Сотору – Саҥа дьыл. Үөрүү-көтүү аргыстаах, дьол-соргу күүтүүлээх, саамай кэтэһиилээх күндү бырааһынньык. Оҕолор дьэрэкээн суулаах кэмпиэт, сакалаат, бэчиэнньэ, бирээнньик арааһа симиллибит бадаарактары ылаллара үгэскэ кубулуйда. Ханнык бырааһынньык остуола туорда, мороженайа суох сатаныай? Майаныастаах араас салааттар ыал ийэлэрин киэн туттуулара буолуохтара. Оттон бу Саҥа дьыллааҕы остуолбут күндү астарыгар тэхиниичэскэй пальма арыытын араак ыарыыны көбүтэр кутталлаах бэссэстибэлэрэ бааллар, сэрэниҥ, сиэмэҥ диэтэххэ, ким эмэ истиэ, итэҕэйиэ дуо?

Араак тоҕо эдэрсийдэ?

Улахан пааньыка туран, аан дойдуга хоруона хамсыга ыарыылар “хоруоллара” буолбут курдук. Ол эрээри өлүүгэ сүрэх-тымыр ыарыылара бастакы, араак иккис миэстэҕэ тураллара уларыйа илик.

Арассыыйа биллиилээх суруналыыстара Андрей Караулов, Аркадий Мамонтов кэлин 5 сылга Арассыыйаҕа араагы көбүтэр тэхиниичэскэй пальма арыытын аска туттууну утары күүскэ охсуһа сылдьаллар. Быйыл күһүн А.Караулов ютубка саайтыгар “Нация доруобуйата” национальнай бырайыак бэрэсидьиэнэ, мэдиссиинэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Дмитрий Еделеви кытта хас да кэпсэтиитэ таҕыста. А.Мамонтов хас да киинэтэ эмиэ ютубка баар. Олортон быһыта тутан, Саҥа дьылбыт остуолун сүлүһүннээх оҥорор глицидол диэн дьааттаах бэссэстибэ туһунан кэпсэтиэҕиҥ.

Бүгүн Арассыыйа аан дойду 10 саамай элбэх араак ыарыылаах дойдутугар киирэр. 3,7 мөл. гражданнарбыт, дойду нэһилиэнньэтин 2% араактаах уонна араак буолан эрэр кэрдиискэ сылдьар. Кэлиҥҥи 10 сылга араак ыарыы 23% улааппыт, ити эмиэ – аан дойдуга рекорпут. Сылга 600 тыһ. киһи ыалдьар. Сыл аайы дьыспаансырга 30 тыһ. кэриҥэ оҕо эмтэнэр. Оттон пальма арыыта элбээн барар 2008 сылыгар 16,6 тыһ. оҕо ыалдьар эбит. Еделев “мин доруобуйа харыстабылыгар 24 сыл үлэлиибин, урут хаһан да бачча элбэх эдэр дьон, оҕо араакка ыалдьыбытын көрбөтөҕүм” диир.

Араак элбээһинигэр пальма арыытыгар баар глицидол, глицидоллаах эфирдэр улахан дьайыылаахтар диэн билим дакаастыыр. Өссө 1978 с. ССРСка глицидол канцероген диэн билиниллибит. Бу – эттэн-сиинтэн тахсыбат бырамыысыланнас оҥорбут дьаата. Бу бэссэстибэ айылҕаҕа суох. Саһархайдыҥы дьүһүннээх, сыт-амтан мэлигир. Биһиги эппитигэр-сииммитигэр глицидол киирбитин химиктэр, онтон онкологтар уонна, киһи сонньуйуох, паталогоанатомнар эрэ этэр кыахтаахтар.

Киһи сиир да, тэхиниичэскэй пальма арыыта да биир сырьеттан атын атын технологиянан ылыллаллар. 200 кыраадыска рафинациянан ыраастыыр кэмнэригэр глицидол үөскүүр, тэхиниичэскэй буолар. Киһи сиирэ итиннээҕэр намыһах тэмпэрэтиирэҕэ оҥоһуллар, бириэмэтэ уһун. Тэхиниичэскэй үчүгэйдээҕэр сэттэ бырыһыан чэпчэки. Ол арыыны аҕалааччыларга миллиардынан дуоллар барыһы аҕалар. Арассыыйаҕа сыл аайы 1 мөл. т. тахса пальма арыыта киирэр, онтон 82-92% тэхиниичэскэй. Еделев бу мега биисинэһи судаарыстыбатааҕар күүстээх дьон тастан салайаллар быһыылаах диэн уорбалыыр. Тоҕо диэтэххэ, 12 сыл тохтообокко киирэ турар, бу киирсиигэ дьону сүһүрдэн байааччылар туохха да кыайтарбакка олороллор эбит.

Пальма арыытын Индонезияттан, Малайзияттан Арассыыйаҕа киллэрии өссө Ельцин саҕана көҥүллэммит. Саамай дэлэйэр усулуобуйатын Д.Медведев премьердээн олордоҕуна оҥорбуттар. Тэхиниичэскэй пальма арыытын нолуога чэпчэтиллибит. Ол кэннэ быһыты тоҕо көппүт уу курдук харыыта суох киирэн барбыт. Бүгүн олохтоох бэйэбит ас-үөл оҥорор бырамыысыланнаспыт, биисинэспит пальма арыыта суох сатаммат. Арассыыйаҕа оҥоһуллар ас 70%-гар пальма арыыта туттуллар. Бэчиэнньэҕэ, кэмпиэккэ, үүт аска, мороженайга, сыроктарга, туорка, йогурка, мокоруоҥҥа, фастфудка – аһыыр аспыт элбэх көрүҥэр баар. Бэл, халбаһыга. Фаршка 20-40% пальма арыытын эптэххэ, халбаһы сыаната икки төгүл чэпчиир. Ханнык баҕарар аска пальма арыытын эптиҥ да буорту буолбат, мороженай, кондитерскай оҥоһуктар күҥҥэ ууллубаттар, быһыыларын сүтэрбэттэр. Глицидоллаах тэхиниичэскэй пальма арыытын, бэл, бактыарыйалар, микроорганизмнар сиэбэттэр. Бу канцерогены сүөгэйгэ, йогурка, үүккэ куттахха, онно баар харамайы барытын өлөрөр күүстээх консервант. Тэхиниичэскэй пальма арыытын бырамыысыланнай майаныас оҥоруутугар тутталлар. Дьиҥнээх майаныас халадыынньыкка 14 хонуктан ордук хараллыбат. Оттон пальма арыылаах төһө баҕарар өр хараллар.

Оҥорон таһаарааччыга итинник буорту буолбат ас барыс бөҕө. Пальма арыыта ас сыанатын чэпчэтэр, хараллар болдьоҕун уһатар, төһө баҕарар ыраах илдьиэххэ сөп. Чэпчэки ас барыта сэрэхтээх диэн мээнэҕэ эппэттэр.

Европа 14 сыл үөрэтэн баран 2018 с. 1 киилэ пальма арыытыгар глицидол 1 мг баара куттала суох диэн быһаарбыт. Ыстандаартарын, производстволарын барытын уларыппыттар. Оттон биһиэхэ төһө да буортулаах диэн билиннэр, баччааҥҥа диэри арыы-сыа тэхиниичэскэй регламеныгар глицидол куттала суох кээмэйэ киирэ илик. Онон Европаҕа бобуллубут элбэх глицидоллаах тэхиниичэскэй пальма арыытын Арассыыйаҕа таһан барбыттар.

Ол түмүгэр, холобур, Европаҕа көтөр Арассыыйа саамай улахан авиахампаанньатыгар сөмөлүөккэ аһатарга Арассыыйа аһын ылбат буолбуттар. Арыы – Эстония киэнэ. Авиахампаанньаҕа Евросойуустан сурук кэлбит: “Арассыыйа арыытын, кондитерскай оҥоһуктарын биһиги ыстандаарпытыгар тэҥниэхтээх эбэтэр бу ас доруобуйаҕа өлөр кутталлаах диэн суруйуҥ” диэбиттэр.

Глицидол хонтуруолламмат буолан, элбэх дьон кондитерскай астан араак буолаллар. Ордук биэнсийэлээх киирэн биэрэр. Маҕаһыыҥҥа урукку сэбиэскэй, оҕо эрдэҕинэ сиэбит бэчиэнньэтэ атыыланар, ону көрөн, оҕо сааһын санаан ылар. Сыаната чэпчэки. Холобур, “К чаю” диэн таптыыр бэчиэнньэлээх этибит. Оччолорго хаачыстыбалаах сэбиэскэй арыылааҕа, онон туһалааҕа, минньигэһэ. Бүгүн пальма арыылаах. Маннык бэчиэнньэлэргэ канцероген көҥүллэнэр нуорматтан 10 төгүл элбэх.

Бобуу тоҕо кыаллыбатый?

2015 с. Госдума дьокутааттарын бөлөҕө Европа ыыппыт чинчийиилэригэр олоҕуран тэхиниичэскэй пальма арыытын боборго туруорсаллар. Еделев ол кэннэ пальма арыытын лоббита күүһүн көрдөрбүтэ диир. Арассыыйа үөрэҕин миниистирэ Д.Ливанов сонно тилэх баттаһа тэхиниичэскэй пальма арыытын утарбыт чинчийэр лабаратыарыйалары, спортивнай аһы чинчийэр кииннэрин сабаттыыр. Өссө атын министиэристибэлэртэн пальма арыытын утарбыт, чахчылары арыйар тэрилтэлэри, учуонайдары утары бэрэбиэркэ ыыталлар, үлэлэриттэн уураталыыллар. Госдума бөлөҕөр кыттыспыт дьокутааттары 2016 с. иккиһин талларбатахтар. Еделев сонньуйан, Карауловка “пальма арыытын маапыйатын утардаххына, сотору ханаалгын сабыахтара” диэн сэрэтэр.

Хайдах кыайтарбат дьаатый?

Арассыыйаҕа араагы утары баараҕай улахан онко-кииннэри тутан охсуһаллар. Ити – сыыһа хайысха. 2018 с. Францияҕа баар Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтин араагы утары охсуһар института астан глицидолу ылан бырахтахха, араакка ыалдьыы 30% аҕыйыыр диэн интэриэһинэй чинчийиини оҥорбут. Ол аата, глицидоллаах пальма арыытын боптоххо, Арассыыйаҕа араактаах 3,7 мөл. дьонтон 1,3 мөл. киһи ыалдьыбат буолар. Элбэх онкодьыспаансыр, супер онко-кииннэр сабыллаллар.

РФ урукку кылаабынай саньытаарынай бырааһа Г.Онищенко 2008 с. “глицидол, глицидол эфирдэрэ 2А кылаастаах канцероген буолаллар, онон аска суох буолуохтаахтар” диэн ирдэбили киллэрбит. Тустаах сокуоннар ылыллыбыттар да, тутуһуллубаттар эбит. Итинник быһыы үөскүүрүгэр 2008-2009 с. кэннэ Арассыыйаҕа элбэх тэхиниичэскэй пальма арыытын киллэриигэ судаарыстыба үрдүнэн үлэлиир бөлөх үөскээбитэ улахан төһүү буолбут.

Ол лобби хотторбокко, Госдума дьокутааттара, уопсастыбаннай тэрилтэлэр глицидол “биһиги остуолбутугар киириэ суохтаах” диэн 11 сыл туруорсаллара барыта халтайга бара турар.

Хата, 2019 с. Киргизия бэрт эрэйинэн ЕвраЗЭС хамыыһыйатыгар “Евросойуус, Эмиэрикэ курдук глицидоллаах ас Арассыыйаҕа киирэрин тохтотуоҕуҥ” диэн этии киллэрбит. Ол кэннэ Киргизия туруорсуутун уһултара сатаан ЕвраЗЭС дойдулара бары үлэ бөҕөнү ыыталлар. Ити туруорсууну киллэртэрбит Киргизия доруобуйатын харыстабылын миниистирэ Э.М. Чечейбаевы “этиигин төттөрү ыл” диэн, Москубаттан анал сөмөлүөтүнэн биир миниистир кытта тиийэ сылдьыбыт. Тэхиниичэскэй пальма арыытыттан аккаастаныыны саамай улаханнык утарар Белоруссия эбит. Белоруссия арыыта, сыыра, үүтэ хайдахтаах курдук үтүөнүй, т/х сайдыылаах даҕаны диэн эрэкэлээмэ бөҕөтө. Үүт аһа хайдах эрэ буорту буолбакка, Владивостокка тиийэ атыыланар. Ол иһин буолуо, Киргизияны утары Белоруссия миниистирдэрэ олох күүскэ охсуспуттар. Кинилэр Киргизия этиитин бастакынан хааччахтаабыттар. Арассыыйа уонна Казахстан утараннар, Белоруссия ветотын көтүрбүттэр.

Чечейбаевы кэлин үлэтиттэн син биир уураттарбыттар. Ол да буоллар, Киргизия бэриммэккэ, 2019 с. атырдьах ыйыгар ЕвраЗЭС хамыыһыйата, тэхиниичэскэй пальма арыытын киллэриини тохтоторго быһаарар. Ол эрээри быһаарыы ылылыннар да, сыа-арыы тэхиниичэскэй регламеныгар уларытыы киирэ илик. Ол түмүгэр Арассыыйаҕа күн аайы 37 мөл. киһи глицидоллаах аһы сиирэ тохтообот.

Судаарыстыба биэнсийэ пуондатыгар харчы тиийбэт, хайдах кэмчилиибит диэн кырдьаҕастары аҕыйатар глицидолу конспиралогия түөрүйэтэ оҥостон тутуспатар ханнык дииргэ тиийэҕин.

“Аленканы” боппуттар

Киһини сүһүрдэр пальма арыытын “ЭФКО” диэн баараҕай бэйэтэ пуортардаах, улахан ыскылааттардаах, анал арыы таһар тимир суол систиэринэлэрдээх хампаанньа таһар. Арассыыйа бары бөдөҥ арыы-сыа оҥорор хампаанньалара пальма арыыта суох сатамматтар. Канцерогеннаах арыы үксэ Хара муоратааҕы пуортарынан киирэр. Нэдиэлэ аайы 100 тыһ. туонна тэхиниичэскэй пальма арыылаах танкер кэлэр.

Пальма арыытын таһааччылар подсолнух арыытын оҥорооччулары кытта куомуннаахтар үһү. Арассыыйаттан сыл аайы кыраныысса таһыгар 700 тыһ. т. үчүгэй хаачыстыбалаах арыыны таһаараллар. Пальма арыытын сыаната икки төгүл чэпчэки. Онон үчүгэй хаачыстыбалаах маспыт атыытын, судургутук эттэххэ, 1,4 мөл. туонна тэхиниичэскэй пальма арыытыгар “бартердаан” аҕалаллар. Онтон арааһы оҥорон баллайар баһаам, миллиардынан дуоллар барыһы киллэринэллэр. Бу Арассыыйаны ытарчалыы ыга ылан олорор “спрут” норуот турунан утарыар диэри бэринэрэ саарбах быһыылаах.

Сэтинньи бүтүүтэ Европа 11 дойдута глицидола элбэх диэн “Аленка” аатырар брендинэн оҥоһуллар вафельнай туорпутун атыылаһартан аккаастаммыт айдааннара күөрэйдэ. Бу туорду сэбиэскэй кэмтэн аатырар «Красный Октябрь», «Бабаевский», «РотФронт» хампаанньалар оҥороллор. Европа аккаастаабытыгар бары ЭФКО таһар мөлтөх хаачыстыбалаах пальма арыытын буруйдууллар. Европа нуормата 1 мг буоллаҕына, биһиэхэ 9 мг да буолуон сөп диэн үөһэ суруйбуппут. “Оонньуу олорбуппут оҕус буолла” диэбиттэр.

Биһиги Роспотребнадзорбут лабаратыарыйата улаханнык сыыһарын А.Мамонтов дакаастаабыт. Москубаттан пальма арыытын, ынах арыытын, спредтэри атыылаһан Москуба уонна Германия, Чехия лабаратыарыйаларыгар оҥорторбут. Канцерогеннаах глицидола Европа нуорматыттан 4-9 төгүл үрдүк эбит.

Дойдуга араагы аҕыйатарга баара-суоҕа Европа ыстандаардын курдук нуорманы олохтоон, аска глицидол киирэрин олох бобуохха наада. ССРСка өссө 1978 с. канцероген диэн билиниллибит глицидол дьону сүһүрдэрэ тохтообот. Норуот пальма арыытын “маапыйатын” утары солкуобайынан киирсэн, Саҥа дьыллааҕы остуолугар, куруук даҕаны, глицидоллаах маҕаһыын аһын аҕыйаттаҕына, чахчы, хотуон сөп. Ол оннугар олохтоох аһы элбэтэр, бэйэ астанара доруобуйабытын тупсарыа, үйэбитин уһатыа.

Владимир Степанов.