Быйыл АЛРОСА ойуур умайыыта Саха сирин эко-тиһигэр хайдах быһыылаахтык дьайарын чинчийэр сүҥкэннээх үлэни саҕалаата. Ол түмүгэр олоҕуран, ойууру чөлүгэр түһэриини сабаҕалааһын оҥоһуллуоҕа. Үлэ бастакы түһүмэҕэ – быйыл, иккиһэ – 2003 сыл бүтүүтэ түмүктэниэ. Хампаанньа бу экологияҕа бырайыага иннинээҕилэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах буолар уонна Саха сирин үгүс оройуонугар тэриллиэҕэ. Чинчийии түмүгэр олоҕуран, ойуур баһаардара тулалыыр эйгэҕэ дьайыыларын таһыма быһаарыллыа, төһө-хачча омсолоох уларыйыы тахсыан сөбүн туһунан быһа барыллаан сыанабыла оҥоһуллар. Ону тэҥэ сир-уот бэйэтин дьаалатынан оһорунар кыаҕа төһө улахана эмиэ быһаарыллыа.
Кинилэр бырайыактара кэлим уонна араас өттүттэн хабарынан уратылаах. Сүрүн сыала – хонуу үлэтин чахчыларыгар олоҕуран, уот сиэбит ойуурдарын туругар сыанабыл оҥоруу. Онно сыһыаннааҕы барытын – ландшафты, буору, ууну, көтөр-сүүрэр, кыыл, үүнээйи туругун, ирбэт тоҥу, криогеннай дьайыылары – олоччу хабан, үөрэтэн, сыныйан көрүөхтэрэ.
Онуоха хампаанньа ойуур-тыа умайыыта омсолоохтук дьайарын сыныйан үөрэтэр уонна ону дакаастыыр, улахан уот туруута сир-дойду туругар, бүттүүн эко-тиһиккэ уһун кэмнээх дьайыыны оҥорорун үөрэтэр интэриэстээх РНА СС Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун эспиэрдэрин кытыарар.
АЛРОСА экологтара тыа умайыытын кэнниттэн эко-тиһик хайдах быһыылаахтык бэйэтэ оһорунарын (естественное восстановление), чөлүгэр түһэринэрин үөрэтэр туһунан толкуйдууллар. Ол курдук, чинчийии бырайыагын чэрчитинэн, биир бастакынан Саха сирин тыата чөлүгэр түһэринэригэр туох сүрүн күүс, тирэх буоларын үөрэтэн баран, ол кыах төһө улаханын быһаарыахтара. Ол инниттэн АЛРОСА бастатан туран уот турбут сирдэрин-уоттарын туһунан толору иһитиннэриини ылары былаанныыр. Онно чинчийии кэмигэр көстүбүт уларыйыылары сиһилии киллэрэн, ойуулаан иһиэхтэрэ. Этэргэ дылы, эспиэрдэр баһаар турбут сирин хас биирдии кв миэтэрэтин сыныйан үөрэтиэхтэрэ. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр төһөнөн чопчу уонна чуолкай дааннайы оҥороллор да, тулалыыр эйгэҕэ омсолоох өттүнэн дьайыан сөптөөх уларыйыы төһөтө чопчу сабаҕаланар, сыаналанар кыахтаах.
Бырайыак бастакы түһүмэҕин түмүгүнэн сүбэ оҥоһуллуохтаах. Онно олоҕуран, АЛРОСА Саха сирин ойуурун чөлүгэр түһэриигэ ылсыаҕа.
АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччыта, кылаабынай инженери Экология уонна Хоту сир төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын кытта үлэҕэ солбуйааччыта Полина Анисимова тустаах бырайыак сүрүн сыалын-соругун маннык кэпсээтэ:
– Бу бырайыакпыт сыала-соруга – оҥорон таһаарыыга сыһыаннаах эрэ буолбакка, ордук социальнай-экологическай хайысхалаах. Биллэрин курдук, баһаар үүнээйигэ уонна кыылга-сүөлгэ, көтөр эйгэтигэр үгүс өттүттэн омсолоохтук дьайар. Ол атмосфераҕа буортулаах бэссэстибэ тахсыыта эрэ буолбатах. Ону тэҥэ буор састаабыгар кэһиллии тахсар, уулаах сирдэр тунаараллар, сир ириититтэн кирдээх сүүрүк (сель) үөскүүр, биэрэк лииньийэтэ кэһиллэр.
Соторутааҕыта социальнай ситимнэргэ Мииринэй оройуон Аччыгый Ботуобуйатын уута болоорбутун, улаханнык киртийбитин туһунан иһитиннэрии тарҕаммыта. Биһиги тута экология кэмитиэтин, оройуон дьаһалтатын кытта Аччыгый Ботуобуйа үрдүнэн көтө сылдьан көрүүгэ кыттыбыппыт. Онно бары да биэрэк сиҥнэн, эбиитин күүскэ ардахтаан, кытылтан кирдээх, ол-бу араас таас-буор булкадаһыктаах уу (селевой поток) эбэҕэ киирэ турарын, ол киртитэрин илэ харахпытынан көрөн итэҕэйбиппит. Оттон ити – тыа умайыыта хайдахтаах курдук эко-тиһиккэ балысханнык дьайыытын сыччах биир көстүүтэ эрэ.
АЛРОСА Экологияҕа киинин салгын уонна уу сыһыаннаһыытын бэрээдэктиир бөлөх салайааччыта Анастасия Куприянова эмиэ бу тустаах бырайыакка сыһыаннаах ыйытыыларга хоруйдаста.
– Кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэ элбэх ойуур-тыа умайыытыттан биллэ эмсэҕэлээтэ. Мииринэй да оройуонун ити быһыы-майгы тумнан ааспата. Баһаар охсуута тустаах оройуоҥҥа уонна хампаанньаҕа дьайыыта хайдаҕый?
– Оройуоҥҥа, биллэн турар, охсуулаах. Хампаанньа оҥорон таһаарар эбийиэктэрэ таарыллыбатахтара: баһаары утары куттал суох буолуутун тэрээһиннэрэ хас сыл аайы оҥоһуллар. Ол сөбүгэр көдьүүстээҕин быраактыка көрдөрдө.
– АЛРОСА саҥа ойууру үөскэтиигэ төһө үбү-харчыны ыытарый? Баһаар кэмигэр олор эмсэҕэлээбэтилэр дуо?
– 2020-2021 сылларга ойууру чөлүгэр түһэрии бырайыагар уонна ол үлэлэрин ыытыыга хампаанньа 24 мөл. солк. ыыппыта. 2022-2025 сылларга иннинээҕи 2020-2021 сылларга ыытыллыбыт кэрдиилэри чөлүгэр түһэриигэ 100 мөл. солк. тахса үбүлээһини көрөр. 2021 сыллааҕы улахан тыа баһаарын түмүгэр ойууру чөлүгэр түһэрии бэлиэр ыытыллыбыт 34-с №-дээх, 40 гаа иэннээх былаһааккабыт хабыллыбыта. Ол учаастагы билигин хаттаан чөлүгэр түһэрэбит. Сыл бүтүөр диэри онно мастары олордон, кэнэҕэһин итиннэ тыа үөскүүрүн курдук үлэлэһэбит.
– Бу бырайыак АЛРОСА-ҕа, оҥорон таһаарыы уонна социальнай да өттүнэн, тутаах сыала тугуй?
– Баһаар ойуур туругар улаханнык охсор, умайыы түмүгэр тулалыыр эйгэ биллэ киртийэр, ол түмүгэ эко-тиһик уларыйыытыгар тиэрдэр, биологическай баайга охсор. Саха сиригэр ойуур умайыыта сылааһы үөскэтэн, ирбэт тоҥ ирэн барар, сир-дойду бадарааннаах, куталаах сиргэ кубулуйар, буор састааба эмсэҕэлиир. Аны, салгыҥҥа кирдээх бэссэстибэ тарҕаныы парньыык көдьүүһүн (парниковый эффект) улаатарыгар уонна килиимэт сылыйыытыгар тиэрдэр. Ол иһин төһө кыалларынан эрдэттэн чинчийэн, үөрэтэн, анаалыстаан, быһааран, сөптөөх түмүктэри ылынан, ойууру чөлүгэр түһэрии лаппа көдьүүстээхтик ыытыллара – дьоһун суолталаах.
Билим чинчийэр үлэтин салайааччыта, РНА СО Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун дириэктэрин солбуйааччы, биология билимин доктора Александр Исаев бырайыагы толоруу тутаах түгэннэрин бэлиэтээтэ:
– Тыа баһаарын кыһалҕаларынан биһиги институппут дьарыктаммыта быданнаата, инньэ 60-с сыллартан. Аныгы чинчийии уратыта – ордук кэлимник хабан ыытыллар, чинчийии да хабар иэнэн быдан киэҥ.
Бу бырайыакка гидрохимиктэр, геоботаника эйгэтин исписэлиистэрэ, зоолог, картографтар, географтар уонна да атын учуонайдар кытталлар, ол курдук, чинчийии кэлимник, киэҥник хабан ыытыллар. Биһиги бэлиэр «Өлүөнэ остуолбалара” пааркаҕа, Горнай улууска үлэлээн кэллибит. Мантан салгыы Ленскэй, Мииринэй, Сунтаар, Ньурба, Алдан, Нерюнгри, Үөһээ Дьааҥы, Өлөөн оройуоннарыгар эспэдииссийэ тэриллиэ. Ону таһынан Саха сирин киин улуустарын эмиэ хабыахпыт.
– Исписэлиистэр, биир өттүттэн, тыа баһаара биһиги ойуурбут баар буоларыгар көмөлөһөр; умайыыта суох, бэл, ончу табыллыбат дииллэрин эмиэ истиэххэ сөп...
– Биһиги тайҕабыт хас эмэ тыһыынчанан сыллар усталарыгар буолан ааспыт тыа умайыытын дьайыытынан түмүгэр таҥыллан, хайдах баарынан оҥоһуллан биһиги кэммитигэр тиийэн кэллэҕэ. Ойуур да бу тухары онно үөрүйэхтэммит. Биллэн турар, тыа умайыыта 100 бырыһыаннаах туһа (благо) буолбатах. Хайдах да түгэҥҥэ умайыы – улахан стресс, катастрофа көстүүтэ. Ол гынан баран, төһө да дьиктитик иһилиннэр, ойуур умайыыта суоҕа буоллар, тайҕабыт билиҥҥи баарын курдук буолуо, саҥардыллыа суох этэ. Биһиги ойуур уота сиэбит сирдэригэр кэбэҕэстик үүнэр тиит, бэс, хатыҥ курдук боруода мастардаахпытынан табыллыбыт дьоммут. Ол гынан баран, ирбэт тоҥу, эдэр мастар хойуутук үүнүүлэрин, буор сиигэр уларыйыы тахсыытын уонна үүнээйи уратытын кытта сибээстээн, балачча ураты (нюансы) баар. Аны тиит уонна бэс “бэйэлэрин оҕолорун” сөбүлээбэт дьиктилээхтэр. Онон, ойуур умайар түгэнигэр эрэ толору уонна олоччу саҥардыллар кыахтаах.
– Ойуур чөлүгэр түһэринэр дьайыытын, кэмин түргэтэтиэххэ сөп дуу?
– Айылҕа дьаалатынан чөлүгэр түһэригэр көмөлөөх ньымалар бааллар. Олордуу мастар (саженцы) олус үчүгэйэ суохтук үүнэллэр. Сиэмэнэн олортоххо, эбэн биэрдэххэ эбэтэр бэлиэр чөлүгэр түһэринэн иһэргэ көмөлөһөр буоллахха, дьайыы түргэтиир уонна тупсар.
– Ойуур умайыыта эбэ уутун туругар дьайыан сөп дуу?
– Итиннэ сөптөөх сыанабылы оҥоруу, ол дьайыы төһө улаханын быһаарыы – АЛРОСА бу бырайыагын ситиһиэхтээх сыалыттан-соругуттан биирдэстэрэ. Маннык дириҥ чинчийии биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ ыытылла илик диэххэ сөп. Онон, уһун кэмнээх тыа баһаардарыгар уонна ойууру чөлүгэр түһэрии чааһыгар ылыллар ньымаларга сыһыаннаан, олус интэриэһинэй түмүк тахсыан, дьоһуннаах быһаарыы ылыллыан сөп.
Ойуур баһаара диэн – үүнээйи пуондатын суох оҥоһуллуута, атмосфераҕа буортулаах бэссэстибэ тарҕаныыта эрэ буолбатах. Итини таһынан буор үүнүүлээх араҥатыгар эрозивнай уларыйыылары эмиэ аҕалар. Ойуур уокка былдьаныыта биэрэктэр сиҥниилэригэр, аҥхайдар үөскүүллэригэр тиэрдэр. Тоҕо диэтэххэ, маһа, мас силистэрэ суох, буор тутуллан туруута уустуктанар, суох буолар, сиҥнибитинэн барар. Быһата, ойуур умайыыта эко-тиһиккэ бүтүннүүтүгэр алдьатыылаахтык дьайар.
Бырайыак түмүгүнэн объективнай, сөптөөх сыанабыл оҥоһуллан, тыа умайыыта буортулаахтык дьайар кэмин кылгатыыга көмөлөөх хардыыны оҥорор, торумнуур кыаҕы биэриэҕэ.
АЛРОСА бу курдук киэҥ хабааннаах бырайыактары өрөспүүбүлүкэҕэ, кини олохтоохторугар уонна кэлэр көлүөнэҕэ анаан олоххо киллэрэр. Бырайыактар үүнээйи уонна кыыл-сүөл эйгэтигэр уһун кэмҥэ көдьүүһү биэриэхтэрэ. Оттон ону олоххо киллэрии хампаанньа төрүт дойду оҥостубут өрөспүүбүлүкэтин экологиятыгар уонна олохтоохторугар үтүө өттүнэн дьайыа турдаҕа.
Игорь Саввинов суруйуутуттан тылбаас.