Биһигиттэн “Бичик” диэн ааппытын тоҕо уларыппыппытын элбэхтик ыйыталлар. Онуоха маннык хоруйдуохпут этэ.
Быйыл кинигэ кыһата тэриллибитэ 95 сыла бэлиэтэнэр. Бу кэм устата аата элбэхтэ уларыйан турар. 1926 с. тэриллэригэр “Саха сиринээҕи судаарыстыбаннай издательство” диэн ааттаммыта, кэлин “Дьокуускайдааҕы кинигэ издательствота” дэммитэ. Онтон 1992 с. “национальнай” диэн статуһу ылан, сахалыы ааттанан, “Саха өрөспүүбүлүкэтин “Бичик” национальнай кинигэ кыһата” диэн дьоһуннаахтык этиллэр буолбута. Бу – сахалыы ааты саха маҥнайгы маассабай алпаабытын айбыт С.А. Новгородов “Бастааҥҥы сурук-бичик” диэн Ионов букубаарын саҥардан, 1917 с. таһаарбытыттан ыламмыт ааттаммыппыт. Онтон 2007 с. тэрилтэбитигэр, СӨ бэрэсидьиэнин В.А.Штыров уурааҕынан, лингвист учуонай С.А. Новгородов аата иҥэриллибитэ. Онон саха чулуу лингвиһин аатын үйэтитэр дьаһал тахсыбытыттан бука бары үөрбүппүт. Ол кэмтэн ыла кыһа ситиһиилээхтик үлэлээн кэллэ.
Билигин кэлэктиип бэрт үгүс ырытыы, дьүүллэһии, мөккүөр да кэнниттэн “Айар” диэн саҥа ааты ылынна. Онуоха кэккэ төрүөттэр бааллар.
Бииринэн, үөһэ ахтан аһарбыппыт курдук, “Бичик” диэн аат Семен Новгородовы кэриэстиир, кини норуотугар оҥорбут сүҥкэн үтүөтүн бэлиэтиир, санатар суолталаах этэ. Билигин биһиги тэрилтэбит уһулуччулаах учуонай аатын сүгэрин быһыытынан, ити урукку ааппыт тохтуура оруннаах курдук. Ону тэҥэ, оччолорго – суверенитет сылларыгар – дьон-сэргэ ортотугар түҥ былыргы устуоруйаҕа интэриэс олус күүстээх этэ. Онон былыргы өбүгэлэртэн силис тардар “Бичик” диэн аат омук бэйэтин билиниитигэр сөп түбэһэрэ. Ол эрээри, уруулуу тыллаах омуктарга бу өйдөбүл “битиг” диэн былыргы түүр тылынан бэлиэтэнэр. Онон “бичик” диэн тыл суолтатын атын аймахтыы омуктарга өйдөөччү суоҕун кэриэтэ.
Иккиһинэн, билигин кинигэ өйдөбүлэ олус кэҥээтэ. Дьон, былыргы курдук, кумааҕы эрэ кинигэни ааҕар буолбатах. “Электроннай”, “мульти-медийнэй”, “аудио” эҥин диэн араастаһыы, аныгы технология күүскэ киирэн иһэринэн, күүскэ сайдан, дэлэйэн иһэр. Онуоха эбии, билигин таһаарар кинигэлэрбит үгүстэрэ кыһа бэйэтэ айан, таҥан, толкуйдаан оҥорор бырайыактара буолан эрэллэр. Онон сурук-бичик өйдөбүлүн эрэ бэлиэтиир урукку ааппыт соччо сөп түбэспэт курдук.
Итиннэ эбэн эттэххэ, кириисис кыһалҕатыттан, ааҕар үгэс мөлтөөн иһэриттэн, сахалыы, төрөөбүт тылынан ааҕааччы лаппа аччаабытынан уо.д.а. кэккэ биричиинэлэринэн тахсар кинигэ ахсаана лаппа биллэ түстэ. Ол көстүү кумааҕыга бэчээттэнэр бородууксуйа бары көрүҥнэригэр, ол иһигэр хаһыаттарга-сурунаалларга, эмиэ күүскэ биллэр. Онон, салгыы кинигэни өрөспүүбүлүкэбит эрэ иһигэр тарҕатыынан муҥурданнахпытына, тиһэҕэр тахсар кинигэбит ахсаана букатын аҕыйыырыгар тиийэр. Оччотугар, бүддьүөттэн субсидия ылан чопчу тиэмэлээх былаанынан социальнай суолталаах литэрэтиирэни таһаарар тэрилтэ улаханнык кыпчыйтарарыгар тиийэр.
Онон кинигэбитин өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр тарҕатар суолу тобуллахпытына эрэ ороскуоту арыый саптар кыахтанабыт. Ол иһин тэрилтэ аата атын омук дьонугар хайдах иһиллэрин, ылынылларын эмиэ учуоттуурга күһэллэбит. Кистэл буолбатах, биһиги урукку “Бичик” диэн ааппытын атын сиргэ, бэйэлэрин тылларын сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, охсуутун инники сүһүөххэ түһэрэн этэллэрэ (“бич” диэҥҥэ майгыннатан) истиэххэ олус сүөргү буолааччы. Бу тыл аангылыйа тылыгар эмиэ бөрүкүтэ суох өйдөбүллээх буолан тахсар курдук. Онон ити түгэн эмиэ биир улахан оруолламмытын аһаҕастык этэргэ тиийэбит.
Дьон-сэргэ тоҕо олус ороһуйбутун өйдүөххэ сөп... Бэл, долгутуулаах даҕаны курдук. Ити барыта, саха дьоно барахсаттар, кинигэни сыттыктанан улааппыт араас көлүөнэ ааҕааччыларбыт, бу “Бичик” диэн тэрилтэ 90-с сылларга ылыммыт аатын сүрэхтэригэр-быардарыгар, куттарыгар-сүрдэригэр аһара чугастык ылыммыттарын туоһута. Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын төрөөбүт тылларынан хаһыат, кинигэ ахсаана аҕыйыы, саха бэчээтэ кыһалҕалана, ийэ тылынан уһуйаан, оскуола, кылаас өнүйбэт, аҕыйыы да турар кэмигэр дьон-сэргэ национальнай кыһа урукку аата уларыйыытын ыарыылаахтык ылынара эмиэ даҕаны өйдөнөр...
Итиннэ биһиги ааҕааччыларбытын уоскутан этиэ этибит... Тэрилтэлэр ааттарын уларыйыыта – билигин киэҥник тэнийбит көстүү. Холобур бары бэркэ билэр “Сбербааммыт” аата билигин көннөрү “Сбер” эрэ диэн буолла. Бэчээт эйгэтиттэн ылан көрдөххө, уус-уран “Чолбон” сурунаал урут “Кыһыл ыллык”, онтон “Хотугу сулус” диэн ааттана сылдьыбыта, кэлин төттөрү “Чолбон” диэн аатын төнүннэрбитэ. Типография аата эмиэ хаста да уларыйбыта. “Ю.Гагарин аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи типография”, онтон “Сахаполиграфиздат”, билигин “Якутия” медиа-холдинг диэн ааты сүгэр.
Онон, кинигэ кыһатын статуһа да, үлэлиир сыала-соруга, идиэйэтэ-бириинсибэ да уларыйбата, сыччах, саҥа ааттанна эрэ. “Саҥа аатынан үлэҕэ-хамнаска өссө сонун сүүрээннэри киллэрэн, ыырбытын кэҥэтэн, саҥа саҕахтары арыйарга, сахабыт дьонун саҥа ситиһиилэринэн үөрдэ туруохпут!” – диэн эрэннэрэбит. Арассыыйа үрдүнэн бастыҥ ааҕар эрэгийиэн буолбут Сахабыт сирин ааҕааччыларын өйөбүллэрэ, ааҕыыга кэрэхсэбиллэрэ, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылара, интэриэстэрэ уҕараабатын тухары – кыһа айымньылаахтык үлэлии, сонун таһаарыыларынан дьонун үөрдэ туруоҕа.
Cүрүн дириэктэри
солбуйааччы
Валерий Луковцев.