Саха өрөспүүбүлүкэтин кэнники кэминээҕи салайааччылара хамаандаларын хайдах бириинсибинэн, туохха олоҕуран талаллар, сүүмэрдииллэр этэй? Кэлин ол бириинсип уларыйда дуо? Урукку сылларга бырабыыталыстыба састаабыгар, эппиэттээх дуоһунастарга үлэлии сылдьыбыт, ол үлэни иһиттэн-таһыттан билэр дьон бу ыйытыкка маннык хоруйдаатылар.
Михаил Николаев уратыта
Петр Семенович Федоров, СӨ норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ:
– Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Николаев каадырга сыһыана олус ирдэбиллээх этэ. Алын звеноттан тахсыбыт, уопуттаах, экэниэмикэни үчүгэйдик удумаҕалатар, биисинэскэ ылсан эрэр, кыахтаах дьону туруортаан барбыта. Кини каадыры аттаран туруорууга уратыта: дьону кытта сүбэлэспэт, бэйэтин санаатынан, интуициятынан сирдэтэн, онтон-мантан дааннайы булан, истэн, анаалыстаан баран туруорара. Онон кими туруоруон сөбүн эрдэттэн таайар кыаҕыҥ суоҕа.
Ол эрээри, кини аҕыйахтык сыыһара. Биллэн турар, бастаан кини бэйэтэ билэр хаҥаластара тахсыбыттара. Кини урут тыа хаһаайыстыбатын каадырдарын эрэ билэр буоллаҕа, онон төрүттэрин-уустарын үчүгэйдик билэр, “алҕаһыам суоҕа” диэн эрэнэр дьонун таһаартаабыта. Ол – баар суол. Иккис өттүнэн, биһиги сэбиэскэй кэмҥэ каадыр оройуоннартан барыларыттан тэҥҥэ соҕус аттарылларыгар үөрэммит дьоммут. Онон кини эппиэттээх дуоһунастарга дьону аныырыгар улахан алҕаһы таһаарбытын эбэтэр каадыры талыыга “бэйэ киһитэ”, “уруу-аймах” диэн өйдөбүлүнэн сирдэппитин өйдөөбөппүн. Оччотооҕу маҥнайгы тахсар каадырдар итинник анаммыттара. Ол сөптөөх бэлиитикэ этэ.
Иккис бэрэсидьиэммит Штыров оройуон каадырдарын билбэт этэ, онон бэйэтигэр бэриниилээх дьону түмэн, олор этиилэрин истэн каадыры аныыра. Ол элбэх сыыһалаах-халтылаах буолара. Холобур, эппитим курдук, урут салалтаҕа улахан улуустар бары көстөр эбит буоллахтарына, кини саҕана Бүлүү эҥээриттэн дьон суох буолан хаалбыта. Биир А.К. Акимов эрэ вице-бэрэсидьиэн. Бэл, хомуньуустар сүбэлэһэн баран, Штыровка киирэн “урут каадыры анааһын маннык “быраабылалаах” буолара. Билигин Бүлүү умнаһыттан биир даҕаны киһи суох буолла”, – диэн эппит этилэр. Киһилэрэ “оннук баар эбит дуу, урут билбэт этим” диэн өйдөөбүт уонна Тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн Ньурбаттан төрүттээх Роман Дмитриеви анаабыт. Мантан да Штыров олохтоох каадыры аттарыыны билбэтэ көстөр.
Аны, бырамыысыланнаска сахалар биирдиилээн бааллара эрээри, Штыров ону күүскэ олоххо киллэрэ, сайыннара сатаабатаҕа. ”Олохтоох каадырдар тахсыахтаахтар” эҥин диэбитин биирдэ да истибэтэҕим.
Оттон Николаев саҕана каадыры бэлэмнээһин, аттаран туруоруу Департамена тэриллибитэ. Олохтоох ыччат ол департамент нөҥүө дойду, атын да судаарыстыбалар чулуу кыһаларыгар үөрэммиттэрэ. Ол ыччат билигин ханнаный? Онон-манан иһиттэххэ, АХШка кытта сүүһүнэн саха ыччата баран үлэлии сылдьар үһү. Оччолорго каадыр төннөн кэлэн үлэлииригэр анал усулуобуйа тэриллибитэ, онно туһуламмыт бырагыраама ылыллыбыта буоллар, бу курдук аан дойдунан ыһыллан хаалыа этилэр дуо? Инньэ гынан, хаарыан исписэлиис буолуох, өрөспүүбүлүкэҕэ туһалыах ыччаппыт баһа батарынан, кыаҕа тиийэринэн тарҕаһан хааллаҕа...
Татарстан бэрэсидьиэнэ Шаймиев 90-с сылларга эдэр каадырдарын федеральнай министиэристибэлэргэ кыра үлэһит миэстэтигэр олордуталаабыта. Билигин татаар каадырдара федеральнай тэрилтэлэргэ, этэргэ дылы, “муох курдуктар”. Биһигиттэн хас киһи үлэлээтэ? Биир Томтооһоп. Онон каадыры федеральнай таһымҥа үүннэрии барбата, сахалар онно суохпут. Ити саамай улахан алҕаспыт.
Дьиҥинэн, сүрдээх үчүгэй математик, физик, технарь уолаттар тахсан испиттэрэ, биисинэскэ биллэн-көстөн барбыттара эрээри, кэлин адьас сүтэн хааллылар. Киириилээх-тахсыылаах, харчыны тардар үчүгэй урбаанньыт уолаттары кытта ыпсыылаах үлэ барбата. Билигин саҥа каадыры булар туһаайыы ити баар.
Иккис туһаайыы – төһө элбэх саха ыччата атын судаарыстыбаларга үлэлии сылдьарый, ону билиэх, үөрэтиэх, сибээһи олохтуох баара. Кэлэн үлэлиир усулуобуйаларын тэрийэр, ыҥыран үлэлэтэр киһи саҥа сүүрээн киириэн сөп этэ.
Аны, бэрэсидьиэн Штыров хас эмэ сылы быһа биир Ухханы кытта охсуһан кэлбитэ. Бу аата тугуй? “Собака лает, караван идет” дииллэр ээ... Ол хас биирдии туох эрэ диэбит киһини кытта сууттаһар диэн тугуй!
“Штырову уураттардылар” эҥин диэбиттэрэ, ону мин: “Ити бэйэтин сууттаһыытын содула, “национальнай боппуруос сиэрэ суох сытыырхайан бараары гынна” диэн москубалар куттанан, сайабылыанньа суруйарыгар модьуйбут буолуохтаахтар” диэбитим, диибин. Бэрэсидьиэн итинник бытархайдаһыа суохтаах этэ, туох аатай.
“Кэлии” каадыр – Кириэмил бэлиитикэтэ. Эрэгийиэнтэн үчүгэй информацияны ылбаттарын туоһута. Өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын, туругун, араас өрүтүн барытын хабар объективнай информация Кириэмилгэ тиийбэт дииллэр. Ону атын источниктартан ыла олордохторо. Оттон официальнай информация “барыта үчүгэй” диир. Ол иһин, итэҕэйбэккэ, анарааттан “бэйэ киһитин” ыыталлар диэн сабаҕалыыбын...
Арассыыйаҕа суох күүстээх бырабыыталыстыба этэ
Макар Яковлев, Арассыыйа үтүөлээх юриһа:
– Вячеслав Штыров, Александр Акимов, Егор Борисов, Спартак Борисов, Василий Власов, Климент Иванов, Роберт Бурнашев – бу бары Михаил Николаев хамаандатын дьоно. Арассыыйаҕа кытта этэн тураллар: “Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын састааба Арассыыйа киэниттэн быдан күүстээх”, – диэн.
Оччолорго каадыры дьыалабыай киритиэрийинэн талаллар этэ. Туох да күүстээх састааптаах бырабыыталыстыба үлэлээбитэ. Ол – чахчы. Бары да улахан таһымнаах, бириинсиптээх, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туруулаһар дьон. Ханнык да улуустаһыы суоҕа – өрөспүүбүлүкэ бары муннугуттан дьон баара. Михаил Ефимович биир өҥөтө – “силовой” структураларга барытыгар олохтоох каадыр олорорун ситиспитэ. Билигин онно барыта кэлии дьон. Штыров кэлээтин кытта, федераллар бэйэлэрин усулуобуйаларын толорторон барбыттара.
Улууһунан өрө тутуһуу суоҕа. Дьыалабыай, бириинсиптээх састаап үлэлээбитэ. Оччолорго бүддьүөт олох кырыымчык этэ. Ил Түмэҥҥэ эмиэ оннук күүстээх састаап үлэлээбитэ. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн олус бириинсиптээх этэ, ситэриилээх былааһы кытта сорох боппуруостарга күүскэ киирсэр этибит. Тук хоту сылдьыбат этибит. Михаил Николаев бырабыыталыстыбата оннук усулуобуйаҕа үлэлээбитэ уонна ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэни сөпкө сирдээн, салайан кэлбитэ дии саныыбын.
Билигин балаһыанньа уустук. “Арассыыйа сыыһа суолунан баран иһэр” диэн Билим Акадьыамыйата түмүк таһаарда. Онон улахан уларыйыылар наадалар.
Мин санаабар, “корпоративнай салайыы” диэн ордук арҕаа дойдуларга тарҕаммыт, кинилэргэ табыгастаах салайыы истиилэ. Путин хамаандата эмиэ онно майгынныырдыы таҥыллыбыт. Биһиги салалтабытыгар ол соччо барсыбата буолуо. Саҥа талыллыахтаах салайааччы объективнай буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэни сатабыллаахтык салайыа дии саныыбын.
Бэйэ дьоно
Егор Жирков, Ил Түмэн дьокутаата:
– Мин бастакы бэрэсидьиэн М.Николаев хамаандатыгар үлэлээбит киһибин. Бырабыыталыстыбаҕа да, дьаһалтатын да салайбытым. Оччолорго бастакы бэрэсидьиэн каадыры талыыга дириҥник сыһыаннаһара, араас өттүттэн көрөн быһаарыныы ылара. Кэлин сорохтор “Николаев каадыры дьаалатынан уларытар-тэлэритэр этэ” дииллэрин истэбин. Ол эрээри, кини күүстээх хамаанданы тэрийбитэ уонна каадыры араас хайысханан эргитэн уларытары сатыыра. Оччолорго ханнык да улуустаһыы, “бэйэ киһитин ылыахха“ диэн бириинсип суоҕа. Чопчу киһи профессиональнай кыаҕа, дьыалабыай киритиэрий өрө тутуллара, оннук хаачыстыба сыаналанара.
Штыров каадырга сыһыана атын этэ: кини бэйэтин тула күүстээх дьону мунньартан куттаммат этэ. “Онтон хамаанда күүһэ өссө эбиллэр” диэн өйдөбүллээҕэ. Оттон сыһыана алдьаннаҕына, өйдөбүлэ уларыйдаҕына, сөпсөспөтөҕүнэ, тута бурайсар, быһаччы быһаарсар майгылаах буолара. Оннук салайааччы этэ. Кини саҕана улуустаһыы даҕаны, куомуннаһыы даҕаны суох этэ.
Үһүс салайааччы кэмигэр “бэйэ киһитэ”, “биир дойдулаах” диэн сыһыан өрө тутуллар буолла. Улахан дуоһунаска аныырга “истигэн буолуу” ордук суолталаммыта. Оннугу көрө сылдьан элбэх киһи сөбүлээбэтин биллэрэрэ. “Бу билиҥҥи төрдүс былаас оннук турукка киирбэтэр ханнык” диэн саныыр дьон элбэх.
Саҥа кэлэн эрэр былаас туһунан туох диэххэ сөбүй? Куорат дьаһалтатыттан бырабыыталыстыбаҕа элбэх киһи көһөн кэллэҕинэ, ол өрөспүүбүлүкэ салалтатын, бырабыыталыстыба аппараатын таһымын намтатыа дии саныыбын. Ол – үчүгэйэ суох. “Бэйэ киһитэ”, “сонун киһи” диэн буолбакка, дьиҥнээх үлэтинэн, дьыалабыай хаачыстыбатынан көрөн ылыллыахтаах этэ. Ол кыаллар дуу, суох дуу – билиҥҥитэ этэр уустук.
Билиҥҥитэ Арассыыйа, атын дойдуларга холоотоххо, таҥнары түһэн, хаалыыга баран иһэр. Онтон Саха сирэ бүтүн дойду үрдүнэн биир саамай хаалынньаҥ балаһыанньалаах. Онон саҥа былаас тылынан минньиппэккэ, күүстээх хамсаныылары оҥоруохтаах.
Тутах каадыр бэлиитикэтэ
Николай Кириллин, СӨ үтүөлээх геолог:
– Саха сиригэр каадыры анааһыҥҥа сэбиэскэй кэмтэн “нуучча-саха” балаансата тутуһуллара. Ити салҕанан барар чинчилээх. Ол үчүгэй даҕаны, куһаҕан даҕаны өрүттээх. Сороҕор “нуучча эрэ буоллун” диэн мөлтөх каадыр ананар. Улахан боломуочуйата суох буолбут былааска бөдөҥ хампаанньалартан, атын интэриэстээх эйгэттэн “командировкаламматах” буоллаҕына, күүстээх нуучча салайааччыта кэлэ сатаабат. Бу көстүү кэлин чуолкайдык көстөр буолла. Ити маннааҕы федеральнай хонтуруоллуур-надзордуур уорганнарга эмиэ ырылыччы көстөр.
Иккис ирдэбил – хамаандаҕа киирэр дьон хайаан да “салаллар киһи буолуохтаах”. Бэйэтэ санаалаах, ол санаатын этэр уонна туруорсар киһи биһирэммэт. Арай, атын сүүрээн саха бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев саҕана киирэн испитэ. Ол саҕана кэмэ да атын буоллаҕа. Оччотооҕу лиидэр Михаил Николаев тула саҥаны киллэрэ сатыыр, сомоҕолуур күүстэр балай эмэ мустубуттара. Сахаттан бырамыысыланнаска, тас сыһыаҥҥа каадырдар тахсыбыттара. Арассыыйа быраҕан кэбиспит бырамыысыланнаһын, геологиятын туруктаах балаһыанньаҕа таһаарбыттара. Ол кэмҥэ В.Ф. Красноштанов, П.Р. Шишигин, В.Г. Алексеев, А.С. Матвеев, Е.Г. Егоров, Р.Ю. Шипков, Р.А. Бурнашев курдук күүстээх салайааччылар экэниэмикэни, бырамыысыланнаһы салайбыттара. Хомойуох иһин, кэнники кэмҥэ кинилэргэ тэҥнэһэр салалта суох. Ордук бырамыысаланнас министиэристибэтэ мөлтөхтүк салаллан кэллэ. Ханна да бэйэлэрин көрдөрбөтөх, “нууччаларын эрэ иһин” каадырдар ананан үлэлээтилэр.
2000-с сыллартан боломуочуйа кыччаан, Бэрэсидьиэн, Ил Дархан сорудаҕын эрэ толорор, чуолаан РФтан тугу эмэ “дук” гыннарар дьоҥҥо болҕомто ууруллубута. “Кэпсэтэр” дьон инники күөҥҥэ тахсыбыттара. Оттон кэнники анааһыннар, уларыйыылар туох да үчүгэйи аҕалбатылар. Ордук АГиП уларыйыылара, куратордар уларыйа тураллара, элбэх хатылааһын отчуот көрүнньүк үлэни эрэ элбэттэ. Ким үчүгэйдик отчуоттуур – күнэ тахсан, дьиҥнээх үлэ отуора ыһылынна. Аны биир кыһалҕа: эппиэтинэстэн куотунуу, болумуочуйаны халбарытыы улаатта. Ким даҕаны тугу даҕаны быһаарбат, быһаарыан да баҕарбат.
Билигин Николаев саҕана саҕалаабыт үлэбит түмүгэр ыччат бырамыысыланнаска, геологияҕа, улахан хампаанньаларга, холобур, АЛРОСАҕа эҥин, балай эмэ баар буолла, сорохтор орто салалтаҕа тахсан эрэллэр. Ону баара, салалта өттүттэн кинилэри кэтээн көрүү, өйөбүл суох. Михаил Николаев Нерюнгрига, Мииринэйгэ бардаҕына анаан сахалары кытта көрсөр этэ. Борисов биирдэ да көрсүбэтэҕэ. АЛРОСА кэнники кэмҥэ саха салайааччыларыттан босхоломмута да ону көрдөрөр. Бырамыысыланннай оройуоннарга саха эйгэтэ төһө тэрилиннэ, хас саха дьыссаата, оскуолаларга саха кылааһа баар буолла? Биир да суох. Ханна эрэ атын сиргэ сылдьар курдуккун. Итини барытын каадыр тутах бэлиитикэтинэн ааҕабын.
Хомойуох иһин, Михаил Николаевтан ураты РФ салалтатыгар “ким эрэ туһугар тугу эрэ оҥоруох буолан” былааска кэлбит дьон “талыллан” үлэлээтилэр. Холобур, Вячеслав Штыров кумааҕыга эрэ хаалбыт “Схема 2020” бырайыактаан, ону “презентациялаан”, араас кэлиигэ-барыыга төһөлөөх харчы ороскуоттаммыта буолуой?! Онтон тугу тутан хааллыбыт?
Бырамыысыланнаска каадыр кыһалҕата бастакы салайааччыттан тутулуктаах. Күннээҕинэн олорор топ-менеджер хаһан даҕаны саха ыччатын үлэлэтэргэ, салалтаҕа туруортарарга кыһаллыа суоҕа. Ону сокуонунан өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Дархан кыһарыйыахтаах. Биһиэхэ ол кыаллыбакка кэллэ. Наар көрдөһүү бэрээдэгинэн, дойдубутугар ыалдьыт курдук сылдьабыт.
Нина ГЕРАСИМОВА.
