Ил Түмэҥҥэ биир тумус туттар дьокутааппыт Елена ГОЛОМАРЕВА хоту дойду аҕыйах ахсааннаах омуктарын олохторун чэпчэтэр, табаһыттар кыһалҕаларын иһиттэн билэ-көрө сылдьан интэриэстэрин көмүскүүр киһи буолар. Хотуларга маннык туруулаһар киһилээхтэрэ сүдү күүс, төһүү тирэх буолара саарбаҕа суох. Елена Христофоровна – атын даҕаны улахан боппуруостарга үлэ бөҕөнү көрсүбүт, хас эмэ сүүһүнэн сокуону оҥорсубут дьокутаат. Кини хайдах курдук үтүө үлэһит, сатабыллаах салайааччы, туруорсуулаах дьокутаат буоларын бары билэ-көрө сылдьабыт. Оттон хайдах кыыс оҕо буолан улааппытын, бастакы улахан тапталын көрсүбүтүн, ийэ дьолун билбитин, дьиэтигэр мааны хаһаайка буоларын, бука, чугас эрэ дьоно билэн эрдэхтэрэ. Үбүлүөйдээх күнүнэн атах тэпсэн олорон, дьиэ кэргэн далбар хотунун кытта сэһэргэһиибитин ааҕыҥ.
Ыстаада ыҥырар алыптаах
– Елена Христофоровна, бастатан туран, дьоро күҥҥүнэн эҕэрдэлиибит! Эн төрөппүттэриҥ төрүт Өлөөн буоллахтара? Кинилэр тустарынан кэпсии түс эрэ.
– Төрөппүттэрим – Христофор Павлович, Мария Константиновна Васильевтар. Аҕыс оҕоломмуттарыттан биэспит ордубута. Үс оҕо кыраларыгар куордаан, тымныйан төннөөхтөөбүттэр. 50-60 сылларга Өлөөҥҥө олохтоох каадыры бэлэмнээһин буолбут. Үлэһит, көхтөөх ыччаттартан талан, исписэлиистэри бэлэмнээн барбыттар. Онно түбэһиннэрэн, аҕабын эмиэ Дьокуускайга бартыыйнай оскуолаҕа үөрэттэрэ ыыппыттар. Инньэ гынан төрөппүттэрим иккиэн Дьокуускайга кэлбиттэр. Аҕам үөрэнэр кэмигэр ийэм, сэттэ кылаас үөрэхтээх буолан, ол кыһаҕа остуорастаабыт. Ол кэмҥэ миигин төрөтөллөр. Онон кииним түспүт сиригэр олохсуйан олордоҕум. Остуорастарга хос биэрэр буоланнар, хата, быычыкаа да буоллар, туһунан хостонон олорбуттар. Онтуларыгар кииҥҥэ кэлбит Өлөөн дьоно бары хонон-өрөөн ааһар үһүлэр. Исписэлиис буолаат, дойдуларыгар тиийэн үлэ үөһүгэр түспүттэр. Аҕам “Ээйик” холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, ийэм – дьыссаат сэбиэдиссэйинэн. Ээйик Өлөөнтөн 500 км ыраах сытар, ынах-сүөһүнү тутан олорор бөһүөлэк. Суол-иис суох, сырыы да мөлтөх. Онтон “Өлөөн” сопхуоска кэлэн зоотехнигынан үлэлиир. Суруйар талааннаах буолан, Новосибирскайга тиийэн суруналыыстыкаҕа үөрэнэн, дьупулуомнаах соҕотох суруналыыс аатын ылан, олохтоох хаһыакка кэлэн эрэдээктэринэн үлэлиир. Ол үлэлии сырыттаҕына, 70-с сылларга, салгын дьайыытыттан эмискэ хаар араҕас өҥнөнөр, таба этэ кытархай араҕас буолан хаалар. Онно аҕабыт эмиэ оҕустаран, доруобуйата улаханнык айгырыыр.
– Тыый, ол туох дьайбыта эбитэ буолла?!
– Оччолорго туох дьайбытын билигин даҕаны билбэттэр. Аастымалаан, салгыҥҥа эрэ сылдьар туруктаммыта. Бэл, дьиэтигэр күүлэҕэ тахсан утуйар буолбута. Айылҕаҕа, ыраас салгыҥҥа эрэ сырыттаҕына табыллара. Инньэ гынан бэйэтэ тылланан таба иитиитигэр төннүбүтэ. Туундара табаларын маска туруоруохха диэн эспэримиэн быһыытынан боруобалыырга санаммыта. Хас эмэ табаны уларсык ылан ииппитэ. Туундара табата хантан мастаах сиргэ үөрэниэй, уон табата күрээн хаалбыттара. Онно утуйбат буолуор диэри санааҕа ылларбыта. Оччолорго суут-сокуон кытаанах буоллаҕа. Судаарыстыба баайын-дуолун айгыратта диэн, баартыйатыттан да устуохтарын сөбө. Хата, устубатахтар, быыгабарынан муҥурдаммыттара. Аҕам барахсан ол сыл балыктыы сылдьан, оһоллонон бараахтаабыта. Инньэ гынан ийэбитин кытары тулаайах хаалаахтаабыппыт.
– Оччотугар эн ыстаадаҕа таба быыһыгар улааттаҕыҥ?
– Оҕо сааһым ыстаадаҕа уонна Харыйалаахха эбэбин, эһэбин кытары ааспыта диэххэ сөп. Кырдьаҕас дьон мэлдьи даҕаны: “Аньыы, итинник саҥарыма, куһаҕаннык быһыыланыма, улаханнык күлүмэ...” – диэн айыы сиэринэн ииппиттэрэ. Төрөппүттэрим эмиэ оннук дьон этилэр. Онон быыкаабытыттан бэйэ бодобутун көрүнэн, мээнэ мэнигилээбэккэ, айдаана-куйдаана суох улааппыппыт. Харыйалаахха оскуолабыт оһоҕунан оттуллар буолан, наһаа тымныы этэ. Дойду сир курдук улахан саһааннанар мас мээнэ көстүбэт. Сип-синньигэс сиэрдийэтиҥи маһынан мастанарбыт, оннук мас туох аанньа сылааһы биэриэй, наар тоҥон тахсарбын өйдүүбүн. Аны туран, оччолорго чэрэниилэнэн суруйарбыт. Хата, аҕам, хаһыат үлэһитэ буолан, чэрэниилэни син булар этэ. Дьэ, онно марайдаабакка ыраастык суруйа сатыыр айдаана буолааччы. Уруучука аан бастаан кэлбитигэр “чэрэниилэтэ суох хайдах суруйарый?” диэн дьиктиргээһин бөҕөтө буоларбыт. Уот диэн суоҕа, 1967 сыллаахха биирдэ баар буолбута. Былыргылыы чүмэчинэн үөрэнэрбит.
– Сэбиэскэй олох быданнаабытын да кэннэ, дьэ, чахчы, ыарахан олох эбит...
– Харыйалаахха бастаан түөрт-биэс эрэ ыал баара. Өссө итиччэ оскуола баарыгар баһыыба. Кэлин бөдөҥсүйэн, дьыссаат тутуллубута. Ийэм онно үлэлээбитэ. Биһиги хаһан бээтинсэ буоларын күүтэрбит. Сайынын уһун өрөбүллэргэ ыстаадаҕа барарбыт. Ыстаадаҕа курдаттыы тартарар этибит, хайдах эрэ ыҥырар, угуйар курдуга. Хоту дойду тыыннаах айылҕатыгар бигэнэн, хайаларын быыстарыгар улааттахпыт дии. Үрүмэччи дэлэйэ, киһи ытыһынан баһан ылан иһэр ып-ыраас сүүрэ сытар үрүччэтэ, үрэҕэ харахпар билигин да бу көстөн кэлэргэ дылы. Сылгы диэн биһиэхэ суох этэ, ол оннугар таба хас ыал тэлгэһэтигэр, ыстаадаҕа толору. Биир уу таһар ат барахсан баарыттан, сылгы диэни көрө үөрэммэтэх оҕолор, куттаныы бөҕө буоларбыт.
– Төрөппүттэриҥ оҕону иитиигэ туох кистэлэҥнээхтэр этэй?
– Төрөппүттэрбит биһигини ханнык баҕарар киһиэхэ убаастабыллаахтык, бэйэ-бэйэбитигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга үөрэппиттэрэ. Дьоммут такайыыларынан, холобурдарынан үлэни өрө тутан улааппыппыт. Хайа баҕарар элбэх оҕолоох ыалга курдук, төрөппүттэрбит үлэлии сылдьар кэмнэригэр, оҕолор дьиэни-уоту бэйэбит көрөрбүт. Хас биирдии оҕо бары дьиэ иһинэн-таһынан үлэлиир эбээһинэстээх этибит. Ас астыыр, улахаттар кыралары көрөр этибит. Кыргыттар үһүөн ийэбитигэр ас астыырга, иистэнэргэ, табаны таҥастыырга көмөлөһөр этибит. Ол сылдьан барытыгар үөрэннэхпит, билигин сатаабаппыт диэн суох. Уолаттар аҕаларын кытары булка, балыкка тэҥҥэ сылдьыһаллара. Итинник төрөппүттэрбит, бэйэбит да билбэппитинэн олох муударастарыгар, уһуну-киэҥи толкуйдуурга, сөптөөх быһаарыныыны ыланарга, үлэни өрө тутарга үөрэппит эбиттэр. Оҕолор бэйэ-бэйэбитин кытары доҕордуу сыһыаннаах этибит. Бэйэ-бэйэбитигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһарбытын, хардарыта көмөлөсүһэрбитин төрөппүттэрбит биһирииллэр этэ. Ол да иһин буолуо, кэнники бииргэ төрөөбүттэрим дьиэ кэргэттэрэ сылаас сыһыаннаахтар, бигэ туруктаахтар.
– Үөрэххэр туйгуннук үөрэммитиҥ буолуо? Кинигэ ааҕаргын төһө сөбүлүүр этигиний?
– Туйгун үөрэхтээх буолан, сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан “Артекка” барбытым. Хаһан даҕаны кыракый нэһилиэкпиттэн тэлэһийбэтэх киһи аан бастаан улахан сөмөлүөккэ олорбут, куттаммыт сирэйбин көрүөххүт этэ. “Артекка” бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэртэн араас омук оҕолоро мустар буоллахтара. Омугунан арахсыы диэн суоҕа, бары биир сүүрээҥҥэ киирэн хааларбыт. Аан бастаан муора диэни көрөн сөхпүттээҕим, бу барахсан медузаттан куттанан, сөтүөлээбэккэ кытылга көрөн олорбутум. Хоту дойдуттан сылдьар, хортуоппуй да үүнэн турарын көрбөтөх киһиэхэ, маска дьаабылыка, груша үүнэн тураллара барыта сонун этэ. Оҕону билэр-көрөр сааһыгар соҕуруу сырытыннарар, тас дойдуну көрдөрөр билии-көрүү өттүнэн элбэҕи биэрэр эбит.
Аҕам суруналыыс буолан эбитэ дуу, наһаа элбэх хаһыаты, сурунаалы сурутар этэ. Саха сирин хаһыаттарыттан, сурунаалларыттан ааһа баран, соҕурууттан “Крестьянка”, “Работница”, “Мурзилка”, “Правда” эҥин диэн сурунааллары сурутара. Биһиги олору былдьаһа сылдьан ааҕарбыт. Кинигэ ааҕыыта биһиги дьиэ кэргэҥҥэ биһирэнэрэ. Ону таһынан харандааһынан, хара тууһунан уруһуйдуурбун сөбүлүүр этим. Миигин, үчүгэйдик уруһуйдуурум иһин, Новосибирскайга художественнай университекка ыытаары бэлэмнии сылдьыбыттара. Үс буолан барыахтаах этибит. Дьоммор үп-харчы кырыымчык буолан, барартан акаастаммытым. Биир эрэ кыыспыт барбыта. Кини билигин Санкт-Петербурга оҕолору уруһуйга үөрэтэр. Ол оннугар ахсыс кылаас кэнниттэн Дьокуускайга педучилищеҕа кэлэн үөрэммитим.
Устудьуон сыллар уонна учуутал анала
– Оччолорго 14-15 саастаах оҕону соҕотохтуу киэҥ сиргэ ыытан кэбиһэллэрэ дии...
– Ол кэлэн, өссө устудьуоннуу иликпитинэ, Намҥа быраактыкаҕа таһаарбыттара. Хоту дойдуга хортуоппуй диэн үүммэт буолан, улахан да улахан бааһынаны көрөн сөхпүттээхпин. Сабыс-саҥа киирэн үөрэнэн иһэн, оптуобуска хомсомуолум билиэтин уордаран кэбистим. Онно бүрүөҕэ дьүүллэнэн, сэмэлэнэн турардаахпын. Устудьуоннуур сылларым итинник мөҕүллүүттэн саҕаламмыта. Физкультурниктары кытары бииргэ олорорбут. Оччотооҕу оҕолор саатыырбыт эрэ тыйаатырга баран киинэ көрүүтэ. Уопсайбытыгар кыра сынньанар хоско симиллэн олорон, хаккыайы, хайыһары, фигурнай хаҥкылааһыны көрөрбүт, спортсменнары аахтара билэрбит, сөбүлүүр дьоммутугар ыалдьарбыт.
– Оттон үҥкүү эҥин диэн буолбат этэ дуо?
– Уопсайбыт аллараа этээһигэр буолара. Кэлин, туох эрэ быһылаан тахсан эбитэ дуу, таансыбытын бобон кэбиспиттэрэ. Бырааһынньыктарга чугас оройуоҥҥа олорор кыргыттары кытары Намҥа, Хачыкаакка барыстахпытына, дэриэбинэ кулуубун үҥкүүтүгэр сылдьарбыт. “Куорат кыргыттара, устудьуоннар кэлбиттэр үһү” диэн олохтоох ыччаттар барахсаттар көрүү-истии бөҕөтө буолар этилэр.
– Кыра эрдэххиттэн учуутал буолар баҕалаах этиҥ дуо?
– Оннук буоллаҕа дии... Училищебын бүтэрэн баран, дойдубар тиийэн учууталлаабытым. 18 сааспын дуоска иннигэр оҕолору үөрэтэ туран көрсүбүтүм. Оччолорго төрөөбүт күн эҥин диэни бэлиэтээбэт буоларбыт. Учуутал буолан тиийбиппэр аҕам: “Лена, учуутал оҕо кэскилин түстүүр киһи, хас биирдии оҕо хайдах киһи буолан тахсара учууталтан тутулуктаах. Дьэ, онон дууһаҕын ууран туран үлэлиэхтээххин”, – диэбитэ. Тиийэрбэр аҕам өссө баара. Тиийээппин кытары миэхэ саамай элбэх оҕолоох “баппат” кылааһы туттаран кэбиспиттэрэ. Эдэр киһи биир тылы булуо диэн эбитэ буолуо. Хата, наһаа үчүгэйдик уопсай тыл булан үлэлээбитим.
– Учуутал, кырдьык, оҕо хайдах киһи буолан тахсарыгар төһүү күүс буолар диэн аҕаҥ сөпкө да эппит. Кыра кылаастартан биллэн барар буоллаҕа.
– Үлэлии түспүтүм кэннэ, алта саастаах оҕолору оскуолаҕа үөрэтэн боруобалыыр эспэримиэни киллэрбиттэрэ. Миигин үөрэх салаатыгар ыҥыран ылан: “Ылсар кыахтааххын дуо?” – диэн ыйыттылар. Аны туран, бу оҕолор оскуолаҕа үөрэнэр курдук буолбакка, дьыссаат курдук күҥҥэ үстэ аһыахтаахтар, өссө утуйуохтаахтар диэн буолла. Биһиэхэ оҕолору үстэ аһатарга да, утутарга да харчы суох. Хайыахпытый, төрөппүттэри кытары сүбэлэһэн баран, өйөөн-убаан ылсыахха диэн буолла. Төрөппүттэрим солбуһа сылдьан, ас астаан аһаттылар. Хата, управление салайааччыта хомуллар орон булан биэрбитэ. Начаалынай оскуола биир-икки хоһун ыллыбыт. Утуйар ороннорун туруордубут, онно аһыыллар, үөрэнэллэр. Оҕолору алта саастарыттан ааҕарга, суруйарга, ыллыырга, үҥкүүлүүргэ үөрэттибит. Онтубут эт-хаан, билии-көрүү өттүнэн толору сайдан таҕыстылар. Эспэримиэммит табылынна. Онно, түүннэри-күнүстэри бэлэмнэнэн, оҕону кытары биирдиилээн үлэлээбитим.
– Эдэр киһи эрчимэ сүрдээх буоллаҕа.
– Оскуолабытынан эрэ муҥурдаммат этибит. Нэһилиэк олоҕор быһаччы кыттар, үлэ бөҕөтүн ыытар буоларбыт. Сотору буолаат, нэһилиэк дьокутаатынан талбыттара. 90-с сылларга биир сыл Дьокуускайга кэлэн өрөспүүбүлүкэ учууталларын куонкуруһугар “Учитель года” диэҥҥэ кыттыбытым. Хоту дойду кыра оскуолатыттан кэлэн бүтүн өрөспүүбүлүкэ күрэһигэр кыттар, учуонайдар, салайааччылар иннилэригэр бэлэмнэммит тиэмэҕин көмүскүүр, ыйытыктарга хоруйдуур, бырайыагы көмүскүүр олус долгутуулаах этэ. Ити күрэстэн элбэххэ үөрэммитим. Эбиитин Москубаҕа сэминээргэ ыыппыттара. Ити куонкурус кэнниттэн дойдубар, оскуолабар букатын атын өйдөөх-санаалаах, өссө күүскэ үлэлииргэ дьулуурдаах киһи тиийбитим. Ити кэннэ учууталлар, иитээччилэр таһымнарын үрдэтэргэ, үөрэтэр ньымаларын уларытарга мэтэдьииһинэн анаабыттара.
Эдэр сүрэх тэбиитэ, дьахтар анала...
– Бачча эдэр кыысчаан, ама, үлэнэн эрэ олорбутуҥ дуо? Оттон эдэр саас, таптал...
– Оскуолаҕа үлэлии сылдьан, Өлөөн ыччаттара, эдэр исписэлиис буолан, тэрээһиҥҥэ барытыгар кыттар этибит. Успуорт буоллун, кэнсиэр буоллун – барытыгар. Милииссийэ отделыгар ыраах Өлүөхүмэттэн Панфил Голомарев диэн эдэр киһи ОБЭП-ка үлэлии кэлбитэ. Кэнсиэргэ талааннаах буол, талаана суох буол – бары кыттарбыт. Кини эмиэ тахсан кытынна. Мин кистии-саба интэриэһиргии санаатым. Кыргыттар кэлии киһини одуулуу турарбын бэлиэтии көрөн: “Таптаан кэбистиҥ дуо?” – диэн күлүү гыннылар. Мин өһүргэнии бөҕө. Биирдэ эдэр исписэлиистэр хайыһарга ГТО туттардыбыт. Арай көрдөхпүнэ, били, кэнсиэргэ көрбүт уолум барыларын кэннигэр быраҕаттаан, наһаа эрчимнээхтик хамсанан “көтөн” иһэр эбит. “Тыый?!” – диэн бары сөҕүү-махтайыы буоллубут. Онтубут, кэлин билбиппит хайыһарга Новосибирскай куорат чөмпүйүөнэ эбит. Чурапчы оскуолатыгар Коркиҥҥа үөрэммит. Оччо үчүгэйдик “көтөн иһэр хартыынаны” көрөн, долгуйаммын сүрэҕим толугуруу тэптэҕэ. Кэлин Өлөөҥҥө үҥкүүһүт Надежда кэлэн, аны түөрт паара буолан, үҥкүүлүүр, ыллыыр бөлөх тэриннибит. Мин онно Панфилы кытары түбэстим. Сарсыарда алта чаастан бары тахсан сүүрэр этибит. Оннук үҥкүүлүү-ыллыы, сүүрэ-көтө сылдьан, улам бодоруһан, доҕордоһон, ол түөрт паара төрдүөн утуу-субуу ыал буолбуппут. Төрдүөн уруу киэһэтин тэрийбиппит. Кэргэммин кытары эдэрбитигэр иккиэн үчүгэйдик үҥкүүлүүр, ыллыыр этибит. Туох тэрээһиҥҥэ барытыгар иккиэн тутуспутунан сылдьарбыт, күрэхтэргэ, тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттааччыбыт.
– Үҥкүү, ырыа дьыаланы быһаардаҕа дии... Эдэр дьон тапталлара күүдэпчилэннэҕэ... Хас оҕоломмуккутуй?
– Кэргэним Панфил Иннокентьевич – мин бастакы уонна улахан тапталым. Кинини кытары дьиэ кэргэн дьоллоох олоҕунан олоробут. Оҕолорбут үһүөн кыргыттар, бары үрдүк үөрэхтээх үлэһиттэр. Улахаттарым Мариналаах Маша билигин бэйэлэрэ туһунан ыаллар. Кыра кыыспыт Александра – устудьуон. Төрөппүттэрим биһигини ииппит үгэстэрин, иҥэрбит тапталларын, сылаас сыһыаннарын билигин бүүс-бүтүннүү бэйэм дьиэ кэргэммэр илдьэ сылдьабын. Дьиэ кэргэнинэн остуол тула олорон күннээҕи, нэдиэлэтээҕи сонуммутун кэпсэтэбит, былаанныыбыт.
– Хоту дойду хоһуун хотуна, дьиэҕэр-уоккар төһө үчүгэй хаһаайкаҕыный?
– Биһиэхэ дьиэ кэргэн ийэттэн улахан тутулуктаах, барытын дьахтар тутан олорор диэн урут-уруккуттан өйдөбүл баар. Ийэ сылаас эйгэтинэн тойон эрин, оҕолорун аһатан-сиэтэн, көрөн-истэн олорор. Ол иһин ийэлэр кыргыттарын быыкааларыттан ас астыырга, иистэнэргэ, эри сатаан көрөргө үөрэтэллэр. Анаан үөрэппэттэр, бэйэлэринэн холобур буолаллар. Барытын көрө сылдьар буоллаҕыҥ. Табаһыт киһи тымныыга тоҥмотун диэн, таба тириитин сатаан таҥастыыр, имитэр, таҥаһын барытын тигэр буолуохтааххын. Тириититтэн саҕалаан сиэлигэр тиийэ барытын туһаҕа таһаарыахтааххын. Бэл, туйаҕыттан оонньуур, муусука үстүрүмүөнэ, сиэлиттэн оҕуруо оҥороллор. Оттон этиттэн, иһиттэн-үөһүттэн араас бүлүүдэни сатаан минньигэстик астыыры этэ да барыллыбат. Хайаан даҕаны хаһаайка дьиэтигэр алаадьы дьыргыл сытын таһаарыахтаах, бэрэскини сатаан астыыр буолуохтаах. Биһиги ийэбит ыстаадаҕа балаакка, оһох тураатын кытары хайаан даҕаны сыт таһааран алаадьылыыр этэ. Алаадьылааһын сылаас эйгэни биэрэр. Ол кэмҥэ атыттар малларын сүөкүүллэр, хомуналлар. Сиргэ, эбэҕэ уурар алаадьы тууһа суох астанар, онтон сиэ суохтааххын. Саҥата-иҥэтэ суох искэр санаан Үөһээҥҥилэргиттэн көрдөһүөхтээххин, сирдээҕи иччилэргэр махтаныахтааххын. Маны барытын ханнык баҕарар ыал ийэтэ сатыыр буолуохтаах.
– Кэргэниҥ эйигин толору өйдүүр, өйүүр буолан, дьокутааттыы сырыттаҕыҥ?
– Оннук. Кини биһикки хара бастакыттан доҕордуу сылаас сыһыаннаах, мэлдьи бииргэ сылдьар буоламмыт бэйэ-бэйэбитин толору өйдөһөбүт. Кини үлэтиттэн кэлэригэр мин эмиэ үлэбэр тардыллан, ас астаабакка да хаалбыт буоллахпына кыыһырбат. Мин үгүс эниэргийэм, биллэн турар, үлэбэр барар. Ол гынан баран, хаһаайка, ийэ, эбэ буоларбын умнубаппын. Кэргэним барытыгар көмөлөһөр, өйүүр, өйдүүр, харыстыыр. Ол иһин, табыллан үлэлии сырыттаҕым.
– Ханнык баҕарар ыалга син биир ый-хай саҥарсыы баар буолар...
– Оннук баар да буоллаҕына, дириҥэтиллиэ суохтаах. Мин бастаан бэйэбин, тугу сыыһа саҥардым дуу, хайдах быһыыланным дуу диэн анаалыстанан көрөбүн, буруйу бэйэбэр көрдүүбүн. Дьахтар дьиэ иһигэр сылаас эйгэни тэрийиэхтээх, үчүгэй настарыанньаны аҕалыахтаах. Оччоҕо эрэ дьиэ салгына ыраас, сыһыана сылаас буолар. Эдэрдэр саҥа холбоһоллоругар “үөрүүгэ-хомолтоҕо өрүү бииргэ буолуохпут, өйөһүөхпүт, бэйэ-бэйэбитин харыстаһыахпыт...” дииллэр. Ити этии мээнэҕэ этиллибэт буоллаҕа. Оннук сыһыан хас биирдии дьиэ кэргэҥҥэ өрүү баар буолуохтаах.
– Аҕаҕыт тугу үлэлиирий?
– Милииссийэтиттэн бүтэн баран, айылҕа харыстабылыгар үлэлээбитэ. Хата, биир даҕаны киһини ыстарааптаабатаҕа. Ол кэннэ үп үөрэҕин бүтэрэн, казначействоҕа начаалынньыктаабыта. Биэнсийэҕэ тахсан баран, баахтанан охранаҕа үлэлээбитэ. Хомойуох иһин, ол сылдьан, инсуллаан хаалбыта. Манна куоракка ыалдьыбыта буоллар, тута өрүһүйэн чөлүгэр түһэриэхтэрин сөп эбит. Дэриэбинэ буолан, чөлүгэр кыайан түһэрбэтэхтэр. Билигин хас күн аайы эрчиллэбит, сарсыарда, киэһэ илбийэбин. Ыарыы киһиэхэ бэйэтигэр кэлэ илигинэ, доруобуйатыгар соччо кыһаммат, наадыйбат. Чугас дьонугар дуу, бэйэтигэр дуу оҕустаҕына, биирдэ “бабат” диир. Ити ыарыыны былыр салгын охсубут дииллэрэ. Тымыр ыарыыта, хаан хойдуута биир үксүн сыалааҕы, арыылааҕы аһыырбытыттан буулуур эбит. Доруобуйа харыстабыла итинник ыарыылар суох буолалларын наадатыгар, нэһилиэнньэҕэ эрдэттэн профилактикалыыр үлэни күүскэ ыытыахтаах. Киһи бэйэтин доруобуйатыгар кыһамматаҕына, ким кыһаллыай?! Ол иһин аһыыр аспытыттан саҕалаан хамсанарбытыгар тиийэ эрдэ-сылла көрүнүөхтээх, болҕомтобутун ууруохтаах эбиппит.
“Хотун буолан, киһилии сиэргин сүтэрээйэҕин...”
– Елена Христофоровна, Ил Түмэн үс ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаатаҕын. Бу тэрилтэ иһигэр доҕордоһуу, дьүөгэлэһии, бииргэлэһии диэн төһө баарый?
– Суох быһыылаах. Кимниин эрэ доҕордоһор дуу, дьүөгэлэһэн чэй иһэ суксуруһар дуу соло суох курдук. Кэбиниэккэр киирдиҥ да, үлэ үөһүгэр түһэҕин. Бииргэ үлэлиир киһигин кытта үлэ киэбинэн кэпсэтэҕин. Онно үлэ чэрчитинэн биир хамаандаҕа киириэххэ сөп бөҕө буоллаҕа.
– Ханнык баҕарар эйгэҕэ, уопсайынан, бэрт былдьаһыы, күрэстэһии, ордук санаһыы баар буолар. Эппиккэ дылы, “интрига” кып-кыймаҥнас. Киэбирии-хаабырыы...
– Оннук баҕар баар буолуо да, мин оннук-маннык “интригаҕа” киирбэппин. Дьалты туттабын, ырааҕынан сылдьабын. Ийэм дьокутааттыы киирэрбэр: “Дьэ, тукаам, киһи эрэ буолларгын, тус сирэйгин киртитээйэҕин, киһилии сиэргин сүтэрээйэҕин, дьокутаат, хотун буоллум диэн киэбирэн тураайаҕын! Эн норуот туһугар үлэлиигин, ону умнума...” – диэбитэ.
Айар кут абылаҥа
– Эйигин кэрэ куоластаах ырыаһыт, хомоҕой тыллаах хоһооонньут диэн истибитим.
– Ырыа – олох олорорго, айарга-тутарга, үлэлииргэ көмөлөһөр. Хаһан эмэ, хомойор-хоргутар, сылайар-элэйэр мүнүүтэлэргэр, ырыа күүскэр күүс эбэр, настарыанньаны көтөҕөр. Ол иһин да буолуо, ырыа – биһиги дьиэ кэргэҥҥэ ураты миэстэни ылар. Төрөппүттэрбиттэн саҕалаан бииргэ төрөөбүттэрим, аймахтарым бары ырыа аргыстаах сылдьар дьоммут. Ыллыы сылдьаммын хоһоон айар абылаҥар ылларбытым. Биир дойдулаахтарбын кытары ахтылҕан киэһэлэргэ истиҥ кэпсэтии быыһыгар, саҥа хоһооннорбун аахтахпына, ырыаларбын ыллаатахпына, мэлдьи сэҥээрэ, астына истэллэр. Оннук дойдум ахтылҕанын таһаарабын. Биллэн турар, мэлдьи ыллыы сылдьыбаппын. Билигин кыра кыыспыт ыллыыр.
– Ханна сынньанаргытын сөбүлүүгүтүй?
– Урут оҕолорбут кыраларыгар мэлдьи дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа тахсар этибит. Билигин кэргэммин кытары дойдубутугар Өлөөҥҥө бардахпытына, хайаан даҕаны айылҕаҕа тахсабыт, балыктыыбыт, сир астыыбыт. Кэргэним бултуурун, балыктыырын олус сөбүлүүр. Ол иһин, сынньалаҥ көһүннэр эрэ, айылҕаҕа тахса сатыыбыт. Хоту дойду дьахтара буоларым быһыытынан, кэргэммин кытары тэҥҥэ сылдьабын, бултаабытын барытын сатаан таҥастыыр, туһаҕа таһаарар, тигэр, астыыр буоллаҕым.
– Елена Христофоровна, аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтал. Мээнэ киһи, буолаары буолан, биллэр киһи тус олоҕун аһаҕастык кэпсээбэт. Чахчы даҕаны, олус сырдык, ыраас, үтүө санаалаах киһи эбиккин.
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
