Өрөспүүбүлүкэҕэ тохсунньу ый бүтүүтүттэн бырабыыталыстыба отчуоттара буола тураллар. Маннык отчуот саҕаламмыта номнуо сүүрбэ сыл буолбут. Төһө көдьүүстээхтэрий?
“Ноу-хау”
Отчуот кэмигэр бырабыыталыстыба, министиэристибэлэр үлэһиттэрэ бэрэссэдээтэллэри солбуйааччылартан, миниистирдэртэн саҕалаан, исписэлиистэргэ тиийэ бөлөхтөргө арахсан, ааспыт сыллааҕы үлэ-хамнас туһунан араапардыы, билиһиннэрэ уйаара-кэйээрэ биллибэт Сахабыт сирин устун тарҕаһаллар.
Үрдүкү салалта “маннык биһиэхэ эрэ баар” диэн, киэн тутта кэпсиир. Кырдьык, Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтатын “ноу-хаута” -- отчуоттуур-билсэр, сүбэлиир сыаллаах айаннар саҕаламмыттара -- быйыл бэлиэр 20 сыла буолбут.
Салалта “дьон-сэргэ биһиги отчуоппутун сэҥээрэр, үчүгэйдик ылынар” диир. Буолуон сөп. Почта үлэтэ мөлтөҕүттэн, сурутуу сыаната үрдүгүттэн хаһыаты сурутан аахпат, Интэриниэт сибээһэ мөлтөх, тойон-хотун мээнэ үктэммэт тыа сирин нэһилиэнньэтэ үгүһү билбэккэ, туох баар сабыытыйаттан ойдом олорор кэриэтэ. Онон тустаах салайааччыны сирэй көрсөн истэр-билэр туох да куһаҕана суох.
“Норуоту кытта билсэ”
Аны куорат сылаас уораҕайыгар, сымнаҕас олбоххо олоро үөрүйэх чунуобунньук-дьокутаат аймах итиннэ эрэ тиийэн тоҥ хаһаа кулуупка эбэтэр успуорт саалатыгар көрсүһүү кэмигэр боростуой нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын, күннээҕи түбүгүн-кыһалҕатын дьэ өйдүүр диэтэххэ, алҕас буолбат. Этэргэ дылы, бэйэтэ “хождение в народ”.
Кэнникинэн былаас үрдүкү эргимтэтигэр улахан тэрилтэни саараама салайбатах, үлэлээн миккиллибэтэх, “буораҕы сыллаан” да көрбөтөх, олох араас түһүүтүн-тахсыытын билбэт, ол туһунан ааҕан эрэ билэр эдэркээн дьон ананар буоллулар. Бу “Миниистир” диэн оонньууга кыттан дуоһунастаммыт, лаахтаах бачыыҥкалаах чунуобунньуктарбыт Саха сирин быраҕыллыбыт кэриэтэ нэһилиэктэригэр дьон-сэргэ тугу аһаан-таҥнан олорорун билбэт даҕаны буолуохтаахтар. Хата, хайа эрэ үөдэн түгэҕэр дьон ХIХ үйэттэн да тэйэ илик олохтооҕун көрөн, улаханнык соһуйар буолуохтаах...
Сорох эдэр салайааччыларбыт Саха сирин устуоруйатын, географиятын, хайа нэһилиэк ханнык улууска киирсэрин, былыргы ааттарын-суолларын ончу билбэттэрин туһунан кэпсэл баар. Хомойуох иһин, сымыйа буолбатах. Онон маннык айан-сырыы кинилэргэ туһугар бэйэтэ “оскуола”, уопуту мунньунуу, билии-көрүү кэриэтэ. Саамай өйдөөҕө, кэнэҕэскилээҕэ, дьонум-сэргэм диэччитэ, салайааччы буолар аналлааҕа дуу, кыахтааҕа дуу, баҕар, онтон туһаны сомсон ылыан сөп этэ.
Толору саала – ким суотугар?
Кытыы улуустарга, сибээс суох, айан суола кыһын эрэ баар нэһилиэктэригэр бырабыыталыстыба үлэһиттэрэ, арыалдьыттарын кытта тиийэн кэлэллэрэ -- улахан сабыытыйа. Онон ити кыра нэһилиэктэргэ отчуоту истэ диэн, дьон син толору мустар. Маннык нэһилиэктэргэ олох ордук ыарахан, кыһалҕа да үгүс, онон дьон тото этинэр, туруорсар сыаллаах-соруктаах кэлэр.
Ол эрээри, хомойуох иһин, барытыгар оннук буолбат. Олохтоох былаас дьон кэлэрин, саала толору буоларын хааччыйыахтаах. Баһылыктар бу күннэргэ, дьэ, тиритии-хорутуу бөҕө. Оттон отчуокка үксүн кимнээх кэлэллэрий? Саалаҕа биир үксүн бүддьүөт үлэһиттэрэ олорор буолаллар: дьаһалта модьуйар, сылдьаллара булгуччу. Ону кытта уруккулуу уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөх, биэнсийэлээх кырдьаҕастар уонна кыһалҕалаах дьон.
“Туохха нааданый?”
Боростуой дьону “Саха Өрөспүүбүлүкэтин ааспыт сыллааҕы ситиһиитэ, үүнүүтэ-сайдыыта” диэн дирбиэннээх ааттаах отчуот, сымнатан эттэххэ, долгуппат. Куораттан чугас нэһилиэк биир киһитэ: “Ээ, туохха наадалаах буолуой, салалта дьаһайбытын быһа гыммакка сылдьаахтыыбын”, -- диэн аһаҕастык эттэ.
Кырдьыга, дакылаакка баар ол-бу сыыппараҕа уонна чуҥкук ыстатыыстыкаҕа дьон букатын да наадыйбат. Ол иһин итини ааҕар кэмнэригэр бары кэриэтэ бассааптаһа олорор эбэтэр улаханнык чуҥкуйбут, сорохторо утуктаабыт да көрүҥнээх буолаллар. Наадыйбат төрүөтэ биир -- “эт-этимэ, син биир туох даҕаны уларыйбат” диэн хобдох санаа. “Отчуоттааҥ да отчуоттаамаҥ, онтон хамнаспыт үрдээбэт, олохпут тупсан турбат” диэччи үгүс. Ол -- былааска эрэбил суоҕун туоһута.
Бэйэ кыһалҕата чугас
Кырдьык, уопсай ситиһии туһунан отчуоттааҕар дьон бэйэтин тирээн турар кыһалҕатыгар тиллэр. Ол өйдөнөр -- бэйэ киэнэ диэн бэйэ киэнэ. Балыыһа эргэтэ, оскуола самнархайа, онно быраас, учуутал суоҕа, кулууп тымныыта, улуус киинин кытта ситимниир соҕотох суол куһаҕана, айан эрэйэ, олорор дьиэнэн хааччыйыы, ититии кыһалҕата – барыта дьон күннээҕи олоҕо.
“Бырабыыталыстыба отчуота” диэн официальнай саайка киирдэххэ, онно баар сонуннарга биир атылыы кыһалҕа баарын бэлиэтии көрөҕүн: үгүс сиргэ социальнай эбийиэктэри туруорсаллар. Холобур, оскуоланы. Олохтоох былаас кыһалҕаны барытын хайдах да быһаарар, үмүрү тутар кыаҕа суох – боломуочуйата да, үбэ да суох. Онон кыһалҕаны улууска туһаайар. Оттон улуус дьаһалтата эмиэ кэтэҕин тарбанар.
Дьэ, онон маннык эрэ көрсүһүү кэмигэр олохтоох нэһилиэнньэ кыһалҕа туһунан үрдүк сололоох тойоттортон ыйыталаһан хаалар. Туруорсар буоллаҕына, боппуруоһун боротокуолга суруйтаран, хонтуруолга ылларыан сөп. Эбэтэр кэлсибит юристартан, исписэлиистэртэн туһалаах сүбэ-ама, консултаассыйа ылыаҕа.
Нэһилиэк-нэһилиэк аайы саамай “ыарыылаах” ыйытыылары биэрэн, бырабыыталыстыба тойотторун-хотуттарын ууга-уокка түһэрэр, сытыы тыллаах биирдиилээн дьон баар буолаллар. Ол үксэ былааһы кытта туох да “уопсай ситимэ суох” дьон, чааһынайдар эбэтэр биэнсийэлээхтэр. Биир үксүн кыһалҕаны бу дьон аһаҕастык этэллэр. Ону ким истиэй, болҕойуой?
“Сиидэлэммит” ыйытыылар
Биир улуус олохтооҕуттан “бырабыыталыстыба отчуотугар туох ыйытыылары биэрэҕит?” диэн ыйыппыкка: “Ааспыт сырыыга биһиэхэ отчуоттуур бөлөҕү Ф.В. Габышева салайан кэлэ сылдьыбыта. Онно биэрбит ыйытыыларбытын “бу улуускут уонна нэһилиэккит дьаһалтата быһаарар боппуруостара, ону биһигиттэн ыйытымаҥ” диэбитэ. Билигин ыйытыыларбытын эрдэттэн бэлэмнииллэр, маны ыйытаҕыт, ону ыйыппаккыт диэн”, – диэн кэпсээтэ.
“Ол аата?” диэн ыйыппыкка: “Ол аата, олохтоох дьаһалта, баһылык “көҥүллээбит” ыйытыыларын биэриэхтээхпит”, -- диэтэ.
Тугу эрэ “сатамматы” ыйытан кэбиһэн, нэһилиэкпитигэр “иэстэбиллээх буолуо” диэн санааттан дуо? Дьиҥинэн, ол бүгүн кэлэн отчуоттуур, сарсын манна суох, кэлиэ эрэ, кэлимиэ эрэ биллибэт салалтаттан дьон туохтан куттаныай? Кини билэр, чугас былааһа улуус эбэтэр нэһилиэк баһылыга буоллаҕа.
Онон түмүгү бэйэҕит оҥостуҥ. Олохтоох былаас бырабыыталыстыбаны кытта көрсүһүү сценарийын итинник “салайан” биэрэр түбэлтэтигэр ыйытыы төһө сиидэлэнэрин. “Барытыгар оннук буолуо” диэбэппит. Сорох баһылык нэһилиэгин иннигэр турар уопсай кыһалҕаны дьонугар “эһиги эмиэ этиҥ-тыыныҥ, туруорсуҥ” диэн көҕүлүүрэ чахчы.
Ол эрэн итинник “сиидэлиир” дуу, бобор дуу түгэҥҥэ олохтоох дьон саамай ыарыылаах, көөнньө сылдьар кыһалҕата олох даҕаны кистэнэн хаалыан сөп. Онтон саамай интэриэһинэйэ: бу олохтоох былаас тугу эрэ сүөргүнү-сыыһаны гынарын, боломуочуйатын кэһэрин туһунан нэһилиэнньэ үрдүкү салайааччыларга үҥсэрэ, этэрэ буолуо дуо? Хайдах эрэ “аноним” эрэ быһыытынан ыйытар буолуохтаахтар диэн уорбалыахха сөп...
Хаста хатылыахха сөбүй?!
Дьон арааһы туруорсар. Ону түмэллэр, анаалыстыыллар диэн буолар. Ол эрээри “олох да наадыйбаттар” диир дьон эмиэ бааллар.
“Мин үйэлээх сааспар сүөһү иитэн кэлбит боростуой тыа киһитэбин. Бырабыыталыстыба отчуоттуу кэллэҕинэ, мэлдьи кэриэтэ биир боппуруоһу көтөҕөбүн: сир тиийбэтин, ол туһуттан сүөһү аҕыйаан эрэрин”, -- диэн кэпсиир Төҥүлү олохтооҕо Алексей Баишев. Кини: “Билигин Төҥүлү таһыгар мэччирэҥ да, оттуур сир да хаалбата. Сылгыларбыт сэлиэнньэттэн ырааппат буоллулар”, -- диир.
“Сир үллэһигин саҕана араас дьон сир ылан хаалбыта. Онтон сорохторо сопхуос ыһыллан, мантан көһөн барбыттара, сорохтор суох буоллулар, оттон оҕолоро-сиэннэрэ сүөһү ииппэттэр. Ол дьон бэйэлэрэ сири туһаммат эрээри, син биир докумуонунан сирдэрин тута сылдьаллар. Онтон ол таах турар сири туһанаары гыннаххына, хаһаайын көстө охсон, тута “төлөө” диэн буолар. Харчынан, этинэн – тугунан баҕарар. Оттон ол сүөһүлээх киһи бэйэтин дьиэ кэргэнин эмиэ иитиэн наада дии.
“Бу боппуруоһу быһаарар уолдьаста, сир тиийбэтиттэн дьон сүөһүтүн эһэн эрэр, сотору букатын да сүөһүлээх киһи хаалыа суоҕа” диэн быраабыыталыстыба отчуота кэллэҕин аайы этэ сатыыбын да... Бу сыллар тухары ол туһунан туох да быһаарыы суох, биирдэ да ол боппуруоһу көтөҕөн эрэллэр диэн истибэппин. Ити курдук биир саамай суолталаах боппуруоһу быһаара сатаабат буоллахтарына, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыахха, тыа сирин бородууксуйатын элбэтиэххэ дииллэрэ таах, кыһыл тылынан кыырыы эрэ курдук”, – диир Алексей Алексеевич.
Кырдьык, сир – бу баарбыт-суохпут. Маннык кыһалҕа Төҥүлүгэ эрэ буолбатах. Ол иһин дьон абарбыт санаатыгар отчуоттааччылары “Быһаарбат буоллаххытына, мээнэ кэлимэҥ-барымаҥ!” – диирэ оруннаах да курдук.
Уларыйа сылдьар чунуобунньуктар
Дьон-сэргэ: “Тоҕо куруук атын-атын дьон кэлэллэрий?!” -- диэн эмиэ астыммат “Бырабыыталыстыба дьонугар барытын быһааран-илдьиритэн кэпсиигин, туруорсаҕын. “Иһиттибит, бэлиэтэннибит” диэн буолаллар. Онтон эһиилигэр олох да атын дьон тиийэн кэлэллэр, тугу даҕаны билбэттэр. Эмиэ кыһалҕабытын саҥаттан кэпсиибит-быһаарабыт. Онтубут кыайан быһаарыллыбакка соннук хаалан иһэр”, -- диэн кыйаханаллар.
Ханнык тылынан?
Соторутааҕыта Горнай улууһугар, биир нэһилиэккэ көрсүһүү барыта нуучча тылынан барбыт. Олохтоохтор ону сөбүлээбэтэхтэрин бассаапка суруйбуттар: “Тоҕо биир-икки сахалыы билбэт тойон туһуттан биһиги нууччалыы саҥарыахтаахпытый? Тоҕо боростуой тыа сирин олохтооҕо эрэйдэнэ-эрэйдэнэ, нууччалыы саҥара сатыахтааҕый?” – диэн.
Биһиги былааспыт төрөөбүт тылга сыһыана мантан да көстөр. Саха тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын сылга биирдэ эрэ санаан, улахан мунньах тэрийэбит... Оттон олоххо, маннык отчуоттарга, мунньахтарга туттубаппыт, муҥ саатар, тыа сиригэр! Ийэ тылбытын ытыктаабаппыт, сыаналаабаппыт онтон көстөр. Горнай олохтоохторо үксэ сахалар, онон дэлэгээссийэ салайааччыта дуу, мунньаҕы салайан ыытааччы дуу боппуруоһу сөпкө быһаарыахтаах этэ.
Былааһы “түһэрии”
Отчуоттарга бырабыыталыстыба, ону кытта улуус суруналыыстара сылдьыһаллар. Оттон тиэрдэр сонуннарын аахтахха, барыта үүт-үкчү. “Отчуот буолла. Онно оскуоланы туруорустулар, манна кулуубу” диэн буолар. Онтон сытыы ыйытыы туһунан холобур, “Ю.Васильев экология боппуруоһа долгутарын ыйытта” дэммит буолар. Биир (судаарыстыбаннайа суох) саайт Томтор нэһилиэгин (Өймөкөөн) олохтоохторо отчуот кэмигэр тыл эппит видеоларын таһааран туран, хайдах ааспытын суруйбута сонно тута “былааһы дискредитациялааһын” диэн сыаналаммыт. Эбиитин “оннук суоҕа, отчуот ытыс таһыныытынан доҕуһуолламмыта” дэммит. Арааһа, “отчуот туһунан үчүгэй эрэ суруллуохтаах” диэн эбит. Итэҕэһи-быһаҕаһы туоратар сыаллаах тэрээһин эбит буоллаҕына, ол туһунан аһаҕастык, хайдах баарынан суруйбатахха, туохха туһалааҕый?
Ороскуоттаах отчуот
Бу тэрээһиҥҥэ үлүгэрдээх үп-харчы ороскуоттанара биллэр. Аҥаардас хоту оройуоннарга сөмүлүөтүнэн кэлэ-бара биир киһи сырыыта – 40-50 тыһ. солк., онтон өссө үрдүк. Онно отчуоттуу диэн хастыы да киһилээх «десант» көтөр. Аны, гостиница, оройуон иһинээҕи сырыы-айан ороскуотун эбэн кэбиһиҥ… Калькулятордаах олорон суоттаатахха, ботуччу суума тахсар. «Куру ыга тардыныы», ороскуоту аччатыы кэмигэр бүддьүөт үбэ-харчыта итинник «сыыппаралары ааҕан биэриигэ» туттуллар диэн кириитикэлииллэр.
Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Евгений Чекин олунньу 19 күнүгэр буолбут мунньахха отчуоттарга «нэһилиэнньэҕэ саамай сытыы информацияны тиэрдиҥ» диэн соруйбут уонна «саамай чаастатык ахтыллар боппуруостары бэлиэтээн, ситэриилээх былаас уорганнара ону үөрэтэллэрэ наада» диэбит. Ити уруккуттан этиллэр сорудах. Куруук «бэлиэтииллэр», куруук «үөрэтэллэр». Оттон ол дьайыыта? Тоҕо эрэ үөрэтиллэн баран быһаарыллыбытын туһунан суох. Онон, «дьиҥ-чахчы наадалаах тэрээһин» диир буоллахха, көдьүүһүн улаатыннарар, хонтуруолу кытаатыннарар уолдьаспата дуо?
Нина ГЕРАСИМОВА.
