир сатаммат, бар дьон билиэх тустаах диэн санаанан салайтаран Москубатааҕы кэллиэгэлэрбэр биэрбитим.
«Коммерсантъ» диэн дойду биллэр-көстөр улахан хаһыата ол докумуону 2005 с. ахсынньы 15 күнүгэр «Протокол алмазных мудрецов» диэн ааттаан бэчээккэ таһаарбыта.
– Били, «Сион муударай кырдьаҕастарын кистэлэҥ боротокуолларын» таайтарар курдук ааттаабыттар этэ дии?
– Оннук. «Коммерсантъ» ол ыстатыйата тахсарын кытары атыыр айдаан буолар, ол киэһэ элбэх баҕайы киин хаһыаттар, информация ааҕыныстыбаларын суруналыыстара Алексей Кудрины Арассыыйа бырабыыталыстыбатын мунньаҕыттан бүтэн тахсыбытыгар куоппатын курдук ыга төгүрүйэн туран, «Бу кырдьык дуо?» диэн ыгаллар-түүрэллэр. Кудрин сымыйалыы туруон бэркиһээн, барыта кырдьык дииргэ күһэллэр. Сонно тута сүүһүнэн ыстатыйа, иһитиннэрии кутулла түһэр.
Сахалар дьэ билэн, соһуйан хаалаллар. Ити боротокуолу киин бэчээккэ ким илдьэн биэрбитин Штыров дьоно тута биллэхтэрэ дии. Ити айдаан түмүгэр Штыровка сөбүгэр улахан охсуу буолбута. Киниттэн кэлэйбит дьон баар буолбуттара.
– Сахаҥ сирин интэриэһин турууласпыккар махтаныахха эрэ сөп эбит дии. Оттон ити 2008 с. туһунан тугу этиэҥ этэй?
– Бары өйдүүргүт курдук, 2005 с. АЛРОСАны туран биэрэн баран, Штыров синигэр түһэн өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ баайын-дуолун ыһан-тоҕон, атыылаан киирэн барбыта: «Якутуголь», «Анаабыр алмаастара», «Сахателеком» атыыламмыттара. «Алданзолото» босхо кэриэтэ бэриллибитэ, итинник элбэх баайбыт атыыга барбыта. Бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев ол саҕана олус хомойон, «Өрөспүүбүлүкэ бүтүннүү атыыланна» диэбитин син өйдүүргүт дуу?
2008 с. доҕорбун Ухханы кытары Штырову утары информационнай сэриини «Уххан.ру» саайты туһанан саҕалаабыппыт. Бастаан «Өрөспүүбүлүкэ атыыланан бүттэ» диэн ыстатыйа тахсыбыта.
Онтон «Аллаах Саха сирин үрдүнэн» диэн хас да ыстатыйа утуу-субуу тахсыбыттара.
– Ити «Аллаах Саха сирин үрдүнэн» диэн ыстатыйалары үгүс киһи өйдүүр. Бэл, эһигини утары холуобунай дьыала тэрийбиттэрэ дии?
– Тэрийэн. Штыров эрэ буолбакка, ити соторутааҕыта хаайыллыбыт Магомедовтаах Уххан биһиккини хаайыыга уктараары сүүрбүттэрэ-көппүттэрэ аҕай. Уонча кэриҥэ эспэртиисэ, сүүсчэкэ доппуруос, төхтүрүйэн кэлэ-кэлэ уонунан хос-хос дьэҥдьиир бөҕөтө буолбута. Миигин Дьокуускайга доппуруоска көтөөрү, аэропорка бараары сырыттахпына тутан, атын эриэйсэнэн илдьэ кэлбиттэрэ эмиэ баар этэ.
– Олох эрэпириэссийэ сылларын кэпсииллэрин курдук сойуолааһыны тулуйбуккун. Ити үлүгэрдээх улуу күүс икки боростуой саха дьонугар хайдах хотторбуттарай?
– Кырдьык үрдүгэр сымыйа дагдайбат. Чааһынай дьоҥҥо эспэртиисэ оҥорторо биэрдэхтэрин аайы, Уххан биһиккини буруйдаахтар диэн суруйаллар этэ. Эспэртиисэни харчыга дуогабарынан оҥорор буоллахтара. Уонна тоҕо кырдьыгы суруйуохтарай? Ол эрээри суукка биэрэргэ судаарыстыбаннай тэрилтэ эспэртиисэтэ булгуччулаах этэ.
Юстиция министиэристибэтэ, оннооҕор ФСБ курдук суостаах-суодаллаах тэрилтэ эспэртиисэ оҥорторо биэрдэхтэрин аайы, үөрэтэн баран кырдьыгынан «буруйдара суох» диэн суруйаллар этэ. Ол аайы силиэстийэ дьыаланы сабаары гынара — сокуон ону ирдиир. Онно Штыров уонна Магомедовтар ойон туран, салгыы үҥсэ, туруорса ыстаналлар этэ. Штыров биһигини оннооҕор Путин аатыгар үҥсүбүт суругун булан бэчээттээбитим. Төһө да сордоно сатааталлар, дьыаланы син-биир сабарга күһэллибиттэрэ, өрөспүүбүлүкэ борокуруора бырастыы гынарга көрдөһөр суругун туппуппут.
– Ол аата «Аллаах Саха сирин үрдүнэн» ыстатыйаҕа барыта кырдьык суруллубут диэн силиэстийэ уорганнара бигэргэттэхтэрэ дии?
– Биллэн турар, оннук.
– Оттон ити 2011 с. тугу гыммыккыный?
– Ол сыл ыам ыйыгар Ваник Нерсесян айдаана күөрэйбитэ – Кристина Лебедева диэн саха кыыһын күүһүлээн баран, тымныы оройугар тоҥуу хаарга бырахпыт киһини босхолоору сылдьаллар диэн «Якутск вечерний» хаһыат суруйбута. Онно дьон олус уордайбыта – ол сөп буоллаҕа дии. Дьон, ордук эдэр ыччат, миитиннии тахсыахха диэн айдаан бөҕө этэ. Мин ол миитини көрө тиийбитим. Уонна сарсыныгар «Майские события: якутский вулкан просыпается?» диэн улахан ыстатыйаны бэчээттэппитим, Интэриниэккэ булан көрүөххэ сөп. Онно тоҕо ити айдаан тахсыбытын, силиһин-мутугун сиһилии ырыппытым. Ыстатыйаны ким эрэ пуорумнарга быраҕан, дьүүллэһии буолбута. Онно туох диэбиттэрин бу булан, кылгастык биэрэбин. Киһиргэнэн буолбакка, сахалар да, нууччалар да биирдик ылынар эбиттэр диэн көрдөрөөрү:
- «спасибо тебе за такие слова!!!»;
- «Все правильно и толково написано»;
- «сильно удивлен, написал глубоко думающий и радеющий за свой народ человек. Какая аналитика, выверенность слов, прогнозы — чувствуется прям школа какая-то. Вот поэтому я лично против нацеков глупых считающих себя умными, да правыми, а за таких порядочных людей, удачи вам!»:
- «Правильно изложено. Но сильно кратко»;
- «Вот о чем нужно говорить на митингах! +1000000»;
- «кстати да, четко грамотная, глубоко продуманная речь. Я не знаю кто автор, но уверен что за такими людьми народ пошел бы. Причем все местные без различия»;
– Ити ыстатыйа 2005 уонна 2008 сс. дьыалалары кытары туох сибээстээҕий?
– Сибээстээх. Пуорумҥа ити дьүүллэһиигэ Штыров туһунан маннык сыанабыл баар: «Да, ыстатыйаны өйдөөх киһи суруйбут, онон улахан кутталлаах. Штыров билигин киниэхэ НКВДга донуос суруйа олорор буолуохтаах, ити кини сөбүлүүр таптыыр дьарыга». Билигин ол улахан ыстатыйабыттан биир кылгас кэрчиги билиһиннэриэм этэ:
«...Ити ыарыылаах кыһалҕалар барыта Штыров кэмигэр мунньуллан барбыттара:
- бэл, 1 нүөмэрдээх Бырабыыталыстыба дьиэтигэр бэриниилээх Ил Түмэн дьокутааттара аһаҕастык Штыров уҥа илиитэ, урукку вице-премьер Грабцевиһы хоруупсуйаҕа уорбалыылларын этэр буолбуттара. Тоҕо диэтэххэ, бэл, олох ыраах улуустарга тиийэ тутуу бэдэрээттэрэ олохтоох тутааччыларга буолбакка, биллибэт, үксүн армян дьоно хонтуруоллуур пиирмэлэригэр тиксэр буолбута;
- чуолаан бу кэмҥэ Дагестантан төрүттээхтэр өрөспүүбүлүкэ стратегическай тэрилтэтин «Якутгазпрому» уччутан ылбыттара;
- Дьокуускай куорат кэмиэрчэскэй автотранспора соҕуруу уонна Кавказ өрөспүүбүлүкэлэриттэн тахсыбыт дьон хонтуруолларыгар киирбитэ;
- Штыров кэмигэр Дьокуускай, Нерюнгри, Мииринэй, Аллараа Бэстээх саамай сыаналанар сирдэрэ соҕуруу уонна Кавказ өрөспүүбүлүкэлэриттэн тахсыбыт дьоҥҥо тиксэр майгыламмыта;
- эмиэ кини кэмигэр өрөспүүбүлүкэ быраабы араҥаччылыыр структураларыгар хайаан да “варяг” ананар майгыта олоҕурбута. Ол тойоттор соҕуруу уонна Кавказ өрөспүүбүлүкэлэриттэн тахсыбыт дьону кытта аһаҕастык куодарыһыылара нэһилиэнньэ ортотугар быраабы араҥаччылыыр уорганнар аптарытыаттарын улаханнык түһэрбитэ. Өйдүүргүт курдук, ИДьМ урукку миниистирэ А.Назаров армяннар диаспоралара бэлэхтээбит “Лэнд Крузердарын” соҕуруу илдьэ баран иһэн саахалланан өлбүтэ. Массыынаҕа кинини кытта диаспора биллэр дьоно олорсон испиттэр этэ.
“Варягтар” ананыыларын түмүгэр соҕуруу уонна Кавказ өрөспүүбүлүкэлэриттэн тахсыбыт дьон туох да кыһалҕата суох Арассыыйа гражданствотын ылар, регистрацияланар, суоппар, атын да докумуоннары ылар буолбуттара».
Көстөрүн курдук, 2005, 2008 уонна 2011 сыллар Штыровунан ситимнэһэллэр. Ону тэҥэ 2008 уонна 2011 сс. тахсыбыт Магомедовтары утары ис хоһоонноох ыстатыйалар.
– Ити төрөөбүт өрөспүүбүлүкэҕин көмүскээбит түгэннэриҥ туһунан кырдьык барыта бэчээккэ тахсыбыта, бигэргэнэр, дакаастанар. Оччотугар бассаапка ону-маны ыыталыы сатыыр дьон эйигин буруйдаан тугу туһаналларый?
– Миигин буруйдааһыны Штыров уонна Магомедовтар күөртүү сатыыллар этэ. Ол билигин да салҕанарын бассаапка тарҕаммыт иһитиннэриилэргэ «ити ыстатыйалар саха элиитэтин уонна Кавказка баар радикальнай ислам тэрилтэлэрин икки ардыларыгар сибээс баарын көрдөрөөрү суруллубуттара» диэн “хой баһын туойуу” баарыгар көстөр. Мин эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ элбэх дьоно Штырову уонна кини чугас эргимтэтин — Василий Грабцевиһы, Василий Чуйконы эҥин — «Саха сирин элиитэтэ» диэн ылыммаппыт. Кинилэр биһиги элиитэбит буолбатахтар, кэлэн айбардаан барбыт дьон. Магомедовтар миигин баһааҕырдыыны, хобу-сиби үбүлээн сотору-сотору онно-манна таһаартара олорбуттара. Ону ити сорох дьон Таатта улууһун баһылыга Михаил Соровы утары туһанаары “хостуу сатыыллара” сиэргэ-майгыга баппат быһыы. Кинилэр ити суруйуулара тутуллубут бырааттыы Магомедовтары кытары куомуннаахтарын көрдөрөр курдук төттөрү эргийэн тахсан кэлиэн сөбүн өйдөөбөттөр быһыылаах.
– Магомедовтар тутуллубуттарыгар кырдьыкпыт дьиҥнээхтик таҕыста диэн үөрэ санаабытыҥ дуо?
– «Якутгазпром» (ЯТЭК) боппуруоһа өрөспүүбүлүкэ туһатыгар быһаарылыннаҕына эрэ, дьэ астыныам этэ. “ЯТЭК” иэһэ 77 миллиард солкуобай буолбут эбит, онон ылыан баҕалаах корпорация көстөрө уустук, Саха сирэ да итиччэ элбэх иэстээх тэрилтэни ылан хабалаҕа киирэрэ букатын сатаммат. Ити туһунан кэлин туспа дьүүллэһиэхпит.
Владимир Степанов
