Үөскээн ааспыт үйэлэр ситимнэрин,

Өлбөт көлүөнэлэр суолларын-иистэрин

Өлүктүппэккэ-дьүдьэппэккэ салгыы турар

Арай биир сүдү күүс баар:

Ол – арыт сап саҕа санньылыйар,

Арыт сир тымырыныы өрө тыгар,

Биитэр өрүс уутунуу устан долгуйар,

Бүтүн муора буолан эмиэ бидилийэр

Ол буолар – икки атахтаах быстыбат тыына,

Үйэлээх, өлбөт мэҥэ тыыннаах тыла!

Эбээн бэйиэтэ В.Лебедев хоһоонуттан.

Ааспыт үйэ 20-30-с сылларыгар төрөөбүт тылларга ураты болҕомто ууруллара. Биһиги Сахабыт сирэ урут-уруккуттан элбэх омук тоҕуоруспут дойдута. Төрүт олохтоох хотугу норуоттар биһиэхэ элбэхтэр: эбээннэр, эбэҥкилэр, долганнар, дьүкээгирдэр, чукчалар.

Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыттан кинилэр сүтэн эрэр култуураларын, тылларын чөлүгэр түһэрэргэ, саҥа олоххо сөп түбэһиннэрэн, дьүөрэлэһиннэрэ сайыннарарга, суругу-бичиги киллэрэргэ, Саха сиригэр оскуолалары арыйарга өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын өттүттэн улахан болҕомто ууруллара.

Биир холобуру аҕаллахха, маннык. 1933 с. сэтинньи 15 күнүнээҕи Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлэ Х.П. Шараборин дакылаатыгар маннык этэн турар. Хотуларга оскуола саастаах оҕолор 75 %-нарын хабан туран, интэринээттэргэ олордон, туземнай уонна булкаас нэһилиэнньэлээх оройуоннарга бэйэлэрин төрөөбүт тылларынан үөрэнэр оскуолалары арыйарга, ону кытта холкуостаах ыччат оскуолаларын 7-ҕэ, үөрэҕэ суохтары үөрэтиигэ ликпууннары 17-ҕэ, политпросвет тэрилтэлэри 64-кэ тиэрдэргэ диэн. Ити курдук, чопчу дьаһаллар ылыллыбыттара. Төрдүттэн суруга-бичигэ суох хотугу омуктарга бэйэ тылынан үөрэнэргэ үөрэх уонна билии мэтиэдьикэтин, литэрэтиирэтин бэчээттииргэ сорук турбута. Чуолаан эттэххэ, эбэҥкилэр (тоҥустар), эбээннэр (ламуттар) – нацменьшинстволар тустарыгар бэчээти олохтуурга, тэнитэргэ, сайыннарарга анаан оннооҕор анал Алпаабыт кэмитиэтэ тэриллибитэ. Бу тэрилтэ туһааннаах хайысхатын оччолорго хайыы-үйэ хотугу норуоттар үөрэҕириилэригэр үлэлэһэ сылдьар Ленинградтааҕы Хотугу норуоттар институттарыгар учуонайдарын В.И. Цинциус, Г.М. Василевич оҥорбут алпаабыттарыгар, учуобунньуктарыгар олоҕуран тэрийбитэ. Кинилэри кытта сибээстэһэн, биир кэлимсэ үлэ саҕаламмыта. Ол кэмитиэт Совнарком иһигэр киирэрэ. Бу В.И. Ленин национальнай бэлиитикэтин олоххо киллэрии чаҕылхай туоһутунан буолбута.

Оччолорго Саха сиригэр 8662 эбэҥки баарыттан бэйэлэрин тылларынан 4113 киһи, оттон 7655 эбээнтэн 3550 киһи саҥарара.

Бу устуоруйа докумуона көрдөрөрүнэн, Эдьигээн оройуонугар эбээннэр олороллорун курдук этиллибит гынан баран манна эбэҥкилэр уруккуттан түөлбэлээн олороллоро биллэр.

Оччотооҕу кэмҥэ биһиэхэ сурук-бичик саҥа тэриллэн барбыта. Икки тылынан букубаардар, арифметикаҕа, тылга учуобунньуктар уо.д.а. боросууралар бэчээттэммиттэрэ. Нац. оройуоннар оскуолаларыгар “коренизация” диэн өйдөбүл киирбитэ. Үс эбэҥки оройуоннарыгар 210 үөрэнээччилээх биэс “коренизированнай” оскуола, оттон 3 эбээн оройуонугар 7 оскуола аһыллыбыттара. Онон уопсайа 400-тэн тахса үөрэнээччилээх “коренизированнай” суолталаах оскуола баар буолбута. Бу оройуоннарга ликпууннар төрөөбүт тылынан үлэлииллэрэ. 1933 с. үөрэҕэ суохтары үөрэтиигэ 12 ликвидатор ыытыллыбыт. Ону таһынан кулууптар, кыһыл муннуктар, кыһыл кибииткэлэр үлэлииллэрэ. 1934 с. эбээн уонна эбэҥки тылларын учууталларын идэлэрин үрдэтэр куурустар аһыллыбыттар. Хаһыаты уонна да атын полит маассабай уонна уус-уран литератураны бэчээттээһин тирээн турар соругунан ааҕыллара. Типографияҕа икки букубаары бэчээттээбиттэр. Тиийбэт буукубалары латыын тылыттан ылбыттар уонна илиилэринэн литердэри оҥортообуттар. Онон литэрэтиирэни манна миэстэтигэр бэчээттииргэ кыах баар буолбута.

1934 с. суол-иис быстар мөлтөҕүн үрдүнэн Ленинградтан алпаабыт кэмитиэтин аатыгар икки бэчээттиир массыынаны сакаастаан, Улахан Невергэ аҕалтарбыттар. Эмиэ ити сыл сэтинньи, ахсынньы ыйдарга “Кыым”, “Социалистическая Якутия” хаһыаттарга анал балаһалары, сыһыарыылары бэчээттииргэ үөһэттэн сорудахтаабыттар. Ити сыһыарыылары нац. оройуоннарга босхо тарҕатар үлэни “Союзпечать” холбоһуга оҥоруохтаах эбит. Онтон 1935 с. эбээн уонна эбэҥки тылларынан тахсар туспа хаһыаты өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн суотугар таһаарарга былааннаабыттар.  

***

Дьэ, ити курдук ааспыт үйэ 20-30-с сылларыгар хотугу омуктар култуурунай олохторугар үөрэххэ элбэх өрүттээх чуолкай уонна дириҥ ис хоһоонноох үлэлэр ыытыллыбыттар.

Варвара БЕЛОЛЮБСКАЯ-Аркук, ф.б.к., СӨ Үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Төрөөбүт тылы билии туруга (1920-30 сс.)

Эбээннэр

Эбэҥкилэр

Оттон бүгүҥҥү балаһыанньа?..

Эрэдээксийэҕэ кэлбит В.Г. Белолюбская-Аркук суругун тутан баран, хотугу олохтоох норуоттар – эбээннэр, эбэҥкилэр – төрөөбүт тылларын бүгүҥҥү балаһыанньата хайдаҕын ыйыталаһыах санаа кэллэ.

Уопсайынан, олох балысханнык сайда турар, култууралар хардарыта сабыдыаллаһар, “охсуһар” кэмнэригэр аҕыйах ахсааннаах омук тылын дьылҕатыгар бөрүкүтэ суох кэм-кэрдии үүннэ. Онон, хайа муҥун “олох арыынан ньалҕаарыччы сотуллубут” өттүн көрөн олоруохпутуй? Бүгүҥҥү кэпсэтиибит – кыра омуктар төрөөбүт тылларын кыһалҕатын туһунан.

– Варвара Григорьевна, эбээннэр, эбэҥкилэр ахсааҥҥыт билигин төһөнүй?

– РФ 2000 с. тахсыбыт 255 №-дээх уурааҕар дойду үрдүнэн аҕыйах ахсааннаах 45 төрүт омук олорор диэн ыйыллар. 2010 сыл биэрэпэһинэн дойду үрдүнэн 210 тыһ. тахса аҕыйах ахсааннаах төрүт омук баар. Саха сиригэр олорор эбээннэр, эбэҥкилэр, дьүкээгирдэр, чукчалар, долганнар уопсай ахсааннара – 39 932 киһи. Кинилэр 21 улууска, 70 сэлиэнньэҕэ уонна бөһүөлэккэ тарҕанан олороллор: эбээннэр – 14 811 киһи, эбэҥкилэр – 21 268 к., дьүкээгирдэр – 1 282 к., долганнар – 1 905 к., чукчалар – 666 к.

– Эбээн, эбэҥки тылын оскуолаҕа төһө үөрэтэллэрий? Чааһын сарбыйаллар дуо?

– Тыл бэлиитикэтэ хотугу оскуолаларга икки, үс тылланыыны киллэрэ олорор. Сүрүн тыл – нуучча тыла. Ол аата оҕолор кэпсэтэр, алтыһар, үөрэх барар тыла – нуучча тыла. Оттон төрөөбүт тыл биридимиэт быһыытынан нэдиэлэҕэ аҕыйах чаас үөрэтиллэр. Саха сирин оскуолаларыгар дьүкээгир тылын – 104, чукча тылын – 66, эбээн тылын – 664, эбэҥки тылын – 1123, долган тылын 132 оҕо үөрэтэр. 21 стационарнай уонна 7 көс оскуолаҕа үөрэтэллэр. Хомойорбут диэн, бүтэһик биэс сылга эбээн тылын үөрэтэр 18 оскуола баарыттан билигин 13-һэ эрэ хаалла. Оттон эбэҥки тылын үөрэтэр оскуолалары 17-тэн 11-гэ диэри сарбыйдылар. Дьүкээгир, долгаан, чукча тылларын балаһыанньата маннааҕар өссө ыарахан.

– Оттон университекка сарбыллыы-сарбыйыы чааһа хайдаҕый?

– Эмиэ кэм уларыйыытыгар түбэһэн эрэбит быһыылаах. Үрдүк үөрэх кыһатыгар хотугу салаа маҥнай тэриллээтин кытта биир бөлөххө 15-20-лии оҕо киирэн үөрэнэрэ. Арассыыйа бүддьүөтүгэр үөрэнэллэр, истипиэндьийэ ылаллар этэ. Кэнники 4-5 сылтан бэттэх бүддьүөт миэстэтэ биллэ аҕыйаан барда. Арассыыйа көрөр бүддьүөтэ сарбыллыбыта, өрөспүүбүлүкэ киэнэ тохтообута. Төлөбүрдээҕи кыайан уйунар кыахтара суох буолан киирбэттэр. Бүддьүөт миэстэтигэр толору ылан олоробут. Билигин 44 киһи биэс тылга (эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, долган, чукча) үөрэнэр.

– Күөмчүлээһин баара биллэр дуу?

–Тылга сыһыаннаах сокуон бөҕө баар. Онно “мин төрөөбүт тылбын үөрэтэр бырааптаахпын” диэн суруллар. “Эн төрөөбүт тылгын үөрэтэр эбиккин” диэн ким да хаайыа да, ыгыа-түүрүө да суохтаах. Баҕарар буоллаххына, үөрэнэҕин. Көҥүллүк тутта-хапта сылдьарыҥ эмиэ суолталаах эбит.

– Урукку өттүгэр эбээн тылынан тахсар биэриилэр бааллар курдук өйдүүбүн. Билигин тоҕо түбэһэ көрбөт буоллум.

– Саха сиригэр олорор биэс хотугу омук – эбээн, эбэҥки, чукча, дьүкээгир, долган – тыла “официальнай тыл” диэн ыстаатыстаах. Олохтоох тэлэбиидэнньэ, араадьыйа эпиирин бириэмэтэ нэдиэлэҕэ уопсайа 200 чаас эбит буоллаҕына, ити тылларга баара-суоҕа 2 чаас бэриллэр. “Геван” бэйэтэ да кылгастык көстөр, ол үрдүнэн биэриилэрин, сүрүннээн, нуучча уонна саха тылынан бэлэмнии олорор. “Илкэн” диэн соҕотох сурунааллаахпыт, ол ыйга биирдэ эрэ тахсар. Көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ балаһыанньабыт ити курдук.

– Тылгытын өрүһүйэр-быыһыыр суолу туохха көрөҕүн? “Тыын харбаһар кэм” бу билигин дии саныыбын.

– 70-с сылларга бөһүөлэктээһин идеологията киирэн, төрүт омуктары киин сиргэ көһөртөөн барбыттара. “Үчүгэйи оҥоробут” диэбиттэрэ да, ол биһиэхэ, көс олохтоох омуктарга, куһаҕаннык дьайбыта. Табаһыт дьиэ кэргэн төрүт дьарыгыттан тэйэн, табаларын умнан, сайдыы балысхан сүүрээнигэр оҕустарбыта. Көс олохтоох омук төрүт дьарыгын умунна да, төрөөбүт тылыттан тэйэн барар. Аны туран, 90-с сылларга сопхуостар ыһыллан, таба иитиитигэр эмиэ улахан кыһалҕа тирээбитэ. Ити кэмнэргэ 450 тыһ. таба баарыттан сүтэн-эстэн, билигин аҕыйах тыһыынча ордон хаалла. Баара-суоҕа отут сыл иһигэр итинник улахан уларыйыы буолла.

– Быһа түһүүм. Оччотугар табаны “тилиннэрэр” эрэ түгэммитигэр төрөөбүт тылбыт быыһаныаҕа диэн этэҕин дуо?

– Оннук. Табаны иитии тиллэр, сөргүтүллэр эрэ түгэнигэр төрөөбүт тылбытын быыһыыр кыахтаахпыт. Ол судаарыстыба өйөөтөҕүнэ, көмө буоллаҕына эрэ кыаллар кыахтаах. Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа үөрэтиини модьуйан туран туруорсуохха наада. Билигин учуобунньук барыта ГОС ыстандаарка эппиэттиир буолуохтаах диэн ирдэбил турар. Оннук толору эппиэттиир учуобунньук өтөрүнэн оҥоһуллан-бэчээттэнэн тахсара биллибэт. Оччотугар тылбытын үөрэппэккэ олорорбутугар тиийэбит дуо?! Баар учуобунньугу саҥардан биэрэр сөптөөх дии саныыбын. Эбээн тылын ааптардара, төрөөбүт тылларын дэгиттэр үчүгэйдик билэр учуонайдар, суруйааччылар, учууталлар В.Лебедев, А.Кривошапкин, В.Роббек, В.Баргачаан, А.Едукина, Т.Копырина, А.Кейметинова о.д.а. үлэлэрэ бааллар. Итиэннэ судаарыстыбаны, үөрэх тэрилтэлэрин туох да диэн хомуруйбут иһин, оҕо тылын билэ улаатара дьиэ кэргэнтэн улахан тутулуктаах. Оҕо төһөнөн кыра эрдэҕинэ, төрөөбүт тылын этигэр-хааныгар чиҥник иҥэринэр да, соччонон умнубат.

***

Хотугу төрүт олохтоох омуктар төрөөбүт тылларын урукку уонна билиҥҥи балаһыанньатын кылгастык кэпсээн аастахха – итинник. Ааспыт үйэ 20-30 сс. Саха сиригэр 8662 эбэҥки баарыттан төрөөбүт тылларынан – 4113 киһи, оттон 7655 эбээнтэн 3550 киһи саҥарар эбит буоллаҕына, билигин ити көрдөрүү икки-үс төгүл аччаабыт. Хомойуох иһин...

Кэпсэттэ  Диана КЛЕПАНДИНА.