Омуктар сааҥсыйаларын кэннэ “сыана үрдээтэ, базаларга сорох ас бүппүт үһү” диэн сүпсүлгэн үөскүү сырытта. Онтон билигин бассаабынан “Аллараа Бэстээххэ ас бөҕөтө кэлэр, саахар сыаната биллэ түстэ” диэн суруйаллар. Аһынан-үөлүнэн хааччыллыыбыт туругун, бу күннэргэ СӨ салалтата туох үлэни ыыппытын, суһал быһаарыылары ылбытын туһунан СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.В. Никифоровтыын кэпсэтэбит.
– Михаил Викторович, үөскээбит быһыынан-майгынан дьон ордук аспыт-үөлбүт быстыа суоҕа дуо диэн долгуйар. СӨ Бырабыыталыстыбата ас-үөл ырыынага туруктаах буоларыгар туох дьаһалы ылла, тугу былаанныыгытый?
– Олунньу 24 күнүн кэннэ үөскээбит быһыынан-майгынан бырабыыталыстыба Ил Дархан А.Николаев сорудаҕынан ас-үөл өттүнэн хааччыйыы ырыынагын туруктаах үлэтин көрөр суһал ыстаабы тэрийбитэ. Манна былаас уорганнарыттан урбаан, т/х, Арктика министиэристибэлэрин, урбаан, атыы-эргиэн тэрилтэлэрин, уопсастыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, урбаан дьыалатыгар боломуочунай киирдилэр. Барыта 6-та мустан, сүбэ мунньахтары ыыттыбыт. Бастакытынан, сыана үрдээһинин таһаарбат дьаһаллар көрүллүбүттэрэ. Иккиһинэн, бородуукта саппааһын хонтуруоллуур оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Аспыт-үөлбүт саппааһын бэйэбит ааҕына-суоттана, көрүнэ сылдьабыт. Кулун тутар 16 күнүгэр салгыы үлэ тэрээһиннэрин бигэргэттибит. Бу күн Арассыыйа “Росрезерв” диэн тэрилтэтин кытта социальнай суолталаах бородууктаны: бурдугу, саахары, тушенканы, куруппаны, мокоруон оҥоһуктары аҕалыыга сөбүлэҥ түһэристибит. “Росрезервэни” кытта былырыыҥҥыттан үлэлэһэбит. Тэрилтэ ыскылааттара Арассыыйа үрдүнэн араас куоракка бааллар, биһиэхэ ыйбыт сирдэриттэн баран ылабыт. Үчүгэйэ диэн, төлөбүрүн эһиил, биир сылынан төлүүбүт. Былырыын ылбыппытын быйыл төлүү сылдьабыт. Инньэ гынан, сыанатыгар сүүйэбит, ити эрэгийиэннэри хааччыйыыга үчүгэй мэхэньиисим. А.Николаев салайар суһал ыстаабыгар экэниэмикэҕэ уустук быһыы-майгы үөскээбитинэн, балачча быһаарыы ылылынна. Холобур, Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ бурдугун кэлэр сыл олунньутугар тиийэр сыллааҕы саппааһын ыларыгар субсидияны эрдэ биэрэр курдук быһааран эрэбит. Оччоҕо килиэп сыаната улаханнык үрдүө суоҕа. Урут сыл аҥаардыынан биэрэрбит. “Якуптопторг” хоту, Арктика улуустарын хааччыйыаҕа. Ас-үөл өттүнэн куттал тахсыбатын туһугар бырабыыталыстыба эрэсиэрбэ пуондатыттан харчы көрөммүт, “толорунар саппаас” диэн 3 тыһ. т кэриҥэ бородуукта ылан эрэбит. Ити бородууктаны ханна эмэ ыарахан түгэн үөскээтэҕинэ туттуохпут. Сайын, баҕар, баһаардар туруохтара, улахан халаан кэлиэ. Араас ыксаллаах быһыы-майгы үөскүөн сөбүгэр эрдэттэн бэлэмнэнэр ордук. Итиннэ 1300-1400 т социальнай суолталаах бородуукта 4 көрүҥүн “Росрезервэттэн” ылабыт. РФ Бырабыыталыстыбатын дьаһала оҥоһулла сылдьар. Саха сиригэр аһы-үөлү үксүн аччыгый, орто биисинэс аҕалар. Кинилэри өйүүргэ Урбаан министиэристибэтигэр 819 мөл. солк. эрэсиэрбэ пуондатыттан көрдүбүт. Урбаанньыттар эргиирдэрин элбэтэллэргэр 8-10% чэпчэтиилээх сойуом, кирэдьиит бэриллиэҕэ. Итинтэн 300 мөл. бородууктаҕа, 100-тэн тахса мөл. ханнык баҕарар табаарга диэн анаан бэрилиннэ. Кыра биисинэс “Алмаасэргиэнбаантан” кирэдьиит ылбыт %-ын кыччатарга 150 мөл. солк. уурулунна. Урбаанньыт баантан кирэдьиит ыларыгар мэктиэлиирэ суох буоллаҕына, көмөлөһөргө 150 мөл. солк. мэктиэ пуондатыгар биэрдибит.
– Сыана салгыы үрдээбэтин хайдах тутуохха сөбүй? Аспыт саппааһа төһөөҥҥө диэри тиийэр баарый?
– Сыана үрдээһинэ билигин биһиги атыылыыр тэрилтэлэрбититтэн улахан тутулуга суох. Соҕурууҥҥу ас бородууктатын оҥорор тэрилтэлэр сыаналарын үрдэтэллэр. Иккиһинэн, Киин баан кирэдьиит ресурсаларан биэрэр бырыһыанын 20%-ҥа диэри үрдэттэ. Таһаҕас тиэйиитин, логистикатын сыаналара эмиэ үрдээтилэр. Богуон, кэнтиэйнэр тиэйиитигэр эмиэ балачча күчүмэҕэй. Сыананы тутарга өрөспүүбүлүкэ социальнай суолталаах 13 ас-үөл көрүҥэр атыы-эргиэн надбавкатын быспыта.
Биир кэмҥэ дьон дэлби “ажиотажтаан” атыылаһан, саахар сүтэ сырытта. Билигин балаһыанньаны көннөрдүбүт. Эргиэн тэрилтэлэрэ аҕалан эрэллэр, сыаната биллэн турар, үрдээтэ. Кириисис иннинэ соҕурууттан сыаналара 40-тан тахса солкуобай буоллаҕына, билигин 80-солк. таҕыста. Арассыыйаҕа саахары, бурдугу кыраныысса тас өттүгэр атыылаабат быһаарыы ылыннылар. Билигин барыта ис ырыынакка атыыланан эрэр. Онон, саахарга балаһыанньа тубуста. Уопсайынан эттэххэ, бурдукка, саахарга, чэйгэ, оҕо аһылыгар, куруппаҕа сыана 31% тиийэ үрдүү сырытта. Атын аска сыана 10-15% үрдээтэ. Дьокуускайга биирдиилээн урбаанньыттар үрдэтиилэрэ таҕыста. Оннугу хонтуруоллуубут. СӨ Сыанаҕа кэмитиэтэ Саха сирин үрдүнэн күн аайы сыана хамсааһынын кэтии олорор. Инньэ гынан, ас-үөл ырыынагар балаһыанньаны көрө олоробут. Сыана ханна үрдээбитин туһунан дьонтон иһитиннэрии хомуйарга “быһа лииньийэ” төлөпүөнэ арыллыбыта. Сыана кэмитиэтэ күн бүгүн сыананы үрдэтии 139 түбэлтэтэ тахсыбытыгар борокуратуураҕа үҥсүү түһэрдэ. Билэргит курдук, саҥа балаһыанньанан эргиэн тэрилтэлэрин, урбаанньыттары элбэхтик бэрэбиэркэлиири тохтоттубут. Ол эрээри, сыана сиэрэ суох үрдүүрүн көрөммүт, борокуратууранан бэрэбиэркэлэтэбит.
Тырааныспар министиэристибэтин оробуочай ыстааба Саха сирин уонна Арассыыйа тимир суолларын таһаҕаһы кэтиир систиэмэлэригэр киирэн, Аллараа Бэстээххэ туох тиэйиилээх, төһө вагон, кэнтиэйнэр кэлэн иһэрин кэтээн көрө олорор систиэмэтин тэрийдэ. Билигин 2200-чэкэ толору тиэйиилээх богуон айаннаан иһэр. Онно ас-үөл, тутуу да матырыйаала, уотурба, бары-барыта баар. Итинтэн 200-тэн тахса богуоҥҥа, өссө элбэх кэнтиэйнэргэ ас иһэр. Кэлбит бородууктаны харайарга сөптөөх инфраструктура, ыскылаат, харайар сирдэрдэр судаарстыбаннай эрэ тэрилтэлэргэ буолбакка, урбаан, бааһынай хаһаайыстыбаларыгар тиийэ бааллар.
Билигин өрөспүүбүлүкэ 2,5 ый аһыыр бородууктатын саппааһа баар. Өрүс эстиэр диэри үс ый иһигэр аҕалтара сатыахпыт.
– Т/х үбүлээһинин саҥа мэхэньиисимигэр туох саҥа уларыйыы киирэрэ былааннанарый?
– Т/х үбүлээһин саҥа мэхэньиисимнэрин үбүлээһин көрүллэн турар. Быйыл иккис этаапка эт, бурдук, хортуоппуй, оҕуруот аһын соҕотуопката эбии киирэр. 1 киилэҕэ субсидия кээмэйэ: ынах этигэр – 70 солк., сылгы этигэр – 60 солк., хортуоппуйга, оҕуруот аһыгар – 10 солк., бурдукка 7 солк. буолла. Былааммытынан 815 т ынах этин, 284,5 т сылгы этин, 7 тыһ. т. хортуоппуйу, 2882 т аһаҕас үүммүт оҕуруот аһын соҕотуопкалыахтаахпыт. Ыарахан быһыы-майгы үөскээбитинэн, түргэн миэрэлэри ылыы чэрчитинэн, быйыл сүрүн соруктары кыратык уларытан биэрдибит (приоритизация). Былырыын курааннаан хортуоппуй үүммэккэ, сааскы ыһыыга сиэмэ тиийбэт кыһалҕата үөскээбитэ. Онон, хортуоппуй уонна бурдук сиэмэтин эбии аҕалыыга үбү улаатыннардыбыт. Дьокуускай көтөрүн баабырыкатыгар инкубаторданар сымыыты Испанияттан ылабыт. Дуоллар үрдээн, сымыыт сыаната ыараабытынан, эбии үбү көрдүбүт. Килиэп кэмбинээтигэр сыллааҕы бурдугун хааччынарыгар 114 мөл. т. бэриллиэ. Хортуоппуй сиэмэтэ барыта 2,5 тыһ. т. кэлиэхтээх. Бу сиэмэ аҥаардас тэрээһиннээххэ эрэ бэриллибэт: хортуоппуйу үүннэриини элбэтэр туһугар кэтэх дьоҥҥо эмиэ атыылыахпыт.
Үү харчыта билиҥҥитэ оннунан турар. Ол эрээри Ил Дархан үчүгэйдик ааҕынан-суоттанан, кыаллар буоллаҕына эбээриҥ диэн сорудахтаабыта, ону толкуйдуубут. Ол быйылгы бүддьүөппүт дохуота хайдах буоларыттан тутулуктаах. Туолуута үчүгэй буоллаҕына, эбиэхпит. Билигин бачча эбиллэр диэн этэр кыаллыбат, үлэ бара турар. Үүт тутуутун үбэ эбилиннэҕинэ, дьон интэриэһин көҕүлүүргэ үчүгэй буолуо этэ. Улуустарга ынах төбөтүгэр төлөнөр харчыны кулун тутарга, муус устарга барытын тиэрдиэхпит, оттон үүт субсидиятын 50% улуустарга барда.
Быйылгыттан үүт туттарыытын элбэтэргэ кэтэх хаһаайыстыбалар “самозанятай” буолан, нолуок уорганнарыгар “идэтийбит үлэ дохуотун нолуогун төлөөччү” учуотугар турдахтарына, үүт туттарар бырааптаналлар. Холобур, 5 ынахтаах киһи “самозанятай” буолан, үүт туттаран харчыланыан сөп. Оччоҕо төбөҕө ылбат. Онон, бүддьүөт туолуутун туругуттан көрөн, үүт квотатын харчытын элбэтэн, “самозанятайдары” үүккэ киллэрэр кыахтанабыт. Ол туһунан эбии биллэриллиэҕэ.
Соҕотуопка тэрилтэлэрэ үүт тутар сыаналарын 10 солк. хаалларабыт дуу, эбэбит дуу диэн үөрэтэ сылдьабыт. Соҕотуопсуктар үүт кутар хаалара, тетрапак иһиттэрэ сороҕо омук киэнэ буолан, сыаната ыараан хаалбыт. Дьокуускайдааҕы үүт собуота ол иһин бородууксуйатын сыанатын 20% үрдэттэ. Онон, соҕотуопка сыанатын үрдэттэххэ, үүт сыаната өссө үрдүүр, ити соҕотуопсуктарга охсуулаах буолуон сөп. Онон, үчүгэйдик ааҕыныахпытын-суоттаныахпытын наада.
– Сотору ыһыы саҕаланар. Уматыгынан хааччыллыы боппуруоһа хайдаҕый? Сыаната хайдах буолуой?
– Сааскы ыһыыга уматыгынан хааччыллыы балаһыанньатын үөрэттибит. Атыылыыр тэрилтэлэргэ, т/х улуустарыгар ыһыы үлэтигэр тиийэр уматык саппааһа баар. Сыана үрдээбэккэ турар, үрдэтэр былаан суох. Арассыыйа таһымынан сорох сиргэ уматык сыаната түстэ дииллэр. Кэтээн көрүөхпүт, сайын үрдүүрэ-үрдээбэтэ саҥа уматык төһө сыаналаах кэлэриттэн тутулуктаах. Сааскы ыһыыга минеральнай уоҕурдуулары былааннаммытын курдук аҕалыахпыт.
– Сири кытта үлэҕэ, мелиорацияҕа төһө болҕомто уурулунна?
– Мелиорацияҕа урукку былаан улаханнык уларыйбата. Арай Өлүөнэттэн Илин Эҥээр улуустарыгар турба ситимнэринэн илдьэн күөллэри толорууга, сири нүөлсүтүүгэ ууну ыытар улахан үлэ былааннанар. Кураан дьыл күүтүллэринэн, мелиорацияҕа көрүллүбүт үпкэ 17,6 мөл. солк. эбилиннэ. Биллэрин курдук, уу ыытар ситимнэри өрөмүөннээн саҥардан бүтэрдибит. Уопсайа, Өлүөнэттэн үс ситиминэн Туора Күөлгэ, Мүрүгэ, Бэдьимэҕэ диэри урут 2,5 мөл. куб.м ууну таһаарар буоллахпытына, быйыл кээмэйин 5 мөл. кууб. м диэри, ол эбэтэр 2 төгүл элбэтэр былааннаахпыт.
– Түргэнник ситэр салаалары сайыннарыыга төһө болҕомто уурулунна?
– Бу хайысхаҕа балайда үлэ былааннанна. Дьокуускайдааҕы көтөр баабырыката сыл аайы кууруссатын саҥардар бырагырааматынан быйыл 54 тыһ. куурусса атыылыахтаах. Кууруссаны өссө Мииринэйдээҕи, Нерюнгритааҕы көтөр баабырыкалара атыылыахтара. Хатас сибиинньэтин комплекса уонна Мархатааҕы “Сибиир” хаһаайыстыбалар 3,5-4 тыһ. сибиинньэ оҕотун атыылыахтара. Улуустартан сайаапкалары хомуйуллуоҕа. Быйылгыттан “Туймаада” ФАПК нөҥүө түргэнник ситэр 4-5 кус-хаас, индюк курдук көтөр саҥа көрүҥнэрин иитиигэ бааһынай хаһаайыстыбалар ылсалларын көҕүлүүр үлэ тэриллиэхтээх. Итиннэ дьоҕус 200-250 кв. м иэннээх ититиллэр, кыһыннары үлэлиир пиэрмэлэри тутуу көрүллэр. Сымыыттарын соҕурууттан аҕалан, инкубатордаан таһаарыахтара. Ол хаһаайыстыбаларга бастаан комбикормугар тиийэ көмөлөһүөхпүт, онтон сыыйа-баайа бэйэлэрэ кыанар таһымҥа тахсыахтаахтар.
– Илиҥҥи дойдуларга курдук, дьон оҥорбутун тутатына уулссаҕа атыылыы тахсара көҥүллэниэ дуо? Биһиэхэ итиннэ бобуу-хаайыы элбэҕэ дьон ырыынакка үлэлиир дьоҕурун сайыннарарын хааччахтыыр курдук.
– Айсен Сергеевич Т/х министиэристибэтигэр куораттарга, улуустарга ас, т/х бородууксуйатын атыылыыр дьаарбаҥкалары элбэтэргэ улахан сорудах биэрбитэ. Ити үлэни күүскэ тэрийии туһунан информацияны улуустарга тиэрдиэхпит. Күн аайы да буолбатар, өрөбүл күннэр дьаарбаҥкаларын эҥин тэрийэн, нэһилиэнньэ оҥорбут, ордор аһын атыылаатын. Үүккэ “Меркурийы”, сүрүннээн, тутуһарбыт буолуо. Бэтэринээрдэр, Роспотребнадзор, хонтуруоллуур тэрилтэлэр бэрэбиэркэлэрэ аҕыйыаҕа. Онон, ас-үөл хаачыстыбатын эппиэтинэһэ оҥорон таһаарааччыларга сүктэриллэр. Биллэн турар, ас оҥоруу технологиятын кэһии түмүгэр киһи олоҕор куттал үөскээтэҕинэ, күүстээх бэрэбиэркэ барара өйдөнөр.
– Эт оҥоруутугар нэһилиэктэргэ үксүгэр буойуна суох, дьон эппитин кыайан туттарар, атыылыыр кыахпыт суох дииллэр. Ити кыһалҕаны хайдах быһаарыахха сөбүй?
– Буойуна улуус аайы баарын баар, ол эрээри биирдии-иккилии эҥин буолар. Оттон эт оҥорооччу нэһилиэктэргэ баар. Дьон нэһилиэктэн буойунаҕа тиэйэн илдьиэхтэрин ыарырҕаталлара, сүөһү өлөрүүтүн иһин өҥөҕө харчы төлүөхтэрин баҕарбаттара өйдөнөр. Ороскуотурбакка, бэйэлэрэ астыахтарын баҕараллар. Буойуна суох нэһилиэктэригэр быйыл сылгы өлөрүүтүгэр ирдэбили сымнатан, сууйар уулаах, анал астыыр тээбириннээх, чэпчэтиилээх усулуобуйалаах анал тутуулары оҥорон көрүөхпүт. Бэтэринээрдэр онно бэрэбиэркэҕэ сылдьан, атыылыыр көҥүлү биэриэхтэрэ.
– Быйыл элбэх таһаҕас Хотугу муора суолунан кэлэрэ былааннанар дииллэр. Ол туһунан кылгастык кэпсиэҥ дуо?
– Быйыл “Якутопторг” тэрилтэ бас билэр хараабыла С-Петербурга баран кыстаан турар. Ол кэлэригэр 1,5 тыһ. т кэриҥэ бородууктаны от ыйыгар муора суола аһыллаатын кытта, кэлэн иһэн Новосибирскайтан, Алтаайтан Обь өрүһүнэн хоту илдьиллэн мунньуллубут таһаҕаһы: бурдугу, саахары уо.д.а. тиэнэн кэлиэхтээх. Хоту өрүстэринэн киирэн Арктика улуустарыгар сүөкүөхтээх. Бу Арктикаҕа сыананы чэпчэтэргэ, таһыы ороскуотун аҕыйатарга Хотугу муора суолун аан бастаан боруобалааһыммыт буолар. Бу кыаҕы инникитин күүскэ үөрэтиэхпит. Хараабыллардаахпыт буоллар, өссө аҕалыах эбиппит.
Владимир СТЕПАНОВ.