Уус-уран айымньы уонна устуоруйа чахчылара дьүөрэлэһиилэрэ – аныгы киинэ ускуустубатыгар биир олус уустук уонна мөккүөрдээх кыһалҕа. Устуоруйа тиэмэтигэр төһө да бэйэлээх үтүө киинэни устубутуҥ иһин, ол көрдөрөр кэмҥэр дьүөрэлэспэт мал-сал, таҥас-сап кыбыллан хаалан ол хартыынаҕын букатыннаахтык буортулуон сөп. Арҕаа дойдуларга “публичная история” (public history) диэн саҥа ураты хайысха сайынна. Ол сүрүн сыала – устуоруйа академическай чахчыларын токуруппакка, умсугутар тыыннаан, кэрэхсэтэр көрүҥнээн киэҥ эйгэҕэ тиэрдии.
Ол да иһин, «Тыгын Дархан» уус-уран киинэни туруорууга, устууга билим үлэһиттэрэ консультант быһыытынан күүскэ үлэлэстилэр. Тыгын кэминээҕи саха устуоруйатын чинчийээччи, устуоруйа билимин дуоктара А.А. Борисов киинэ айар бөлөҕөр Тыгын уобараһын арыйыыга бастакы улахан сүбэһит буолла. Оттон биллэр искусствовед профессор З.И. Иванова-Унарованы кытта мин оччотооҕу дьиэ-уот, күрүө-хаһаа, итэҕэл тутууларын, таҥаһын-сабын, киэргэлин, миҥэ ат тэриэбэтин, саатын-саадаҕын, туттар тэрилин, иһитин-хомуоһун уо.д.а. өттүгэр үлэлэстибит. Ол эбэтэр, “кыргыс үйэтин” – нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕун – төһө кыалларынан толору сөргүтэргэ, оччотооҕу кэм тыынын арыйарга кыһалынныбыт.
“Тыгын Дархан” уус-уран киинэ Далан айымньытыгар олоҕурар буолан – айар куттаах, көҥүл тыыннаах. Устуоруйаны былыт саппыт былыргытын эрэ курдук саныыр кэрэгэй. Устуоруйа хаһан баҕарар бүгүҥҥү күнү кытта быстыспат ситимнээх, үүнэр үйэҕэ тардыһыылаах уонна инникигэ олук уурар аналлаах. Дьон-сэргэ бу киинэ уһуллуутугар аһара баҕатыйан туран көхтөөхтүк кыттыбыта – Тыгын уобараһа саха тыллаахха өрүү тыыннааҕын, кутун-сүрүн долгутарын, сомоҕолуур уратылааҕын туоһута.
Режиссер Никита Аржаков, сценарист Владимир Кузьмин, художник-постановщик Петр Бояркин, сүрүн продюссер Вера Филиппова киинэҕэ уус-уран уобарастары сэргэ, кыргыс үйэтинээҕи саха култууратын тыынын уонна тутулун хайа баарынан кырдьыктаахтык көрдөрүүгэ улахан болҕомтолорун уурдулар.
Сэһэн Боло күннээҕи сурунар тэтэрээтиттэн. “1943 с. олунньу 17 күнэ. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” Суорун Омоллоон музыкальнай испэктээк олоҥхото. Художественнай оформлениетэ үчүгэй. Музей раскопкатын матырыйаала таҥаска, ойууга, киэргэлгэ, бары туттар тэрилгэ толору киирбитэ көстөр. Ити үчүгэй саныахха, бэйэ киэнэ буолан кэрэ, долгутуулаах... Бу дьол, бу хардыы, бу үүнүү, бу таптал: төрдү-ууһу, өбүгэни эргитэн санатыы, төрөөбүт дойдугун ытыктыыр-таптыыр бэлиэтэ, суола, ыллыга буолар».
Бу сыалы ситиһэргэ киинэ худуоһунньуктара билигин баар билим литэрэтиирэтигэр толору олоҕуран үлэлээтилэр. Холобур, кыргыс үйэтин сэриитин сэбин реконструкциятыгар Ф.Ф. Васильев “Военное дело якутов” (1996 с.) кинигэтэ “илдьи барыар диэри” туттулунна. Дьиэ-уот, туттар тэрил М.М. Носов уруһуйдарыгар, С.И. Боло, А.А. Саввин суруйууларыгар, этнографтар тустаах монографияларыгар олоҕурда. Киинэ уһуллуутугар археология матырыйааллара дьоһун суолтаны ыллылар. Холобур, былыргы XIV–XVII үйэтээҕи көмүүлэргэ эр дьон биэстиигэ тиийэ оҕуруо ытарҕалаахтар, ойуулаах-бичиктээх “печатка” биһилэхтээхтэр, бэргэһэлэригэр үрүҥ көмүс күннээхтэр, моонньуларыгар тойон солото бэлиэтэ кылдьыылаахтар, тимиртэн таҥыллыбыт курдаахтар... Ону тэҥинэн, модьу-таҕа тимир иҥэһэлэр, муос ох саалар, куйаҕы дьөлүтэ көтөр тимир охтор, батыйалар, кытай харчыта, солко таҥаһа уо.д.а. бааллар.
Киинэҕэ туттуллар мал-сап бэйэтин дьиҥнээх кээмэйиттэн улахан гына оҥоһуллар эбит, оччоҕо кини көстүүлээх буолар. Холобур, “крупным планом” чугастан уһуллар киэргэл араас ымпыгы-чымпыгы, ураты болҕомтону эрэйэр. Арыт үөйбэтэх өттүттэн араас ыйытыы күөрэйэр. Холобур, гример-художниктар “кыргыс үөрэҕэр уһуйуллубут Хаҥалас боотурдара сирэйдэригэр анал бэлиэ ойуу (татуировка) түһэрэллэрэ, ону хайдах гына ойуулуубут?” эбэтэр “төрүт-уус саха ытык дьоно “айыы тыынын, удьуор күүһүн салгыыр” диэн баттахтарын кырыйтарбаттара, ону хас суһуох гына өрүнэллэр этэй?” диэн ыйыталлар. Итини барытын саба быраҕан син билэр курдук эрээрибит, харахха илэ көстөр гына бириинчиктээн ыйарга-кэрдэргэ уустук соҕус буолар эбит.
Киинэни устар бөлөх үлэһиттэрэ – бары киэҥ билиилээх, айар куттаах, ураты көрүүлээх дьон. Мин ордук чугастык туруорааччы художник Петр Николаевич Бояркины кытта алтыһан үлэлээтим. Кини Тыгын аҕатын Мунньан Дархан уҥуоҕун мэҥэтин макетын оҥорбутугар олус диэн сөҕөн, “һык” гына түспүтүм. Буор булгунньах (курган) анныгар балаҕан моһуоннаах тутуу. Сахаҕа балаҕан тутуулаах киһи уҥуоҕа баарын С.И. Боло, А.А. Саввин суруйуулара туоһулууллар. Бастакы буор булгунньах көмүүнү өссө 1960-с сылларга Үөһээ Бүлүү Боотулуутугар устуоруйа билимин дуоктара Н.Д. Архипов чинчийбитэ. 1,5 м үрдүктээх, 5,7х6 м иэннээх мэҥэ эргиир литэрэтиирэҕэ киирбэккэ, ситэри сырдатыллыбакка хаалбыта. Үһүйээн быһыытынан, манна Оноҕосчут уола Барҕанча, атын кэпсээнинэн, нуучча докумуонугар ахтыллар, кыргыс үйэтин саҕанааҕы Болтор Ыраев уҥуоҕа кистэммит. Көмүү иһигэр көстүбүт баай мал-сап, чахчы, манна улахан ааттаах-суоллаах киһи хараллыбытын туоһулуур. Ити макет оҥоһуллубут сайыныгар Гуманитарнай чинчийиилэр институттарын научнай үлэһитэ Денис Петров Ньурба Күндээдэтигэр икки булгунньах көмүүнү булбута. Маннык көмүүлэр, сүнньүнэн, Бүлүү тардыытыгар Тыгыны кытта биир удьуор-хаан Дьаархан, Бордоҥ, Хаҥалас дьоно олорбут сирдэригэр бааллар. Булгунньахтаах көмүүлэр Алтаайга, Енисей, Иртыш өрүстэр тардыыларыгар түҥ былыргы скиф кэмин саҕаттан эрдэтээҥҥи орто үйэлэргэ тиийэ тарҕаммыттара – саха төрүт култуурата дириҥ силистээҕин туоһулара.
Киинэ устуутун кэмигэр былыргы уустар тимир уһаарар оһохторугар эмиэ кэккэ түгэннэр бааллара. Оһох бастакы макета туруук таас хаппахчытыгар оҥоһуллубут этэ. Ону мөккүһэ сырыттахпытына, күһүн институппут археологтарын эспэдииссийэтэ Хаҥаласка Иккис Дьөппөн сиригэр Ньочуоха үрэх үрдүгэр хас да кэккэлэһэ турар туойунан оҥоһуллубут былыргы оһохтору булан ылбыта. Радиоуглероднай датировкалара – XV–XVII. Киинэҕэ бу оһохтор реконструкциялара киирдилэр. Таарыйа, ол оһохторго өссө саха уустара былыргылыы тимири уһааран көрбүттэрэ. Сатанар этэ.
Ити курдук, Тыгын кэминээҕи олоҕу уус-уран таһымҥа төһө кыалларынан кырдьыктааҕынан көрдөрө сатаатыбыт. Биир суолу анаан бэлиэтиир наада: киинэ уус-уран айымньы буоларын быһыытынан сүрүн сыала – көрөөччүнү кэрэхсэтиэх тустаах. Саха төрүт олоҕун умсугутуулаахтык көрдөрөр туһугар, сорох түгэннэргэ биир-икки үйэ хойутаан тарҕаммыт мал-сап, киэргэл көрүҥнэрэ киирдилэр. Холобур, илин-кэлин кэбиһэр нуучча кэлбитин кэннэ ордук тупсаҕай көрүҥнэнэн киэҥник тарҕаммыта. Маннык түгэннэри саха куттаах өйдүө, баалыа суоҕа диэн эрэнэ саныыбын.
Киинэ биир драматическай түгэнэ – Мунньан Дарханы кытта уоллаах кыыс оҕону тыыннаахтыы көмүү сцената. Хаҥалас сиригэр Хачыкаакка Бэбиэһэ баай кыыһын кытта тыыннаахтыы үрүҥ көмүс киэргэллээх биэни уонна 12 саастаах уоллаах кыыс оҕону кистээбиттэрин туһунан номох баар. Онуоха иин иһигэр сылгы кистиирин, оҕолор ытаһалларын Хачыкаат ойуун дүҥүрүн тыаһынан саба дарбыйан иһитиннэрбэтэҕэ үһү.
Билигин Саха сирин былыргытын үөрэтии быыһа эрэ сэгэтиллэн турар. Дойдубут сирэ-уота аһара киэҥ сиринэн тайаан сытар, тыйыс айылҕабыт сайына кылгас, ону барытын хабан сиһилии үөрэтэргэ элбэх анал үөрэхтээх археологтар, үгүс үп-харчы ирдэнэр. Аны, олохтоох төрүт норуоттар сурукка тиһиллибит устуоруйалара суох, онон саха былыргытын, төрдүн-ууһун үөрэтии, төрүт култууратын сөргүтүү олус уустук, судургутук быһаарылла охсубат дьыала. “Тыгын Дархан” киинэ саха устуоруйатын өлөр-хаалар тыҥааһыннаах кэрдиис кэмин сырдатан, дьон-сэргэ сэҥээриитин ылан, саха тыына уһуктан, айар-тутар кута арыллан, өйө-санаата түмүллэн, саргыта салалла турарыгар биир дьоһун олук буолуоҕар эрэнэбин. Ол туһугар, “Тыгын Дархан” киинэни устааччылар билиҥҥи саха устуоруйатыгар биллэр-көстөр арыйыылары, билим каадырдарын туох кыалларынан толору туһаннылар диэн өйдөбүллээхпин.
Р.И. Бравина,
устуоруйа билимин дуоктара, профессор, ГЧИ археологияҕа уонна этнографияҕа салаатын сэбиэдиссэйэ.