Бүгүҥҥү ыалдьыппыт – бэрт интэриэһинэй олохтоох, куоракка төрөөбүт, улааппыт Нелли ПРОТОДЬЯКОНОВА. Ол эрээри оҕо эрдэҕиттэн ыра санаатын олоххо киллэрээри, аатырар Амма өрүс биэрэгэр кыракый дьиэ туттан олохсуйбута 2-с сыла буолан эрэр.
– Нелли бэйэҕин билиһиннэриэҥ дуу?
– Аҕам Трифон Протодьяконов – Чурапчы Чыаппаратыттан, ийэм Елена Алексеева Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгиттэн төрүттээхтэр. Төрөппүттэрим Ленинградка устудьуоннуу сылдьан миигин төрөппүттэр, онно 4 сааспар диэри олорбуппут. Онтон Саха сиригэр кэлэн Дьокуускай куоракка олохсуйбуппут. Ийэлээх аҕам 12 саастаахпар арахсыбыттара. Ийэм иккистээн олоҕун оҥостон балтыларбын – Наташалаах Алексенаны – төрөппүтэ. Кини 40 сааһыгар, мин 18 саастаахпар, күн сириттэн барбыта.
Сайын аайы аҕам дойдутугар Чурапчы Чыаппаратыгар сайылыырбын олус сөбүлүүрүм. Окко сылдьыһарым, күөлтэн оҕуруокка уу таһан кутарым, ньирэйдэри аһатарым, ынаҕы ыахпын олус баҕарарым да, чугаһаппаттара.
Маҕан бөһүөлэгэр (Дьокуускай таһа) олорор эбэбэр эмиэ сылдьарым. 12 саастаахпар сайын киниэхэ олорон, онно баар пиэрмэҕэ үлэлии киирбитим. Сүөһүлэри кытта бодьуустаһарбын наһаа сөбүлүүрүм. Үүтүнэн илгийэр сыттарын-сымардарын астына тыынарым. Ноһуомнарын күрдьэр үлэлээҕим, ону бэркэ толорорум. Эбэм итинник үлэлиирбин сирбэтэ, өйүүрэ. Оттон ийэм олох сөбүлээбэтэ, ол иһин биирдэ, олох кулгаахпыттан соһон кэриэтэ, пиэрмэттэн күрэппитэ. Үлэлээн бүттэҕим ол. Дьокуускай куоракка Сайсары түөлбэтигэр оҕо сааһым ааспыта.
– Куорат оҕотун оҕо сааһа хайдах ааспытай?
– Эрдэҕэс сааһым судургута суохтук ааспыта. Эрдэ ыал буолбутум. Баара-суоҕа 15 саастаахпар. 16 сааспар кыыспын – Анябын – төрөппүтүм. Кини билигин 27 саастаах, ыал, 8 саастаах кыыс оҕолоох. Кыыһым кэнниттэн кырачаан уолбун сүтэрбитим. Онон чэпчэкитэ суох олохтоох этим.
– Эрдэ ыал буолууну оччотугар туох дии саныыгыный?
– Уопсайынан, киһи өйө-санаата, муудараһа 25-27 сааскар биирдэ ситэр эбит. Уйулҕа да үөрэхтээхтэрэ оннук этэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин ситэ билбэккэ сылдьан, эрдэ ыал буолууттан эдэр ыал олоҕо үгүстүк үрэллэр. Биһиги олохпутугар эмиэ оннук буолбута. 10 сыл олорон баран, 25 сааспар арахсыбыппыт. Эдэрбит бэрт буолан, өйдөспөппүт элбэҕэ. Онон дьиэ кэргэн уйатын туттары эмиэ сатыахха наада эбит. Ол иһин 26 саас кэннэ олох оҥостор ордук эбитин бэйэҥ нөҥүө аһаран баран, дьэ өйдүүгүн.
– Тус биисинэс арыныаххар диэри тугу үлэлээбиккиний?
– Төһө да анал үөрэҕэ суох буолларбын, “Виктория” миэбэл солуонугар администраторынан, “Дисплей” эрэкэлээмэ отделыгар начаалынньыгынан, СГУга каадыр управлениетыгар үлэлии сылдьыбытым. Ол кэнниттэн 2009 сылтан биисинэс эйгэтигэр барбытым.
– Гектар өйдөбүлэ 20-чэ сыл анараа өттүгэр киирбитэ диигин. Ол хайдах?
– Владимир Мегре “Анастасия” диэн кинигэтин аахпытым. Онно аахпыт “гектарга олох” туһунан өйдөбүл миэхэ олоҕум суолдьут сулуһа буолан, 20-чэ сыл устата “сиргэ олох” миигин мэлдьи угуйара. Гектар тиэмэтигэр биир санаалаахтарбын кытары “Аламай” диэн кулууп тэринэн үлэлии сылдьыбыппыт. Хас да сылы быһа Дьокуускай куорат аттыгар “экопоселение” боппуруоһун олоххо киллэрээри, сир көрдүү сатаабыппыт даҕаны табыллыбатаҕа.
Кэлин наймыга үлэһит буолан бүтэн, хамнаһа суох дохуот ылар инниттэн айылҕа сокуоннарынан оҕуруоту сайыннарар киини арыйбытым, массыыналары уларсыкка (прокат) биэрэрим уонна 12 кыбартыыралаах гостиницаны тутан үлэлэппитим. Онтон үлэ диэн баран үчүгэйдик сынньаммакка, утуйбакка күнүстэри-түүннэри үлэлээн, доруобуйам туругунан 2014 сыллаахха гостиницабын саппытым. Бу сыл ыараханнык ааспыта. Үп-харчы тиийбэтэ. 2015 сыллаахха Жатай аттыгар баар Захаровкаҕа табаарыстарым, биир санаалаахтарым, аймахтарым көмөлөрүнэн дьиэ туттубутум. Онтон сыыйа-баайа 43 сааспар диэри гектар сири ыламмын олохсуйуохтаахпын диэн сыал-сорук туруоруммутум.
– Дьэ, ол гынан куоракка үөскээбит киһи, хайдах тыа сиригэр көһөн бардыҥ? Тоҕо Амманы таллыҥ?
– 25 сааспыттан ыра санаа оҥостубут “гектарбар” сыыйа чугаһаан, 42 сааспар, дьэ, олохсуйар сир-уот көрдөнөн барбытым. Бүтэһигэр Амма улууһугар санаам тохтообута. Сирэ-уота, айылҕата үчүгэйэ, кырасыабайа, уута дьэҥкирэ, ырааһа миигин умсугуппута. Амма диэн оттон Саха сирин куруорда буоллаҕа. Инникитин туризмы, өрүһүнэн устууну сайыннарыахха сөп. 2019 сыллаахха үйэбэр аан бастаан Амма өрүһү бата устубутум. Ол иннинэ Амма сиригэр-уотугар биирдэ эрэ сылдьан турардаахпын. Ол сырыы кэнниттэн бу улуус биир эмэ дэриэбинэтиттэн чугас сиргэ олохсуйар санаа үөскээбитэ. Дьэ, куоракка төннөн кэлэн, дьиэбин атыылаабытым. Тутуу матырыйаалын атыылаһан, Аммаҕа кэлэн, үлэлиир биригээдэ булан, 5 хонук иһигэр дьиэбин туттаран кэбиспитим. Олохсуйан олорор дэриэбинэм аатын эппэппин. Кыыһым сөбүлээбэт.
– Айыбыын, хорсун санаа дии. Урут дэриэбинэ диэн өйдөбүлэ суох куорат киһитэ, ыллыҥ да тыа сиригэр олохсуйдаҕыҥ?
– Бу дэриэбинэҕэ үйэбэр үктэнэ илик этим. Билэр дьонум, аймаҕым суох. Манна олоҕум “ньуултан” кэриэтэ саҕаламмыта. Онон турар бэйэм эрэ дьиэ иһинээҕи кыылларбын кытары көһөн кэлэн, олохсуйан олоробун.
– Оччотугар “Уһук Илин гектара” бырагырааманан олохсуйдуҥ дуо?
– Суох. “Тус кэтэх хаһаайыстыба” (ЛПХ) диэн хайысханан 2 гаа сири ылбытым. Докумуонун оҥоһуута судургу, улахан сүүрүүтэ-көтүүтэ суох. Гектар курдук син биир босхо бэриллэр, 49 сылга арыанда диэн ааттаан. Онно сылга 200 солк. төлүүбүн. Олох үчүгэй дии саныыбын. Инникитин саха боруода ынаҕын, сылгытын, маны тэҥэ куурусса, сибиинньэ иитэр былаан баар. Оннук улахан бааһынай хаһаайыстыба да буолбатар, оҕо эрдэҕинээҕи ыра оҥостубут баҕа санаабын толорон, кэтэх хаһаайыстыбалаах тыа ыала буолар былааммын сыыйа-баайа олоххо киллэриэм.
Дьиэ кэргэммин, аймахтарбын сибиэһэй, дьиҥнээх аһынан-үөлүнэн хааччыйыам этэ буоллаҕа. Куораттан тыа сиригэр олохсуйбут биир сүрүн биричиинэм итиннэ сытар. Маҕаһыыҥҥа барыта хиимийэ булкаастаах, туга-ханныга биллибэт бородууксуйаны – эти, аһыйбыт үүтү, антибиотик тумалаах сымыыты, куурусса этин – сиир диэн ынырык буолбатах дуо?! Онон дьиэ кэргэммин, чугас дьоммун дэриэбинэ ыраас аһылыгынан хааччыйыахпын баҕарабын. Дьиэ-уот тутуннум. Билигин күүлэйдии, сынньана кэлиэн баҕалаах – кырыы-кырыытынан...
– Оччотугар тыа сиригэр олохсуйбуккуттан астынаҕын?
– Оҕо саҕаттан айылҕаҕа, ынахха-сылгыга таптал миигин тыа сиригэр сирдээн аҕаллаҕа дии. Сиэн кыыһым бэйэтэ имэрийэр-томоруйар, көрөр-харайар, хатааһылыыр аттаах буолуон баҕарабын. Аны биир дьиктитэ диэн, дьиэм сүөһүлэрэ, кууруссата, куоската, ыта-куһа – барыта сырдык, маҥан өҥнөөх эрэ буолуон баҕарабын.
– Киэҥ бааһына ортотугар дьиэ туттан олороҕун дуу? Хайдах, туох маһынан тутуннуҥ? Уот ситимэ баар дуо?
– Дьиэм дэриэбинэттэн 3 км тэйиччи, собус-соҕотох, Амма өрүс үрдүгэр турар. Чугаһынан туох да суох. Наһаа үчүгэй, астык. Уу чуумпу, ыраас салгын. 6х6 кээмэйдээх дьиэм – каркаас, пенопласт тутуу. Бакаа ис-тас бүрүөһүнэ суох. Кэлин ситэриэм-хоторуом. Уот суох. 5 хоно-хоно бензогенераторынан иитиллэр анал өкүмүлээтэринэн төлөпүөммүн ииттэрэбин. Уотум – 2 күн массыына өкүмүлээтэринэн иитиллэр светодиод, онтон 3 күн чүмэчинэн олоробун. Бэнсиини эрдэттэн кэниистирэнэн ылан, хаһаанан кэбиһэбин. Ыйга 20 лиитирэ курдук бэнсиин барар, харчытыгар таһаардахха, быһа холоон 1200 солк. буолар.
– Дьиэҥ хайдах ититиллэрий?
– Оһохтоохпун. Аныгылыы тимир матырыйаалтан оҥоһуллубут “Профессор Бутаков” диэн ааттаах оһоҕум (модель ДОЦЕНТ) итиини өр тутар. Сахабыт сирин тымныытыгар саамай табыгастаах оһох. Бу оһох үчүгэйэ диэн, олох булкуйбаккын. Күлэ чэпчэкитик ыраастанар. Оһоҕум сылыйда да сабабын. Сылааһын 6 чаастан 12 чааска диэри тутар. Билигин таһырдьа 57 кыраадыс тымныыга дьиэм иһигэр 30 кыраадыс сылаас турар. Оһох 0,5 куб.м. кээмэйдээх, чэпчэки ыйааһыннаах. Турарыгар анал акылаат наадата суох. Турбатын кытта 65000 солк. кэриҥэр атыыласпытым. Сылы быһа (кыһын, саас, күһүн) 3 бырысыап маһынан кыстыыбын. Биир бырысыап мас 5-7 тыһ. солк. буолар. Дьиэм арыый үчүгэйдик бүрүллэ илик буолан, сылытынарга ороскуотум улахан курдук.
– Оттон дэриэбинэттэн тоҕо тэйиччи олороҕунуй? Чугастааҕы дэриэбинэ төһө ырааҕый?
– Дэриэбинэ иһигэр олоруохпун баҕарбаппын, манна салгына ыраас, чуумпу. Чугастааҕы дэриэбинэҕэ диэри тыраассанан – 5 км, оттон көнөтүк бардахха – 3 км кэриҥэ. Эргэ да буоллар, атах тардыстар Хонда СРВ (4вд) массыыналаахпын. Тыа сирин суолугар айанныырга, сылдьарга олус табыгастаах. Массыынабынан Аммаҕа диэри сороҕор таксыылыыбын. Дэриэбинэҕэ киирэн бэнсиин, бородуукта атыылаһабын. Билигин тоҥон турар, онон таксыы сакаастаан наадабар сылдьабын.
Маннык гектар ылан, тыа сиригэр олохсуйан олорор саамай үчүгэй “альтернатива” буолар дии саныыбын. Интэриниэт, мобильнай баан сибээһэ баар буолан, олорорго усулуобуйа барыта баар. Маннык олохпуттан олус астынабын. Онон, түгэни туһанан, дьон-сэргэ гектар сир ылан тыа сиригэр олохсуйарыгар сүбэлиэм этэ.
– Тугу дьарыктанан, үлэлээн-хамсаан олороҕунуй?
– Аныгы сайдыылаах үйэ буолан, “онлайн” үлэлиибин. Дьарык элбэх. Лайф коуч быһыытынан 6-с сылбын үлэлиибин. Ол эбэтэр дьон олоҕун суолун хайысхатын илиилэрин суолунан, эниэргийэтинэн ыйан биэрэбин. Интэриниэт нөҥүө араас биисинэс кууруска үөрэнэн, урбаанньыт быһыытынан дьарыктаммытым 12 сыл буолла. Миигин инстаграм сирэйигэр ааппынан-суолбунан булан ылыахтарын сөп.
– “Гектардаах олоҕуҥ” ситиһиилээх буоллун, баҕа санааҥ туолан, сыһыы муҥунан сыспай сиэллээх, хонуу муҥунан хороҕор муостаах элбээтин!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.