Сири тиҥилэхтээн хаамааччы үксэ бэйэтин олорбут олоҕунан дьону-сэргэни сыаналыыр. Үллэн-баллан, тотон ньылҕаарыйан олорооччу аччыгы-кыамматы кыайан өйдүүрэ ыарахан. Куорат мучумаана, бириэмэ сырсыыта, тугу эрэ ситиһэ сатаан сүүрүү-көтүү. Ити – үксүгэр атын дьон туһатыгар буоларын үгүспүт олоҕун аҥаарын олорон эрэ баран билэр.
 

 

   Сүпсүлгэн быыһыгар илиилэрин тоһуйан олорооччулары кынчарыйа, кынчыаттыы көрөн аһарабыт. Туохтан маннык олоххо кэлбиттэрин, туохха-туохха түбэһитэлээн маннык олорор дьон буолуохтарай диэн быһаара, толкуйдуу да барбаппыт. Итиниэхэ илии тоһуйан олорооччулар саастара эдэрсийэн иһэрэ киһини долгутар. Эдэр, илиитэ-атаҕа бүтүн, үлэни кыайа-хото тутар киһи буолан баран умналыы олорорун көрдөхпүнэ, бэйэбин саныыбын.
   Мин үүнэн-сайдан тахсарым саҕана, оскуоланы бүтэрэн, устудьуон сылдьан сыыһа туттан, ити дьон курдук илиибин тоһуйа сылдьыбыттаахпын. Ол иһин кинилэр тугу санаан, туох буолан олоруохтарын сөбүн ыйдаҥардыахпын сөп.
   Балар бары дьиэтэ-уота суох, үлэни кыайбат, ханна да барар кыаҕа суох дьон буолбатахтар. Үгүстэрэ үчүгэйдик олорор кыахтаах дьон. Мин подъезд аннынааҕы ититии ситимин булан кыһын хорҕойо сылдьыбыт киһини билэрим. Чугас улууска дьиэлээх-уоттаах, оҕолоох этэ. Кэргэнэ: «Оҕоҥ туһугар, саатар, арыгыттан тохтоон көрүөҥ этэ...» – диэбитин киэһэ аайы көхсүбүтүнэн сыстыһан, хордуон, ол-бу таҥас-сап быыһыгар кутуйах уйатын курдук оҥостон, утуйар-утуйбат сытан элбэҕи да кэпсэппиппит.
   Мин устудьуон аатыра сылдьан бүтэрэрим саҕана илэчиискэлээбитим. «Үөрэҕим аһара чэпчэки» дии санаан, таах сылдьыахтааҕар арыгылыы сылдьан хаайыы киһитэ буола сыспыттаахпын. Үөрэхпиттэн үүрүллүбүтүм. Олорор дьонум, аймахтарым тулуйа сатаан баран, биир үтүө күн кэлбитим, таҥаһым сыыһын аан таһыгар чохчолообуттар этэ. Тимир ааны түүнү быһа тоҥсуйан милииссийэлэнэн, «усулуобунайдаах» сылдьан хаайыыга укпатахтарыгар «баһыыба» диэххэ сөп.
   Дойдулуохпун кыбыстыбытым. Төбөм ыарыыта ситэ ааһа илигинэ кыра маллаахпын кэлэр-барар дьоҥҥо туттаран, бытыылкаҕа атастаһа охсон кэбиспитим. Биир күн иһинэн хороон дьиэлээх дьону кытта атахтаһа сытар атас ааттааҕа буола түспүтүм. Онно олорон тугу булбуппун барытын аһыы утах оҥостон иһэрбит. Сааһыары халлаан саҥа уһаан эрэр кэмэ этэ. Дьону кытта бастаан утаа (таҥас-сап арыый ама эрдэҕинэ) тэҥҥэ сылдьарым. Онтон сирэй-харах буорайан барбыта. Таҥас-сап да киртийэн бүппүтэ.
   Бу тухары дьон утуйбутун кэннэ, түүн хаска эбитэ буолла, туран, куртахха тугу эмэ иччилээн, бөх дьааһыгын хаһа тахсарбыт. Атаһым обургу маннык сылдьа үөрэммитэ ырааппыт этэ. Көрдөххө, сыылла сылдьар курдук да, дьааһык иһин хаһан тугу сиири-сиэбэти, иһэри-испэти эндэппэккэ билэрэ. Сиэнэри сонно тута, тоҥ буоллун, ириэнэх буоллун – адыгырас тииһинэн миигиннээҕэр түргэнник антах ыыталыыра...
   Мин бастаан сиргэниэх курдук этим. Хаста да кураанаҕы хаһан, хам аччык кииртэлээн баран хаһыс да сырыыбар биирдэ өйдөөбүтүм. Бастакы улахан «булумньум» тоҥ хортуоска этэ. Бакыат түгэҕэр саҥа араскылаан эрэр бытархай хортуоскалар сылдьаллара. Ыстаан көрөн баран, тииһим хотуо суох диэн хам баана сылдьар сонум хоонньугар дьылыс гыннаран кэбиспитим. Онтон иккис булумньум кэпиир иһитин ортотунан саҥа тоҥон эрэр убаҕас баара. Арыйа баттаан иһээри гыммытым, бөлүөхсэн хаалбыт, көмүрүө буолбут, эмиэ хоонньум диэки утаарбытым. Мантан атыны тугу да булбатаҕым. Син тугу эрэ булбут курдук санаммытым. Хорооммутугар дьылыс гынан хаалбыппыт.
  Иһирдьэ хантан уот эҥин баар буолуой, чуолҕан курдук быыһынан бадыйыас уота киирэринэн сырдатынар этибит. Аны киһи хараҕа хараҥаҕа үөрэнэн хаалар. Көстүбэт да көстөр буолар. Сырдыкка таҕыстахха, хараҕым ыалдьыар диэри балайданарым. Бу уопсай дьиэҕэ биһиги баарбытын аҕыйах эрэ киһи билэрэ буолуо дии саныырым баара, саастаах өттө баҕас бары кэриэтэ ол дьукаахпын билэр эбиттэр.
   Миигин «хантан муна-тэнэ сылдьар оҕоҕунуй» диэтэхтэринэ, бастаан харчы көрдүүрүм. Биир эмэ киһи үгүөрүнү, аһыы утах кэлэр гына харчы бэристэҕинэ, арыгы иһэрбит. Бастаан утаа бадыйыас кирилиэһигэр: «Хотуттан сылдьабын, бырайыаспар тиийбэт...» – диэн илиибин тоһуйбутум. Онтон ити да тыл-өс абыраабат буолбута.
   Кэлиҥҥинэн ааһан иһээччи таптаабытынан охсон, тэбэн ааһара көҥүл буолбута. Бастаан син сэниэлээх эрдэххэ, тутуһа сатыырым да, хам аччык киһини тот уолаттар киһи гыныахтара дуо, сынньыллан хааларым. Онтон кыаммаппын билинэн, охсуспат буолбутум.
   Биирдэ, халлаан лаппа уһаабытын кэннэ, киһим сарайга тахсан сиипир сылааһыгар бигэнэн утуйар сири көр­дөрбүтэ. Ырычаахтаһан-ырычаах­таһан тахсыбыппыт, ол биһиги утуйуохтаах сирбитигэр ыччаттар пиибэлии олороллоро. Киһим ону көрөөт, төттөрү түспүтэ. Мин акаары төттөрү түсүһүөх баар эбит да, «төбөбөр мас киирэн» саастыылаахтарым, баҕар, табах биэриэхтэрэ диэн умналааччы буоллум.
   Үс паара, уоллаах кыыс буолан бэркэ да олороллор эбит. Пиибэлэрэ элбэх. Табах көрдөөбүппэр биир уол тура эккирээн табах биэрдэ уонна антах барарбар көрдөстө. Мин санаабар, аны харчы көрдүөх курдук санаатым, дьиҥэр, испэр ол пиибэлэриттэн бэ­ри­һиннэрэр санаалааҕым. Баҕар, ол «күндү астан» туттаран ыытыахтара дии санаабытым. Акаары...
   Табах ылан баран эрийэ туттум да баран хаалбатахпыттан билиҥҥэ диэри абаланабын. «Өссө харчы көрдөөрү гынар» диэбитинэн туораттан биир уол ойон туран эрэрэ, сыҥааҕым «тас» гына тыаһаан эрэргэ дылыта да ханна барбыппын билбэккэ хаалбытым. Өйдөнөн кэлбитим, тэбиэлээн эрэллэр эбит, онтон эмиэ өйдүүр суох. Ити кэннэ төһө өр сыппытым буолла, этим-сииним олох бүттэтэ суох ыалдьара. Ол орҕостон туруубар икки илин тииһим түһэн кэлбиттэрэ. Өй-мэй, атаҕым олох уйбат буолан, тобугум сап-салыбырас, сүрэҕим эппэҥнэс. Тыын киллэрэн баран, күн аҥаара сыыллан, били хорооммун булбутум.
   Киһи олоҕор ыарахан диир түгэн­нэрэ, күнэ-ыйа дьэ үүммүтэ. Бу санаатахха, кими эрэ, миигин эрэ кытта буолбатах курдук.
   Киһибэр киирэн кырбаммыппын эппиппэр: «Аны ыччаты көрдүҥ да куота сылдьар буол, билиҥҥи ыччат киһи буолбатах – кыыл...» – диэбитэ. Бэйэм да кэлин арыый бэттэх кэлэн баран, «тоҕо да харчы көрдөөбүтүм буолуой» диэн кэмсиммитим иһин, аны кэлэн икки тииспин ким төттөрү олордуо баарай.
   Икки күн тугу да аһаабакка онно букатыннаахтык хаала сыспытым. Атаһым барахсан ону-маны булан аҕалан, куртахпын иччилээбэтэҕэ, хаар уулаан иһэрпэтэҕэ буоллар, билигин бу суругу ким да аахпат.
   Нэдиэлэ кэриҥэ хорооммуттан тахсар кыах суох этэ. Билигин толкуй­даатахпына, эдэрим бэрт буолан тулуйбуппун быһыылаах. Дьон саас буорту буолбут, араскылаабыт хортуосканы быраҕар эбит этэ. Ол да сытан хортуоскаттан уонна хаар уутуттан атыны куртахпын албыннаабатаҕым. Киһим «ыкка курдук оһор эбит» дии-дии, ол-бу диэки олооруҥнуура. Иккис нэдиэлэбэр арыый бэттэх кэлэн, сирэйбин-харахпын дьэ сууммутум. Бу кэмҥэ өлүү түбэлтэлээх, ититиини арааран кэбиспиттэрэ. Биһиги түүнүн кыһын тоҥмотохпутун тоҥор буолбуппут. Онон хайыахпыт баарай, түүн бөх дьааһыктарын хаһан аһаабыта буолан, күнүс сарайга тахсан, кэтэнэн-мананан баран, ылааҥыга утуйан ылар буолбуппут.
* * *
   Сарай быыһынан, ытыы-ытыыбын Кыайыы күнүн көрсүбүттээхпин. Ол Кыайыы күнэ, кырдьык, дууһабар сөҥөн, билиҥҥэ диэри санаан аһарабын. Киһи бөҕө парааттаан хаамыы-сиибии, күлүү-салыы, оттон мин... Са­ҥа­рар да бырааба суох, дьонтон саһан, көстүбэтэрбин ханнык диэн, бу күрүлүүр күнүс утуйар-утуйбат, бэйэм-бэйэбин кытта мөккүһэ-этиһэ сыттаҕым.
   Санаам оонньоон, ити күн үөһэттэн ыстанан кэбиһэ сыспыттаахпын. Туох тохтоппута эбитэ буолла, дьэ билбэтим. Биирдэ өйдөммүтүм, сарай аанын арыйан баран ытыы олорор эбиппин. Олох маккыраччы, кыра оҕолуу... Бу олорон маннык олоруохтааҕар, саатар, дьону көрүөххэ диэн санаа көтөн түспүтэ, эбиитин бырааһынньыкка буһарбыт астарын сыта дыргыйан, аччык киһи биир сиргэ олоруох буолбатах этэ. Хаар ууллан, таҥаспын суунан, син киһи тэҥэ буолан сылдьабын, арай икки тииһим суох.
   Дьон быыһынан хаама сылдьабын. Ити баран иһэн бэтэрээннэргэ босхо аһылык түҥэтэ туралларыгар ымсыыран тиийдим. Көрдөхпүнэ, биир оҕонньор ыскамыайкаҕа олорон эрэ саҥа аһаан эрэр эбит. Мин кими эрэ кэтэспитэ буола-буола аттыгар олорунан кэбистим. Киһим олорон эрэ соччото суох туруктаахпын сэрэйдэ быһыылаах. Туран асчыттар диэки барда. Аһа турар. Ылан сиэн кэбиһиэхпин арыычча туттунан олоробун. Олох тулуйарбыттан ааһан истэхпинэ, оҕонньорум өссө ас ылан иннибэр ууран кэбистэ! Аччыктаан, киһилии аһы аһаабатаҕым үстэн ордук ый ааспыт киһи ол үрдүгэр түстүм. Быыкаа тэриэлкэ сыыһын өр гыныам дуо, охсон кэбистим. Ону кытта оҕонньорум эмиэ турда. Сэрэйдим. Бу тухары оҕонньору кытта харахпытынан эрэ кэпсэтэбит. Кини да саҥарбат, мин да суох... Эмиэ ас аҕалла! Оо, ол кириэчикэ, хара килиэп минньигэһиин...
   Ити ыккардыгар тото оҕустум. Уруккум, киһилии эбитим буоллар, өссө көрдүөх этим. Тоттум. Хаһан да аһаа­ба­тахпын аһаабыт курдук сананным. Оҕонньорбор махтанан, уу-хаар баспыт харахпынан тугу эрэ саҥардым, киниэхэ доруобуйаны баҕардым быһыы­лааҕа. Онуоха оҕонньорум: «Мин эн курдук харахтаах оҕолору Украинаҕа күл-көмөр буолбут дэриэбинэлэргэ көрбүтүм. Оннооҕор онно сылдьар оҕолор санаалара бөҕөх этэ. Ускул-тэскил сылдьаргын уурат. Дьонноох буоллаххына, дьоҥҥун бул. Кытаат, оннооҕор сэриигэ тыыннаах ордон, сап саҕаттан салҕанан кэлэн, киһи-хара буолан, оҕо-уруу тэнитэн бу сылдьабыт. Эдэр киһи, өйдөн!» – диэбитэ.
   Мин саҥабыттан маппытым. Тугу да хардарбакка хаалбытым. Арааһа, сиэннэрэ быһыылааҕа, сүүрэн кэлэн моонньугар иилистэ түспүттэригэр оҕонньорум аралдьыйбыта да буоллар, туран эрдэхпинэ илии тутуспута. Оо, илиитэ сылааһын эриэхсит, сүрэхпэр тиийэ туппут курдуга!
   Ити күн ол оҕонньор тыла, саллаат кириэчикэтэ уонна хара килиэп миигин быыһаабыта. Дойдубар түбэһиэх массыынаны тохтотон, көрдөһөн-ааттаһан айаннаан син тиийбитим. Абаҕам аах өллө диэн олорбуттар. Сүппүтэ ырааппыт киһини көрсөр, кырдьык, ыарахан буолуохтаах. Элбэҕи саҥарбатахтара. Кэлин толкуйдаатахпына, эрэлим ааспыт эбит. Эмиэ барыа диэн улаханнык эрэммэтэхтэр этэ.
   Ити курдук ол дьыл дьоммор сүөһү көрөн кыстаабытым. Саас аармыйалаабытым. Таҥкыыс буолан кэлбитим. Оччолорго таксыы элбээн эрэр кэмэ быһыылааҕа, суоппарга үөрэнэ түһээт, айахпын булунар буолбутум. Онтон кэргэммин көрсүбүтүм. Билигин икки кыыстаахпын.
   Олох диэн, кырдьык, түһүүлээх-тахсыылаах. Ол оҕонньор ыарахан кэммэр ытаһа тылы-өһү эппэтэҕэ буоллар, ханна тиийэн умса түһүөм биллибэт.
 
 Иһирик.