«Сүрүн күүһү – окко!»

 

   Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин тэлгэһэтигэр лыык курдук симиллэн турар омук массыыналарыттан нэһииччэ ыадастан тахсар тойоттор ити чааһыгар тугу толкуйдуулларын ким билиэ баарай? Сирэйдэрэ-харахтара олоруутуттан оруоллаан көрдөххө, ол обургуларыҥ оччо ороһуйбуттара көстүбэккэ дылы. Баҕар, өрөспүүбүлүкэ ынаҕа-сылгыта олоччу кэтэх хаһаайыстыбаҕа көһөн, холку эбиттэрэ дуу? Тыа дьоно барахсаттар оччоттон баччаҕа диэри үөһэттэн көмө кэлэрин күүппэтэхтэрэ – барытын бэйэлэрэ дьаһаналлара. Урут-уруккуттан оннук этэ. Сопхуос күннээн-күөнэхтээн да олорор эрдэҕинэ, халлаантан үп-харчы суккуллара биллибэт буолара. Хата, ол оннугар ыллыктаах өйдөөх салайааччылар дьону-сэргэни түмэ тардан хайдахтаах да уустук балаһыанньаттан кылбардык тахсаллара. Өлөксөй ону баҕас бэркэ билэр. Биир сайын, Уһук Хоту оскуолатыгар учууталлаабыт бастакы сылларыгар быһыылааҕа, эмиэ быйылгы курдук уу сут дьыл буолбуттаах. Дьэ, дьикти да кэм этэ.

 

* * *

   Атырдьах ыйын бүтүүтүн диэки уоппускатыттан үлэлиир сиригэр – Кыталыктаахха кэлбитэ, сүпсүлгэн бөҕө буолбут. Нэһилиэк биир кэм оргуйан олорор. Өлөксөй көрдөҕүнэ, били, быһаас бүтэһик чуораан кэнниттэн кэлэктиибинэн мойуопкалыы тахсыбыт сирдэрэ Толоон бүтүннүү уунан килэччи көрөн сытар. Хата, кус арааһа диэн онно толору: манна кэлэн түһэр, онтон көтөн тахсар, хас эмэ үөрүнэн кыһыгырайа элиэтиир. Сайын иһигэр уу хаатыйаланар да буолар эбит!

   Өлөксөй сөмөлүөттэн тахсаат, «турары-турбаты биригээдэ оҥоро-оҥоро ыраах учаастактарга окко ыыталлар үһү» дэһэллэрин истибитэ. Онтон сиэн (от үрэх) уҥуор көстөр учууталлар уопсайдарыгар тиийэр да кыах биэрбэккэ, Тиихэн Баһылайабыс күрүөтүгэр өйөнөн туран, ыҥыран, чэйдэтэ киллэрбитэ. Холостуой киһиэхэ ол да үчүгэй: сайыны быһа ыт баһын саҕа күлүүһүнэн хам хатанан турбут сыырастаах дьиэтигэр туох аһа-үөлэ кэтэһэн сыппыт үһү! Дьиэҕэ киирбиттэрин кэннэ Тиихэн кырдьаҕас, үгэһинэн, ыскаабыттан көмүс солотуулаах дьоҕус кырапыынын таһааран, сүүтүктээҕэр эрэ обургу үрүүмкэлэргэ үрүҥү кутан кылыгыратта. Өлөксөй кэлэрин билбиттии, сааскы андытын ыргыччы буһарбытын хадаҕалаа да хадаҕалаа. Уостара өһүллэн, саҥардыы аһаан-сиэн эрдэхтэринэ, оскуола дириэктэрэ Сэмэн Ньукулаайабыс ыксалга кэтэр бириһиэн сонун тимэҕин да төлөрүппэккэ киирэн кэллэ. Дьиэлээх хаһаайын остуолга ыҥыра сатаабытын буолуммата, эбиитин: «Алексей Степанович, чэ, түргэнник оҥосто тарт, аны биир чаас курдугунан бөртөлүөт кэлэр. Учууталлар ударнай биригээдэҕэ киирсэн Арыылаах учаастагар көтөбүт», – диэн уокка арыыны куппуттуу, күүркэтэн биэрдэ. Дириэктэрэ эппитин кэннэ олоруо дуо, Өлөксөй суһал үлүгэрдик хомунуу-дьиминии түбүгэр түстэ.

   Чаас курдугунан сөмөлүөт түһэр былаһааккатыгар буолбакка, инньэ холкуос саҕана тутуллубут эргэ кулууп таһынааҕы сыһыыга бөртөлүөт бирилээн-барылаан лөкөс гына түспүтэ. Дьаһаллаах дириэктэр, биригэдьиир киэбин кэтэн, барытын эрдэттэн бэлэмнээбит. Инньэ гынан икки нэдиэлэ устата аһыыр астарын чэй таараларыгар хаалаталаан, өссө икки дьааһык буокка «өйүөлэрин» киминэн эрэ аҕалтара охсубут.

   Бөртөлүөккэ малларын-салларын, сэптэрин-сэбиргэллэрин ыга хаалаан, бэйэлэрэ онно-манна кыбыллан, суһал соҕустук илин диэки көтөн күпсүттүлэр. Эдэр учууталга, ыраах сиртэн кэлбит Өлөксөйгө, бу барыта сонун этэ. Туох буолуой, уруогун барытын дьахталлар солбуйуохтара. Баартыйа оройуоннааҕы кэмитиэтэ, оройуон Сэбиэтэ «Сүрүн күүһү – окко!» диэн ыксаллаах балаһыанньа биллэрбиттэрин кэннэ хайыа баарай? Хата, сири-дойдуну көрүө. Хара үлэттэн, буолаары буолан, от үлэтиттэн, куттанар-чаҕыйар диэн кэлиэ дуо – онно баҕас кыратыттан үөрүйэх. Арай хомойо саныыра диэн, бу киэһэ налыйан олорон университекка бииргэ үөрэнэ сылдьыбыт кыыһыгар – Сибиэтэҕэ истиҥ-иһирэх сурук суруйуохтааҕа хааллаҕа.

Сибиэтэ, дьэ, кыыс да кыыс! Оскуолатын наадатыгар Дьокуускайга кэлэ сылдьарын Ленин болуоссатыгар көрсө түспүтэ. Дьупулуомнарын көмүскүүллэригэр, иллэрээ сыллааҕыта, хатыҥыр соҕус курдук көстөрө эрээри, бу сырыыга чахчы дьахтар киэбин кэппит этэ... Дьонун аах даачаларыгар үүнээйилэрин харабыллаан олороро, онон иккиэн онно хонон хаалбыттара...

   Дьиҥэр, Өлөксөй өйдүүрүнэн, Сибиэтэ кэргэннээх, өссө икки кыыстаах быһыылааҕа, оттон кэлиҥҥи көрсүһүүлэригэр «кэргэммиттэн арахсыбытым, онон билигин бэйэбитинэн эрэ олоробут» диэн соһуппута. Сыһыаннара уруккуттан да истиҥ этэ, өссө кыыс бэйэтинэн «атаакалыы» сатыыр курдуга. Кэтэхтэн үөрэммит буолан, сылга иккитэ (сиэссийэ кэмигэр) хайаан да көрсөллөрө, киинэҕэ, тыйаатырга сылдьаллара. Ол эрээри онтон «дириҥ, истиҥ» сыһыаҥҥа киирэ иликтэрэ. Дьэ, күһүҥҥү иччитэх даачаҕа уһун түүнү атаарбыттара олус да долгутуулааҕа. Икки оҕолоох, хас эмэ сыл эрдэнэ сылдьыбыт киһи буолан, Сибиэтэ ол имэҥнээх түүн «сынаарыйын» бэйэтэ «режиссёрдаабыта». Көр, сиппит-хоппут дьахтар таптала диэн астык да буолар эбит! Сибиэтэни итинник эрэ буолуо дии санаабатаҕа. «Эр киһи маннык гыннахха сөбүлүүр, мантан ордук дуоһуйар» диэн билэрэ сүрдээх. Кинини ким үөрэппит баҕайытай?! Арахсалларыгар Өлөксөй «үлэлиир сирбэр тиийдим да, сол киэһэ суруйуом» диэн тылын биэрбитэ. Онто ханна баарый – бу көтөн күпсүтэн истэҕэ туундара аҥаардаах хоту дойдуга.

 

* * *

   Арыылаах сылгыһыттар учаастактара этэ. Бөртөлүөтүнэн көттөххө чугаһын иһин, алларанан айанныах диэтэххэ, дьэ, кый дойду. Сайыныгар биир эмэ балыксыт баар буолар. Кыыл пиэрмэтигэр анаан сордоҥу, сыалыһары, алыһары (чыыртан, быраҥааттаттан арааран) хас эмэ илимҥэ туттаран бадыбааллыыр. Ыһыах саҕана биитэр сайын ортото эмис чыыры бөртөлүөтүнэн кэлэн ылан бараллар. Ити эттэххэ судургу курдук эрээри, бөртөлүөт ороскуота омуна сүрдээх, ол иһин барытын ааҕан-суоттаан, сырыытын тоҕооһуннаран эрэ баран дьаһаналлар. Аанньа ыраастамматах бадыбаалга балык дьүдьэйэр. Хаарыан эмис чыыр, суокур, быраҥаатта...

   Өлөксөйдөөх биригээдэнэн биир балааккаҕа олохсуйбуттара. Сол кэлбит киэһэлэригэр илим үтэ охсон, үс-түөрт чыыры туттаран уохтаах утахтарыгар сиикэйдии сокууска оҥостубуттара. Үөрэҕэстэммит балык барахсан, тууһу табыгыната түстэххэ, буокканы кытары оһуобай ас буоллаҕа!

   Сарсыныттан күргүөмнээх үлэ саҕаламмыта. Киин оройуоннар сирдэригэр тэҥнээх буолуо дуо – дьэ, өлгөм үүнүүлээх сир диэн манна этэ. Бу дэхситин, налыытын. Арай уулаах дьыл буолан, кураанах сири көрбөккүн. Мантан аҕыйах биэрэстэлээх сиргэ, сиһи быһа түстэххэ, Улуу Күөл диэн былыр-былыргыттан өлгөм отунан, куһунан-балыгынан аатырбыт, чахчы, киэҥ күөл баар. Ол остуол ньуурун курдук дэхси кытылыгар хас эмэ сүүһүнэн туоннаны тиэхиньикэнэн ньылбы охсон ылаллара. Туох да омуна суох эттэххэ, бүтүн оройуон да кыстыыр отун мантан баһан ылыахха сөбө. Билигин ходуһаҕа тыраахтар кыайан киирбэт, онон ити күөл тула хас эмэ биригээдэ тэриллэн, былыргылыы илиинэн оттуур.

   Хоту дойду айылҕата кубулҕата сүрдээх: арыт хаар түһэн намылытар, арыт ардаан суккуйар, ол быыһыгар күнэ чаҕылыччы тыган, сайын иккистээн кэлбитинии чэмэлийэр. Өлөксөйдөөх сороҕор хам тоҥон хаалбыт бугулларын хаардаан, күрдьэҕинэн хоҥнорон, тэллэйи ылан тиэрэ уурар курдук, отторун кэбиһэллэр. Үксүгэр кууллаах туустарын илдьэ сылдьан табыгынатыы бөҕөтө. Үлэ-хамнас күөстүү оргуйар. Астара да оһуобай: балык арааһа толору – тугу баҕарар астаа. Үксүгэр туустууллар, буһаран сииллэр, сороҕор ыһаараллар, киэһээҥҥи аһылыктарыгар, били, «нуормаларын» кытта сиикэйдии да ыыталлар. Балыктан салтыбыт диэтэхтэринэ, быһах ончоҕунааҕар халыҥ сыаламмыт айан куһун суулларыта ытыалаан күөстэнэллэр. Ол үрдүнэн син биир туох эрэ тиийбэт, чуҥкук курдук.

   Арай биир күн үөрүүлээх сонуну араассыйанан биллэрдилэр: оройуон хаһыатын кэрэспэдьиэнэ, ону кытта бөһүөлэккэ саҥа кэлбит эдэр үлэһиттэр агит-биригээдэлэрин көрсөөрүҥ диэн. Бөһүөлэккэ кулууп сэбиэдиссэйэ, худрук, балыыһаҕа окусуорка, дьыссаат баспытаатала кэлиэхтээхтэр диэн сонуну Өлөксөй үнүр киэһээҥҥи «нуорманы» тэп гыннарар саҕана бэркэ сэргии истибитэ. Биригээдэ чилиэннэрэ бары да кэриэтэ оҕолоох-уруулаах дьон эрээри, кыргыттар кэлэллэрин истэн, сүргэлэрэ сүрдээхтик көтөҕүллүбүтэ. Үтүө сонуну иһиттэхтэрин киэһэтигэр Улуу Күөл илин, соҕуруу бастарыгар сытар биригээдэлэриттэн аттаах уолаттар ыһылыннаран кэлэн, санаалара бэркэ көнөн барбыттара. Кинилэр диэтэх дьон араассыйанан бөһүөлэккэ олохсуйа кэлбит үлэһит кыргыттар ааттарын билэ охсубуттар. Хайа кыыс хайа ыалга дьукаах киирбитин, майгыта хайдаҕын кытта ырытаары хаайаллар. Бу обургуларыҥ өссө ол кыргыттары хайыы үйэ «үллэстэ» охсубут курдук тыллаһаллар.

   Хаһыат кэрэспэдьиэнэ кэлэригэр анаан биригэдьиирдэрэ Сэмэн Ньукулаайабыс хантан эрэ кыһыл таҥас булан Өлөксөйгө «Сүрүн күүһү – окко!» диэн суруйтарда. Маныаха хайаларын эрэ тиис суунар бороһуогун уонна уопсай астан биир бааҥка сгущенканы «аактаан» тутуннулар. Былакаат-луоһун бэлэм!

   Агит-биригээдэ кэлэригэр эбии киэҥ балаакканы тартылар, быһата, хомунуу-дьиминии кытаанаҕа буолла. Эргэ-урба паньыара таараны бөрөөбүт түмүгэр остуол баар буола оҕуста, тимир оһоҕу туруордулар, буруолаабатын диэн, кыһаныы-мүһэнии сүрдэннэ; похуот-оронноро ханан-ханан туруохтаахтарын кытта быһаардылар. Эдэр дьоҥҥо – Өлөксөйдөөх Килиимҥэ (нуучча тылын учуутала) эппиэттээх сорудах биэрдилэр: талах быыһыгар туалет тутарга. Ону уолаттар өр гымматылар. Миэтэрэ аҥаара кэриҥнээх оҥкучаҕы луомнанан-тойдонон хастылар (хоту – ирбэт тоҥ), хаххатын – талаҕы симэн, хас эмэ куулу хайыта сотон.

   Бөртөлүөт тыаһа маҥнай бырдах саҥатын курдук быыкаатык, онтон улам-улам ньиргиэрдэнэн, бу бирилээн-барылаан кэлбитэ... Хонууга дьоһуннаах баҕайытык лөглөс гына олоро биэрбитин кэннэ, чочумча буолаат, кыргыттар быгыалаһан кэллилэр эбээт! Бу кырасыабайдарын, кэрэлэрин эриэхсит!

   – Хайа, ноколоор, тоҕо турдугут? Көмөлөһүҥ, малларын таһаарсыҥ! – диэн хамаанда иһиллибитигэр, дьэ, өйдөммүт курдук, үлэһиттэр батыаккалаһан тиийбиттэрэ. Өлөксөй сиргэ ыстанан түһүөн кэтэмэҕэйдии турар, спортивнай ыстааннаах, оруосабай баайыы бэргэһэлээх кыыһы такымыттан харбаан ылаат, сиргэ көтөҕөн түһэрдэ. Кыыһа кыбыстан, чоххо баттаабыт курдук кытаран хаалбыт этэ...