Уйбаан Пономарев, бэл, сопхуос саҕанааҕыттан да ордон, билигин комбикорм, сиилэс, сенаж бэриллибэтин үрдүнэн Саха сиригэр биир ыанар ынахтан 2500-3000 лиитэрэ үүтү ыан, сымыйа «Гиннес рекордун» олохтоон, баалабай көрдөрүүнү олус улаатыннардылар диэн суруйуута дьон-сэргэ улахан сэҥээриитин ылбыта. Кырдьык, бу түгэни олус сөпкө бэлиэтээбитэ.
Мин Үөhээ Бүлүү оройуонун саамай улахан Исиидэр Бараахап аатынан сопхуоhугар кылаабынай зоотехнигынан үлэлээбитим. Оччолорго, бары да билэргит буолуо, сүөhү эбии аhылыга харыыта суох бэриллэрэ. Ону таhынан уулаах ынаҕы икки ый иннинэ уолларан, “сухостойга” туруоруохпутугар диэри ыырбыт. Ол үрдүнэн, сопхуоска, санаан көрүҥ, биир ыанар ынахтан, ортотунан, 1500 эрэ лиитэрэттэн арыый тахса үүт ыанара.
Тыа сирин дьоно баалабай уонна туттарыллар үүт диэн өйдөбүллэри бигэтик билэбит. Ол эрээри элбэх баалабай үүт ыанан, 80 тыhыынча туонна үүт туттарыыта 100 % туолар диэни итэҕэйэр уустук. ТХМ 2018-2019-2020 сыллардааҕы «Сүөһү төрөөһүнэ» диэн отчуотугар сигэннэххэ, үүт муҥутаан үгүөрүтүк эбиллэр от ыйыгар, ортотунан, өрөспүүбүлүкэ 70 тыh. 500 ыанньыгыттан 65%-на төрүүр. Ол аата, 45 тыhыынча ынах ньирэйдэнэр. Аны туран, үүт тутар собуоттар, сүрүннээн, балаҕан ыйын ортотуттан үүтү туппаттар. Судургутук да толкуйдаан көрдөххө, 45 тыhыынча төрөөбүт ынахтан, ол иhигэр ол төрөөбүт да ынахтаах үгүс кэтэх ыал син биир үүт туттарбат. Оччотугар ТХМ отчуоттуур 80 тыhыынча туонна былаана 100% туоларын, били, этэр «Гиннеhин рекордун» суотугар толорбуттарын Уйбаан Пономарев тоҕо ыйыппат?
Аан маҥнай соҕотуопка тиhигэ үлэлиирин саҕана хаhаайыстыба бары көрүҥнэрэ, ол иhигэр кэтэх ыаллар, чай иhэр да үүтү хаалларыммакка, ньирэйи да сүгүн эмнэрбэккэ, ыабыт үүттэрин барытын туттарар кэмнээхтэрэ. Онон, кырдьык, «Рама» арыыны икки гына үллэрэн, үүтүнэн былаан, хаачыстыбатын өссө мөлтөтөн, килиэптэрин сыбаналлара. Ол иhигэр ТХМ «Легкое масло» диэн арыыны оҥорор тэрили аҕалан үлэлэтэ сылдьыбыта.
Аны туран, үүт туттарааччылартан төһө да саньытаарынай ирдэбил билиҥҥи курдук күүhүрэ илигин да иһин, кэтээн көрөр уорганнар бэтэринээр, саньытаарынай ирдэбили толороору бэйэтэ да кыра субсидия төлөбүрүттэн балай эмэни тутан ылаллара. Оттон үүт субсидията соҕотуопка тэрилтэлэрин нөҥүө ааhара. Онуоха кэпэрэтииптэр кэлэр үбү үүт туттарааччыларга кэмигэр сүгүн-саҕын төлөөбөккө, уhатан-кэҥэтэн, соhон тиэрдэллэрэ. Бэл, атыылаһар (закупочнай) да төлөбүрдэрин ситэ төлөспөттөрө. Онон даҕаны сүөһүлээх ыаллар үүт туттарартан сыыйа тэйэн барбыттара.
2011 сыллаахха СӨ Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан ТХМ-тан судаарыстыба тыа хаhаайыстыбатын өйүүр кэккэ боломуочуйата улуустарга бэриллибитин билэҕит.
2012 сыллахха Үөhээ Бүлүү тыатын хаhаайыстыбатын управлениета этии киллэрэн, улуус баhылыга В.С. Поскачиҥҥа сөбүлэhиннэрэн, балаhыанньа оҥорбута. Ону улуус Мунньаҕын сэбиэтигэр бигэргэттэрбиттэрэ. Ол быһыытынан, ол кэмҥэ үлэлии олорбут үүт соҕотуопкалыыр «Чолбон» СПОК тэрилтэ счётугар үүт субсидиятын аһарыы тохтообута. ТХУ-тан быhа нэhилиэк потребительскай кэпэрэтииптэригэр ыытар мэхэньиисим итинник олоххо киирбитэ. Оннук дьаһаныы быдан табыгастааҕа көстүбүтэ.
Хомойуох иhин, ТХМ бу саҥа саҕалааhыны өйөөбөтөҕө. Манна өссө биири бэлиэтээн ааhар тоҕоостоох, 2012-2015 сылларга да үлэлээбит мэхэньиисим саҕана үүт субсидиятынан туhамматах СПОК «Чолбон» тэрилтэтин көрүүнү-истиини, төлөһөр нолуогун, дьонун хамнаhын олоччу атыыласпыт үүтүн астаан, атыылаан, онтон киллэринэр үбүнэн хааччыйан олорбута. Бу мантан көстөрүнэн, өрөспүүбүлүкэ соҕотуопкалыыр тэрилтэлэрэ билигин ТХМ «Возмещение части затрат сырого молока» диэн ааттаан, үүт субсидиятын 60-70 %-нын ынах маассабай төрүөҕэ буола да илигинэ, кулун тутар ыйга, түhэртэрэн, эргиппэккэ-урбаппакка олоруохтарын сөп курдук. Бу маннык өйдөбүл ТХМ киирбэтэ буолуо дуо?
Үүт субсидията – судаарыстыба үүт туттарааччыга анаабыт көмөтө. Ол көмө, өйөбүл киниэхэ быhа тиийэриттэн уонна дьон үүт туттардаҕына эрэ ону ыларыттан үүт тутар соҕотуопка тэрилтэлэрэ тугу сүтэрэллэрий?
Кинилэргэ үүт тутан, араас көрүҥ бородууксуйаны барыстаахтык астаан, ону атыылаан, онтуларыттан үп-харчы киллэринэн, тэрилтэлэрин сайыннарартан атын өйдөбүл суох буолуохтаах. Оннук эрэ түгэнигэр үүт тутааччы атыылаһар сыанатын (закупочнай) үрдэтэн, үүт туттарар дьону, этэргэ дылы, эккирэтэ-сырса сылдьан тутуохтаах.
Үүт собуотугар үүт туттарааччы бэйэтэ үүтүн тиэйэн аҕалан биэрэр. Онно холоотоххо, өрөспүүбүлүкэ эргиэнин тэрилтэлэрэ судаарыстыбаттан чэпчэтиилээх кирэдьиит ылбаттарын үрдүнэн, төhө эмэ атын ыраах эрэгийиэннэртэн тутуу матырыйаалын, малы-салы, үрүҥ ас бородууксуйатын бэйэлэрин суоттарыгар атыылаhан, айанын ороскуотун төлөөн, тыа маҕаhыыннарыгар тиийэ аҕалаллар уонна сөбүгэр сыанаҕа батараллар. Дьону-сэргэни аһынан-үөлүнэн, табаарынан хааччыйаллар. Ону таhынан бэйэлэрин үптэригэр-харчыларыгар дьон түөлбэлээн олорор сирдэригэр чугас тупсаҕай маҕаhыыннары туттан, дьон-сэргэ ытыктабылын, махталын ылаллар.
* * *
Мантан салгыы өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев олоххо киллэрбит мэхэньиисимэ табыгастааҕын туhунан өссө төгүл быhааран көрүөм.
Үөhэ суруйбутум курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ баар 70 тыh. 500 ыанар ынахтан, ортотунан, 65%-на, ол эбэтэр 45 тыhыынча ынаҕа төрүүр. Кытараабыт ынах үүт биэрбэт, үүт туттарбат ыал үүт субсидиятын ылбат. Ол аата, 80 тыhыынча туонна үүккэ ананар 2 млрд 800 мөлүйүөнтэн ынахтаах тыа дьоно бары туhанар буолбатахтар.
2021 сылтан саҕалаан кэтэх ыалы өйүүр ньыма киирэн, кэтэх сүөһүлээхтэр ынахтарын аайы 35 тыhыынча солкуобай субсидия ылар буолбуттара. Бу маннык быhа үбүлээhин көмөтүнэн тыа кэтэх сүөhүлээх ыала кэнники сылларга бука бары 100 % судаарыстыба көмөтүгэр аан маҥнай тигистилэр, туhаннылар. Быhаччы эттэххэ, сахалыы өйдөбүлгэ ыанар ынахтарын төбөтүн аайы убаhаны бэлэхтэппит курдук буоллулар. Биир убаhа сыаната билигин, ортотунан, 35 тыhыынча солкуобай.
Манна даҕатан эттэххэ, бастаан утаа Ил Дархан Айсен Сергеевич кэтэх ыалы өйүүр мэхэньиисимэ олоххо киирэригэр улахан утарыы барбыта. Ол курдук, сир, нолуок боппуруостарынан киирэн, бу ыанар ынах төбөтүгэр бэриллэр 35 тыhыынчаттан көҕүрэтэллэрин этэн туран, сатаан отчуоттамматаҕына, төнүннэриллэр диэн ТХМ эппиэттээх үлэhиттэрин уонна соҕотуопка тэрилтэлэрин өттүттэн 10 солкуобайга ким да туттарыа суоҕа диэн кэтэх ыалы булкуйуу барбыта.
Ил Түмэн дьокутаата Мария Николаевна Христофорова бу боппуруоhу иһиттэн быһаарсар, быһаарар, сүбэлэһэр сыалтан ZOOM мунньахтары тэрийбитэ. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.В. Никифоровы, ТХМ миниистирэ А.П. Атласовы ыҥыран, миниистир солбуйааччылара, Экэниэмикэ уонна Үп министиэристибэлэрин, Нолуок федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи салаатын уонна Баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министиэристибэ эппиэттээх үлэhиттэрин барыларын түмэн, өйдөтүү, быһаарсыы бэрээдэгинэн дириҥ ырытыһыыны, киэҥ кэпсэтиини ыыппыта. Санаа атастаһыыта буолбута. Биир оннук мунньахха биhиги Уйбаан Пономарёвтуун көхтөөхтүк кыттыбыппыт. Дьокутаат Мария Христофороваҕа, түгэни туһанан, кэтэх ыал ыанар ынаҕар бэриллэр 35 тыhыынча быhа нолуога-тойо суох быhаччы барбытыгар, бэриллибитигэр өрөспүүбүлүкэ тыаҕа олорор кэтэх ыалларын аатыттан махталбытын биллэрэбит.
Ынах сүөhү нэhилиэктэргэ турарын быһыытынан, ким төhө сүөhүлээҕин, хас ынаҕа төрөөбүтүн, кытараабытын барытын билэбит. 2021 сылтан «Меркурий» диэн тиһик үлэлиир буолан, билигин хайдах даҕаны албыннааhын тахсыбат. Миэстэтигэр тыа хаhаайыстыбатн исписэлиистэрэ, бэтэринээрдэрэ ону барытын билэллэр-көрөллөр, учуоттууллар, отчуоттууллар.
2021 сылга кэтэх ыаллар судаарыстыбаттан көмө ылан, өйөбүлү билэн, кырдьыга да, ынахтарын харыстаан, идэһэҕэ ыыппатахтарын суотугар, ынах ахсаана эбиллии диэки барбыта тута көһүннэ. Бу кэмтэн ыла «Меркурий» да көмөтүнэн, ыанар ынах төбөтүгэр даҕаны харчы бэриллибитинэн, өрөспүүбүлүкэ ыстатыыстыкатын чахчылара 100 % көнөллөрүгэр, чопчу, дьэҥкэ буолалларыгар улахан эрэл үөскээтэ.
Урут өрөспүүбүлүкэҕэ үүт соҕотуопкатыгар тиэрдиллэр 80 тыhыынча туонна үүт былаанын үллэстээри ыстатыыстыстыкаҕа киирэн хаалбыт сыыппаралар кур бэйэлэрэ кубулуйбакка сылдьыахтарын эмиэ сөп эбитэ буолуо.
Чурапчы улууhа 2021 сылга 60-тан тахса саҥа КФХ-ны тэрийбитин хайгыахха эрэ сөп. Оттон бааhынайдар анныларынан кэтэх ыаллары киллэрэн отчуоту булкуйуу – албыннааhын буолар.
2021 сылга Ороhу нэhилиэгэр ИП Сортолова С.С. кэтэх ыаллар ынахха 35 тыh. солк. ылбыттарын кэннэ, кинилэртэн биир киилэ үүтү 30 солкуобайга 30 туонна үүтү тутта. Онон оройуон киинигэр бэйэтин уонна да атын маҕаhыыннарга суораты, үүтү, сүөгэйи атыылаан, ол киирбит харчытыттан үүт туттарааччыларыгар төлөстө.
Сорохтор өссө аҕыйаҕы туппут диэн саныыллар гынан баран, көрдөрүү аҕыйаҕа суох. Суоттаан көрдөххө, кэтэх ыаллар 35 тыh. солк. ылан баран, биир туонна үүтү 30 тыhыынчаҕа туттаран, өссө бааhынайдааҕар 5 тыhыынчанан ордук ылбыт буолан тахсаллар.
Аны, маныаха биири бэлиэтээн аhарыахха наада: бу маны ИП Сортолова С.С. ТХМ «Возмещение части затрат сырого молока» диэн үүт субсидиятын ылан туhаммакка, эргиппэккэ үүтү тутан ситистэ.
Оччотугар ыйытыы үөскээн тахсар. Тоҕо бу “возмещениены” туhанар үүт соҕотуопкатын тэрилтэлэрэ үүтү атыылаһар сыаналарын 20-30 солкуобайга диэри үрдэтэн элбэх үүтү тутан, астаан, ол иhигэр арыы оҥорон тэрилтэлэрин сайыннара, тыа дьонун үбүнэн-харчынан хааччыйа сатаабаттарый?
Өссө төгүл хатылаан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ 80 тыhыынча туонна үүт соҕотуопкаланар эрдэҕинэ билигин даҕаны куорат, тыа маҕаhыыннарыгар үүт бороhуогунан оҥоhуллубут «Молочный дождик», «Моя деревня» уо.д.а. курдук үүт уонна кэпиир, йогурт прилавокка анньыллан тураллар.
Кэккэ сылларга астааһын салаатыгар элбэх үбүлээhин көрүлүннэ. Ол гынан баран ханна даҕаны олохтоох дьиҥ натуральнай үүт анньыллан турбутун көрө иликпит. Суорат, кэпиир эрэ баар буолар. Онон, арыы аҕыйах, сыаната үрдүк. Соҕотуопка тэрилтэлэрэ кэтэх ыалы интэриэстиир гына үүтү атыылаһар сыаналарын үрдэтиэхтэрин наада.
Онуоха мин Үөhээ Бүлүү улууhун Ороhу нэhилиэгэр ИП Сортолова С.С. 2021 сылга кэтэх ыалы өйөөн үлэлээбит туһалаах мэхэньиисимэ атыттарга холобур буолар кыахтаах диибин.
С.И. Дмитриев,Үөһээ Бүлүү Балаҕаннаах нэhилиэгин баhылыга,
СӨ норуотун хаhаайыстыбатын үтүөлээх үлэhитэ.
