Эрэдээксийэҕэ биир үксүн сууту-сокуону үчүгэйдик билбэт тыа дьоно кырдьыктарын буларга көмө көрдөөн кэлээччилэр. Бүлүү сүнньүн биир улууһун ыраах сытар нэһилиэгиттэн биир оннук ыксаабыт киһи эрийэ сырытта. “Бэйэм да билбэппинэн дьыалаҕа эриллэн, туохха эрэ түбэһэн эрэбин” диэн, ыксаабыт-ыгылыйбыт куолаһынан кэпсээтэ. Ити туһунан саас-сааһынан ууран, дьыала иһин быһаарсан көрүөххэ. Тыа дьоно ордук кэнэн, сэмэй буолан, бу киһи аатын, нэһилиэгин ыйарыттан батынан кэбистэ.
Түөкүннээһиҥҥэ күтүрээн
Биэнсийэҕэ бу бараары сылдьар саастаах, үйэтин тухары тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар кылаатын киллэрбит, будулҕан тымныыны, хахсаат тыалы, өҥүрүк куйааһы аахсыбакка туран, сыспай сиэллээҕи иитиигэ үйэтин тухары үлэлээбит, сылгыһыт идэлээх, тыа боростуой олохтооҕо П.-ка бу дьыл саҥатыгар “судаарыстыбаттан 31 тыһ. 38 солк. 04 кэп. уоран сиэтэ” диэн уорбалаан холуобунай дьыаланы көбүппүттэр. Онтон бэйэтэ да соһуйан хаалбыт. Кини нэһилиэгэр тэриллибит производственнай кэпэрэтиипкэ сылгыһытынан үлэлии сырыттаҕына, тэрилтэ сабыллар диэн буолбут. Биэнсийэҕэ барыахтаах киһи, ыстаас эҥин ааҕылларын учуоттаан, сарбыллыыга түбэспитин быһыытынан, Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинигэр үлэтэ суохтар учуоттарыгар турбут. Сокуон быһыытынан сарбыллыыга барбыт киһиэхэ үлэ булуор диэри 6 ый иһигэр, учуокка турбут буоллаҕына, орто хамнаһын төлүүллэр. Инньэ гынан П. үлэлээбит тэрилтэтиттэн 6 ый орто хамнаһын ыла олорбут. Тыа сиригэр үлэ дэбигис көстүбэт, баар да буоллаҕына, биэнсийэ иннинээҕи саастаах киһини ыла да сатаабаттар. Онон түптээх үлэни кыайан булан үлэлээбэккэ сылдьыбыт. Ол иһин, үлэтэ суохтар учуоттарыгар туран, улуустааҕы нэһилиэнньэ Дьарыктаах буолуутун кииниттэн ааспыт сыл кулун тутар 10 күнүттэн сэтинньи 20 күнүгэр диэри 31 тыһ. 38 солк. “сүрэҕэ суохтар” босуобуйаларын ылан туһаммыт. Онтон Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун улуустааҕы киинин салайааччыта илии баттааһыннаах сурук почтанан кэлбит. Онно “эн сабыллыбыт тэрилтэ тэрийээччитэ эбиккин, онон судаарыстыбаттан босуобуйа ыларыҥ көҥүллэммэт, сиэбит харчыгын баҕа өттүгүнэн төннөр, ону таһынан бу дьайыыгын туһааннаах уорганнарга ыытабыт” диэн ыйыллыбыт.
Үөрэҕэ суох, үйэтин тухары сылгыһыттыы сылдьыбыт киһи, сокуон туох угаайылардааҕын үчүгэйдик билбэт буолан, ити суругу тутан баран улаханнык соһуйбут уонна ахсынньыга ылбыт харчытын бүтүннүү төннөрбүт. Кини: “Судаарыстыбаны хорон сиир санаам отой суох этэ, үлэни өрө тутан, чиэһинэй буоларга иитиллибит киһибин. Миэхэ ити босуобуйа сокуон быһыытынан төлөммөтүн эрдэттэн билбитим буоллар, ону ыла сатыырга сананыам да суох этэ”, – диир.
Сылгыһыт хайдах тэрийээччи буолбутай?
Сылгыһыт П. 1997 сыллаахтан сэбиэскэй кэмтэн ордубут тэрилтэ производственнай кэпэрэтиип (ПК) буолан кубулуйбутугар сылгыһытынан үлэлии киирбит. 2009 сыллаахха ПК бары үлэһиттэрин (10 киһи) тэрилтэ тэрийэн таһаарааччытынан (учредитель) суруйбуттар. Инньэ гынан П. 3 мөл. солк. устааптаах хапытааллаах тэрилтэ тэрийэн таһаарааччыта буолан хаалбыт. Боростуой сылгыһыт ону иҥэн-тоҥон үөрэппэтэх даҕаны, хонтуораҕа “докумуоннаргын аҕал, манна илиитэ баттаа” диэбиттэригэр сөбүлэспит. 2016 сыллаахха 10 тэрийэн таһаарааччыттан биэһин сотон бырахпыттар, биэс киһи хаалбыт. Олор истэригэр П. баар. Кини тэрилтэ 10,14 бырыһыанын бас билэр өлүүлэммит (устааптаах хапытаалтан 330 тыһ. 440 солк.). 2019 сыллаахха, алтынньы 24 күнүгэр үлэһиттэр уопсай мунньахтарыгар ПК сабар туһунан быһаарыыны ылыммыттар. Онуоха туһааннаах сэрэтиини нолуок уорганнарыгар ыыппыттар. Билигин тэрилтэни суох оҥорор туһунан быһаарыы 2019 сыл сэтинньититтэн ыытылла турар.
2020 сыл тохсунньу 24 күнүттэн сылгыһыт П. ПК сабыллыбытынан сибээстээн, тэрилтэттэн уурайбыт. Сабыллыбыт тэрилтэ хассыыра үс сарбыйыыга барбыт, биэнсийэҕэ тахсаары сылдьар үлэһити улуустааҕы Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка туруорар туһунан сүбэлэттэрбит. Онуоха киин үлэһитэ “дьонуҥ докумуоннарын хомуйан аҕал, учуокка туруоруохпут” диэбит. Онон докумуоннарын нэһилиэгин олохтоох дьаһалтатыгар хомуйан биэрбит, онуоха нэһилиэк дьаһалтатын исписэлииһэ “бу дьон илии баттыахтаахтар, онон бэйэлэрэ кэллиннэр” диэбит. Хомуллубут докумуоннары хассыыр дьаһалта исписэлииһигэр хаалларбыт. Салгыы исписэлиис дьону ыҥыртаан босуобуйа биэрэллэригэр сайабылыанньа толорторбут. Онуоха П.-а “эн тэрилтэ тэрийээччитэҕин, онон ылбаккын ээ, уоран сиэри толороҕун” эҥин диэн сэрэппэтэхтэр. Дьаһалталар ыҥыран толор диэбиттэрин аанньа суруйан биэрдэҕэ ол. Чэ, буолбут аата буолбут. 3 ый судаарыстыба босуобуйатын П. ыла олорбут. Онтон сокуону кэһэн туран ыла олорбутун истээт, сылгыһыт бабат диэн, сиэбит харчытын судаарыстыба хааһынатыгар тута төннөрбүт.
Сокуону билбэт буолуу эппиэтинэстэн босхолообот
Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинэ П. тэрийэн таһаарааччы буоларын билэн баран, босуобуйа төлүүрүн тохтоппут уонна ирдэбил быһыытынан быраабы араҥаччылыыр уорганнарга тиксэрбит. Сылгыһыт киһиэхэ учаскыабай тиийэн быһаарыы ылбыт уонна “төлөөбүт буоллаххына, холуобунай дьыаланы көбүттэрбэккэ эйэлээхтик арахсан көрүөхпүт” диэн киһилии быһаарбыт. Онуоха улуустааҕы борокуратуура дьирээлэһэн турбут. Кинилэр “түөкүнү тутуохтаахпыт, уодьуганныахтаахпыт уонна хайаан да эппиэккэ тардыахтаахпыт” диэн, П.-ка Арассыыйа Холуобунай кодексын 159.2 ыст. 1 ч. холуобунай дьыаланы тэрийэн суут көрүүтүгэр ыыппыт.
Арассыыйа ХК 159.2 ыст. 1 ч. – “Төлөбүрү ылыыга түөкүннээһин”. 1 ч. Босуобуйаны, кэмпэнсээссийэни, субсидияны уонна да атын сокуонунан уонна нуорма-быраап аактарынан көрүллэр социальнай төлөбүрдэри ылыыга, соруйан сымыйа эбэтэр сөп түбэспэт сибидиэнньэлэри, ол эбэтэр төлөнүө суохтаах босуобуйаны ылар төрүөттэри кистээн туран, түөкүннээн ылыы. Бу ыстатыйа 1-кы чааһын кэһии 120 тыһ. солк. диэри эбэтэр биир сылга диэри хамнаһын эбэтэр атын дохуотун тутуунан, 360 чаас күһэлэҥ үлэҕэ, эбэтэр 1 сылга дылы көннөрөр үлэҕэ, эбэтэр 2 сылга диэри көҥүлүн хааччахтыырга, эбэтэр икки сылга диэри күһэлэҥ үлэҕэ, эбэтэр 4 ыйга диэри хаайыллар гына накаастанар.
Суут, сокуон эйгэтигэр, уопсайынан, кумааҕыга хаһан да сыстыбатах, анал үөрэҕэ суох, үйэлээх сааһыгар тыа сирин хара үлэтигэр миккиллибит сылгыһыт дьыаланы хантан иҥэн-тоҥон быһаарсыай? Улуустааҕы ис дьыала салаатын дознавателин эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу тэрийбит холуобунай дьыалатын улууска баар мөрөбүөй суут көрүүтүгэр ыыппыттар. Суукка албакаат хамнаһын уйунар кыаҕа суох, үлэтэ да суох П. көмүскэнэргэ судаарыстыбаннай албакаат өҥөтүн туһанарга күһэллэр. Суут дьыаланы билиһиннэрэр бастакы мунньаҕа мөрөбүөй суукка буолбут. Онтубут да нуучча тылынан ыытыллыбыт. П. “төһө да уон кылаас үөрэхтээҕим, нууччалыы ааҕар-суруйар буолбутум иһин, санаабын төрөөбүт төрүт тылбынан эрэ сайа этэр, быһаарсар кыахтаахпын, оттон суукка ити этиибин ылымматылар, онон барыта нуучча тылынан буолла” диир. Бу саха түөлбэлээн олорор улууһугар бары уу сахалыы саҥара сылдьаллар. Суукка да бары саха сирэйдээхтэр олорбуттар. Ол үрдүнэн суут мунньаҕа нууччалыы барбыт. “Арассыыйа Федерациятын норуоттарын тылларын туһунан” сокуон “Язык судопроизводства и делопроизводства в судах и делопроизводства в правоохранительных органах” диэн 18-с ыстатыйатыгар “Судопроизводство и делопроизводство у мировых судей и в других судах субъектов Российской Федерации, а также делопроизводство в правоохранительных органах субъектов Российской Федерации ведется на государственном языке Российской Федерации или на государственном языке республики, на территории которой находится соответствующий суд или правоохранительный орган” диэн сурулла сылдьар. Маны таһынан Төрүт сокуон да ыйарынан, гражданин төрөөбүт тылынан суут-сокуон уорганнарыгар быһаарсар бырааптаах диэн. Холуобунай дьыаланы көбүтээччилэр, сууттааччылар П. быраабын күөмчүлээн саха тылынан сурулларын, быһаарсылларын тоҕо күөмчүлүүллэр? Суут төрөөбүт тылынан көмүскэнэри тоҕо бопто?
Владимир Путин “Арассыыйаҕа хоруупсуйаны бохсуу күүһүрүөхтээх, тустаах уорганнар, манна болҕомтоҕутун ууруҥ” диэн дьаһайбыта. Онон быраабы араҥаччылыыр уорганнар бу чааһыгар дьэ хачыгырайан эрэллэр. Биллэн турар, ити хайҕаллаах. Ол эрээри, үлүгэрдээх үбү уоран-талаан, байан-тайан олорор үрдүк чыыннаахтары дьарыйбыттара соччо-бачча көстүбэт. Тоҕо эрэ төлөпүөнүнэн, интэриниэтинэн түөкүннүүр массыанньыктары тутан ылбыттара биллибэт. Ааспыт үс ыйга төлөпүөн түөкүттэрэ Саха сирин олохтоохторуттан 74 мөл. солк. суйдаатылар диэн буолбута. Олору туппуттарын туһунан туох да иһиллибэт. Арай икки хараҥаны ыпсаран үлэлээн иитиллэр эрэйдээхтэри, тыа сирин кэнэн дьонун, күрүө намыһахтыы тутан сууттуулларын баҕас сатыыллар...
Дмитрий ИВАНОВ.
