Мин саҥа олох суолугар үктэнэн, бэйэтин суолун-ииһин көрдөөн эрэр кэнчээри ыччакка анаан, бэйэм олорон ааспыт олоҕум кэрчиктэриттэн санаам ыллыктарын үллэстиэхпин баҕардым.
Төрүт куорат олохтооҕо буолабын, Дьокуускайга төрөөбүтүм, олорбут дьиэм Белинскэй уулусса 64 нүөмэригэр турара, билигин онно үнүбүрсүтүөт үөрэтэр-лабараторнай куорпуһа олохтонон турар.
Олус үчүгэйдик өйдүүбүн, мас тутуулартан турар оччотооҕу Дьокуускайы, уулуссалар барыта төкүнүк мас чууркаларынан тэлгэтиллибит этилэр, оттон Залог күөлүнэн Лена киинэ тыйаатырын туоруур муоста былыргылыы бэрэбинэттэн оҥоһуулаах этэ.
Ийэм – Марфа Алексеевна Егорова – олоҕун тухары Белинскэй уонна Каландарашвили уулуссаларын быһа охсуһууларыгар турар ветеринарнай килииникэ бухгалтерынан үлэлээбитэ, ол сиргэ билигин көннөрү ырааһыйа буолан турар, үнүбүрсүтүөт научнай биибилийэтиэкэтин утары.
Аҕам – Юрий Павлович Слепцов олоҕун тухары суоппарынан үлэлээбитэ. Мин элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ улааппытым, өрөспүүбүлүкэтээҕи хараҕа суох уонна мөлтөхтүк көрөр оҕолор оскуолаларын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитим, онтон салгыы үнүбүрсүтүөт физика-математика салаатын бүтэрэн, 5 сыл математика учууталынан оскуолаҕа үлэлээбитим, уонна күн бүгүҥҥэ диэри 40 сыл устата үнүбүрсүтүөккэ үлэлээн кэллим.
Былыр, оҕо сылдьан тутулла турар үнүбүрсүтүөт сүрүн куорпуһун таһынан ааһан иһэн ама санаам далыгар оҕустаран ааһыам этэ дуо, хаһан эрэ бу үрдүк үөрэх кыһатын ситиһиилээхтик бүтэрэн, идэм толору баһылаан, үөрэххэ анал ирдэбиллээх оскуола оҕолоругар, устудьуоннарга хаачыстыбыннай үөрэх ылалларыгар онтон салгыы олохторугар оннуларын булан үлэ-хамнас булалларыгар көмөлөһөр буолуом этэ дуо диэн.
1989 сыллаахха, Саха судаарыстыбыннай үнүбүрсүтүөтүн ааҕар-суоттуур киинин математическай хааччыйыытын салайааччытынан үлэлии олорон, миэхэ, доруобуйаларынан хааччахтаах дьоҥҥо анал үөрэтэр киин арыйар туһунан санаа көтөн киирбитэ.
Оччолорго Сэбиэскэй Сойуус бүтэһик сылларыгар, элбэх кыракый тэрилтэ арыллыытын ухханыгар ылларан, мин эмиэ тус кыракый тэрилтэ арыйарга санаммытым. Тэрилтэм аата “Толбон” диэн доруобуйаларынан хааччахтаах ааҕар-суоттуур, үөрэтэр, оҥорон-таһаарар кииҥҥэ доруобуйаларынан хааччахтаах дьон үлэлиэхтэрин сөптөөҕө.
Саҕалааһыммын ол кэмнэргэ үнүбүрсүтүөккэ ректордаан олорбут Василий Сергеевич Андреев күүскэ өйөөн, тус кабинет олохтоон биэрбитигэр махталым муҥура суох.
Элбэх сыра-сылба, инстанциялрынан сүүрүү-көтүү кэнниттэн баҕа санаам туолан тэрилтэм аана арыллан үлэлээн барбыта. Ол эрээри тэрилтэ тэринии бастакы эрэ хардыы, оттон ол тэрилтэни толору үлэлэтии баар – уустук садаачча. Үрдүкү тойоттор санааларыгар «Толбон» уһаабыта биир эрэ сыл сыһан-соһон үлэлиэ диэн болдьохтоон көҥүл биэрбиттэрэ хата күн бүгүҥҥэ диэри ситиһиилээхтик үлэлии-хамныы олорор.
“Толбон” ҮөАСОТК 1991 сыллаахха, кулун тутар 13 күнүгэр тэриллибитэ. Биһиги Сэбиэскэй Сойуус саҕана маннык хабааннаах үлэни – нэһилиэнньэҕэ көмпүйүүтэргэ үөрэхтээһини саҕалаабыт бастакы тэрилтэ буолабыт.
«Толбон» ҮөАСОТК сүрүн сыала-соруга диэн - бу судаарыстыбаҕа уонна уопсастыбаҕа көмө диэн буолар. Үөрэхтэригэр туспа ирдэбиллээх оҕолору үөрэтэн таһааран, кинилэри анал көмпүйүүтэрдэргэ олордон автоматизированнай саҥа үлэ миэстэлэрин таһаарыы, аныгы үйэҕэ уопсастыбаҕа бэйэлэрин дьонтон туох да итэҕэһэ суох сананалларыгар күүс-көмө, тирэх буолуу
Отут сыл тухары, хас нэдиэлэ ахсын биһиги кииммитигэр көмпүйүүтэр кылааһыгар, харахтарынан көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр кырачаан оскуола оҕолоро кэлэн персональнай көмпүйүүтэргэ үлэлииргэ босхо үөрэнэн бараллара, кинилэргэ туһунан айыллан оҥоһуллан тахсыбыт адаптивнай көмпүйүүтэр технологияларын баһылыыллара. «Толбон» кииҥҥэ тыыһынчанан Саха сирин олохтоохторо оператор ПЭВМ куурустарын ааспыттара.
Ханнык баҕар тэрилтэ курдук «Толбон» ҮөАСОТК кэккэ кыһалҕалары көрсөр. Ол курдук үрдүкү былаас тутулларыттан, тустаах министиэристибэлэртэн, биэдимэстэбэлэртэн болҕомто суох. Холобура, Брайль систиэмэтинэн хараҕа суох оҕолорго анаммыт учуобунньук кыһалҕата биһигиттэн атын кими да таарыйбат курдук.
Мин ис сүрэхпиттэн махтаныам этэ олоҕум суолугар көрсүбүт үтүө санаалаах, күндүтүк саныыр дьоммор, кинилэр «Толбон» ҮөАСОТК атаҕар турарыгар, туора турбатахтара, улахан күүс-көмө, төһүү буолбуттара:
Павел Павлович Бородинҥҥа, кини Дьокуускай куорат аҕа баһылыгынан үлэлиир кэмигэр биһиэхэ бастакы персональнай көмүйүүтэрбитин бэлэхтээбитэ. Манна диэн эттэххэ , 1990 сыллаахха саха сиринээҕи хараҕа суохтар уопсастыбаларын чилиэннэрэ, ким баҕалаах сайабылыанньа суруйан, куорат таһыгар бастыҥ учаастактарга тиксибиттэрэ.
Власов Василий Михайловичка – Саха сирин бырабыытылыстыбатын бэрэссэдээтэлигэр, кини бэйэтин кэмигэр биһиэхэ брайловскай принтер атыылаһарга сүрдээҕин көмөлөспүтэ.
Е.Е. Протопоповка, В.В. Кириллиҥҥэ, В.М. Дмитроченкоҕа уонна да атын элбэх үтүө, амарах санаалаах дьоҥҥо, кинилэр баар буоланнар матырыйаал, үп-харчы өртүнэн көмөлөһөннөр , «Толбон» ҮөАСОТК билиҥҥэ диэри үүнэр-сайдар.
Киэҥ эйгэҕэ сырдатар эйгэ үлэһиттэригэр – «Якутия» хаһыат суруналыыһыгар А. Москвитинаҕа, “Забота" А.И. Веревкиҥҥа, “Саха сирэ” хаһыат суруналыыһыгар Н.П. Егороваҕа, араадьыйа суруналыыстарыгар Н.Н. Свешниковка уонна Л.Д. Петроваҕа, кинилэр бу отут сыл тухары тиһигин быспакка биһиги иитэр-үөрэтэр үлэбитин сырдатан кэллилэр, сырдата сылдьаллар даҕаны. Ол эрээри бастакы хараҥаччыны - «Толбон» ҮөАСОТК туһунан кэрэхсэбиллээх ыстатыйаны аан маҥнайгытын суруналыыс Владимир Николаевич Степанов «Сахаада» хаһыакка бэччээттэтэн таһаарбыта.
Итиэннэ, туһунан махтал улаханын тиэрдиэ этибит “Өрөпүүбүлүкэтээҕи инвестиционнай хампаанньа” ААУо генеральнай дириэктэрэ П.В. Алексеевка, 25000 солкуобай кээмэйдээх матырыйаалга көмө оҥорбутугар. Бу сүҥкэн көмө биһиги олус ытыктыыр киһибит Слепцов Георгий Алексеевич мөссүнүн мэҥэ тааска түһэрэн барельеф оҥорон таһаарарбытыгар ороскуоттаммыта. Кини бүтүн Россиятааҕы хараҕа суох дьон уопсастыбаларын Саха сиринээҕи бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн эҥкилэ суох бэриниилээхтик 25 сыл тухары үлэлээн кэлбитэ. Мемориал 2015 сыллаахха, муус устар 25 күнүгэр, Саха сирин хараҕа суох дьон уопсастыбаларын уораҕайыгар, Ленин быраспыагын 58 нүөмэрдээх дьиэтигэр, Георгий Слепцов төрөөбүтэ 85 сыллаах үбүлүөйүгэр, үөрүүлээх быһыыга-майгыга туруоруллубута.
Хайыы-үйэ отут сыл тухары биһиги утумнаахтык ООП (Объектно-ориентированное программирование) үөрэҕинэн ыччатарбытын үөрэтэбит. Бэйэбит кэммитигэр ылыммыт, иҥэриммит баай уопуппутун үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэбит. ООП үөрэхтээһиҥҥэ бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар 7 устудьуоннарбытыгар биһиги босхо персональнай көмпүйүүтэр бэлэхтээбиппит. Үлэлээн кэлбит үгүс сылларбыт үтүө түмүк аҕалбыттара, ол курдук биһиги анал үөрэхпитин ааспыт Саха сиринээҕи харахтарынан көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр оскуоланы бүтэрбит оҕолор биһиги үнүбүрсүтүөппүтүгэр бэйэлэрин өйдөрүнэн, кыахтарынан, дьон тэҥинэн туттарсан киирбиттэрэ, анал идэ ылар дьолго тиксибиттэрэ. Элбэх устудьуон номнуо үөрэхтэрин бүтэрэн, талбыт идэлэринэн үлэ булан, олохторун суолугар оннуларын булбут дьоһун дьон.
Харахтарынан көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр саха оҕолоро төрөөбүт тылларын сүтэрбэттэрин, тылларын-өстөрүн, суруктарын-бичиктэрин билэллэрин туһуттан, кинилэргэ анаан 1995 сыллаахха Брайль систиэмэтинэн сахалыы алфавит таҥыллан оҥоһуллан тахсыбыта биһиги үлэбит биир үрдүк, сүҥкэн ситиһиитэ буолар. Ол сылга, ыам ыйыгар, эмиэ Брайль систиэмэтинэн, рельефно-точечнай сириибинэн бэчээттэммит бастакы сахалыы кинигэ күн сирин көрбүтэ. Уопсайа, билиҥҥи кэм туругунан 63 араас үөрэхтээһин-методическай, научно-популярнай уонна уус-уран литэрэтиирэ Брайль систиэмэтинэн бэчээттэнэн таҕыста. 1998 сыллаахха, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун, Табаҕа нэһилиэгиттэн төрүттээх, Семён Романов диэн мелодист уонна толорооччу, биһиги уопсастыбабыт актыыбынай чилиэнэ, аан бастакы компакт-диискэ ырыаларын хомуруунньуга тахсыбыта биһиги киэн туттуубут буолар.2012 сыллаахха икки куоластан турар, сахалыы тыл синтезатора айыллан тахсыбыта. Эр киһи куолаһа – Толбон, дьахтар куолаһа – Сата көрүҥнэринэн.
Үөрэххэ ураты ирдэбиллээх устудьуоннар уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи харахтарынан көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр оскуола үөрэнэччилэрэ «Толбон» ҮөАСОТК-ҥҥэ кэлэн босхо көмпүйүүтэр куурустарын ааһаллар, уонна сочуоттарын ситиһиилээхтик туттаран «Оператор ЭВМ» удастабырыанньатын ылаллар. Кинилэргэ анаан туспа көмпүйүүтэр кылааһа көрүллүбүтэ, бүтүн Аан Дойдутааҕы Интернет Куйаарыгар тахсыылаах.
Интернет баар буолан уонна аныгы сайдыылаах технологияларынан туһанан (брайлевскай устуруокаа, брайлевскай принтердар, көстүүнү улаатыннарарн көрдөрөр программалар) үөрэххэ ураты ирдэбиллээх устудьуоннар уонна үөрэнээччилэр өрүү олоҕу кытары тэҥҥэ хардыылыыллар. Аан дойдуга, Арассыыйаҕа, Саха сиригэр туох буола турарын барытын билэллэр. Биһиги махтанабыт Беларуссия математическай кибернетика институтун бырапыассарыгар Лосик Георгий Васильевичка, кини 1992 сыллаахха, Саха сиригэр бытарҕан тымныылар түһэн турдахтарына ыраах Миинискэй куораттан көтөн кэлэн персональнай көмпүйүүтэрдэри биһиги оҕолорбут анаан «саҥарар” оҥорон барбыта. Кини ҔDRV бырагыраамматын кэлин биһиги исписсийэлиистэрбит чочуйан биэрэн TEXTREADER (TR) диэн ааттаабыттара. Ол бырагыраамма билиҥҥэ диэри MҔ DOҔ эрэсиимҥэ ситиһиилээхтик туһанылла сылдьар.
- «Толбон» ҮөАСОТК харахтарынан көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр устудьуоннарга уонна оскуола үөрэнэччилэригэр үөрэхтэрин баһылыылларыгар төһүү күүс-көмө, тирэх буолар. Үөрэхтэригэр тустаах информация булалларыгар, бэчээттэнэн тахсар үлэ оҥороллоругар, доруобуйаларынан үөрэххэ анал ирдэбиллээх ыччаттар куорат уонна өрөспүүбүлүкэ таһымынан араас элбэх тэрээһиннэргэ, бырайыактарга актыыбыннайдык кытталларын ситиһэр.
Аныгы кэмҥэ, Арассыыйаҕа, харахтарынан доруобуйаларыгар хааччахтаах дьону үөрэтии сүрүн, солбуллубат кэрдиистэринэн биһиги ааҕабыт – улуу француз үөрэхтээҕэ Луи Брайль айбыт сурук систиэмэтин итиэннэ адаптивнай көмпүйүүтэр технологияларын, бу тутуллара эрэ баар буоланнар нэһилиэнньэ үчүгэй үөрэхтээһини ылар.
Хомойуох иһин, Брайль систиэмэтинэн үөрэтии Арассыыйаҕа да, тас омук сирдэригэр даҕаны үөрэтии көннөрү талыы эрэ көрүҥүнэн үөрэтиигэ кубулуйда. Холобура, Саха сирин өрөспүүбүлүкэтээҕи харахтарынан көрбөт уонна мөлтөхтүк көрөр оҕолор оскуолаларыгар, 150 оҕоттон баара-суоҕа 8 эрэ оҕону үөрэтэллэр, учууталлар умнуо суохтаах этилэр Брайль систиэмэтэ оҕолор доруобуйаларын харыстыыр биир бастыҥ технология буоларын. Ити оскуоланы бүтэрбит ыччаттар, үрдүк үөрэххэ киирэн да бараннар, Брайль систиэмэтин букатын билбэккэ, быыкаайык сириибинэн суруллубут үнүбүрсүтүөт аныыр литературатын сатаан аахпакка, ачыкыыларыгар күүстээх луупа сыһыараннар, онто да суох мөлтөхтүк көрөр харахтарын букатын сүтэрэллэрэ киһи хараастыах - баар суол.
Адаптивнай көмпүйүүтэр технологиялара – бу үөрэхтэригэр ураты ирдэбиллээх дьоҥҥо ананан оҥоһуллубут ураты технология, хараҕынан инбэлиит киһи туора көмөтө суох персональнай көмпүйүүтэргэ үлэлии үөрэнэригэр күүстэх тирэх.
Бу үөһээ ыйыллыбыт тутуллары тутуһан ыччаттарбытын үөрэттэхпитинэ эрэ, биһиги кинилэргэ инники кэлэр кэскиллэригэр киэҥ аартыгы арыйабыт, үлэлээн-хамнаан киһи-хара буолалларыгар бигэ олук уурабыт.
Толбон” ҮөАСОТК дириэктэрэ П.Р. Егоров
матырыйаал кылгатыллан оҥорулунна