Эльза бэйэтин билиммит кыыс этэ. Дьокуускайга хайдах сылдьыбытын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Тылын тамаҕыттан сылыктаатахха «Сайсары», «Спутник» эрэстэрээннэри бэркэ билэттиир курдук. Дьэрэмэй өйүгэр сөҥөн хаалбытынан, «Сайсарыга» соторутааҥҥа диэри таксыыс аймах түбүлүүр сирэ этэ, оттон Оробуочай городуокка баар «Спутникка» лүөччүктэр уонна милииссийэлэр (сүнньүнэн, холуобунай ирдэбил үлэһиттэрэ) аамайданаллара.
Баҕар, Эльза биир эмэ лүөччүгү дуу, таксыыһы дуу кытта дэҥҥэ сылдьыбыта буолуо, ол эрээри сүрэ бэрт дии. Дьэрэмэй устунан ол урдустарга күнүүлэтэлиэх санаата көөнньөн кэллэ. Кырдьыга даҕаны, хоппуруон колгуокка ыга тута сылдьар маннык үчүгэйкээн бууттаах кыыһы ким эккирэтиэ суоҕай! Дьэ, сытыы кыыс эбит бу – Эльза! Сиртэн сэрбэйэ илигиттэн өйө-санаата дьэҥкэччи көр-нар, далбар остуоллаах эрэстэрээн буолуо дуо? Оннук олоххо талаһар буоллаҕына, туох аанньа киһи тахсыай. Ол эрээри, ама доҕор, Эльза төһө да үтэн-анньан көрөр маньыаралааҕын иһин, кэм киһилии киэптээх ээ. Хаарыан кыыс буорту буолбата ини.
* * *
Эльза араас сылтаҕынан: хаһыакка сүбэлэтэ, саха литэрэтиирэтигэр өйдөөбөтөҕүн ыйыта, хоһоон суруйбутун көрдөрө – онтон да атыҥҥа наадыйбыт буолан, Дьэрэмэйгэ мэлдьи сылдьар идэлэммитэ. Биир сырыытыгар:
– Фуу, дьиэҥ киртийбит аҕай дии! – диэн, Дьэрэмэйи ууга-уокка түһэрэн, кылбаарыччы сууйан кэбиспитэ. Бу сууйан түбүгүрэ сырыттаҕына, өлүү болдьохтоох, Кристина Кирилловна киирэн кэлбитэ уонна сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, иҥиэттэн кэбиспитэ. Сол курдук туохха наадыйан киирбитин биллэрбэккэ, дьиэ сото сылдьар Эльзаны кырыктаахтык көрөн баран, ааны хайа быраҕан тахсыбыта.
Биир өрөбүлгэ тоҕооһуннаран кэлбитэ – били кыыһа аны күөс буһара сылдьара. Өссө кыыһыҥ дьиэ итиититтэн дуу, туохтан дуу – иэдэһэ кытара кыыспыт, соруочукатын (Еремей Евсеевич киэнэ!) уолуга нэлэркэй! Уой даа! Букатын даҕаны хоппуруон колгуокканан эрэ кылбаҥнааһын! Хайдах ити курдук таҥна-сапта сылдьыахха сөбүй?! Бу сырыыга Кристина Кирилловна:
– Еремей Евсеевич, домработницаламмытыҥ ырааппыт дуу? Биһиги ону билбэт эбиппит дии! – диэн тииһин быыһынан сыыйан саҥарбыта.
– Ээ, Эльза хам-хаадьаа сылдьааччы. Аны саас үнүбэрсиэккэ саха салаатыгар туттарса барар санаалаах, онон консултаассыйа да ылар.
– Дьэ, бэрт сонун эбит. Ол эрээри маҥнай сүрүн биридимиэттэригэр: нуучча тылыгар, матымаатыкаҕа – кыһалыннын, итилэргэ болҕомтотун ордук уурдун, – диэн баран, Кристина Кирилловна тахсан иһэн, – Еремей Евсеевич, сарсын мэтэдьиичэскэй холбоһук мунньаҕар отчуоттуургун умнубатыҥ ини, – диэбитэ уонна сэниэлээх соҕустук ааны «лип» гына саппыта.
– Еремей Евсеевич, ити Кристина Кирилловна туохтан кыыһырбытын этэбин дуо?
– Туохтан?
– Мин манна кэлэрбин сөбүлээбэт, күнүүлүүр. Онто уруккуттан да биллэр этэ. Дьэ, сыыһа этэбин дуо? – диэн баран, Эльза күөстээх көстүрүүлэтин оһохтон остуолга таһааран уурбута.
– Кылааһыҥ салайааччытын итинник диириҥ сыыһа. Хайдах да сыһыаннаах буолбутун иһин, кини эйигиттэн быдан ыраах аҕа, онон олоххо уопута да биир оннук. Бакаа эн үөрэнээччигин, олоҕуҥ өссө да иннигэр. Кристина Кирилловна сааһыгар тиийэн баран, дьэ биирдэ сыана быһарыҥ ордук буолуо: туох итэҕэстээҕин, тугу сыыһарын, – Дьэрэмэй онто да суох бөрүкүтэ суох балаһыанньаҕа киирэ сырыттар, кыыһы кытаанахтык буойар санааламмыта. Дьиҥэр, кэнникинэн арааһы бары санаталыыр буолбута. Холобур, бу Эльза киниттэн уонча эрэ сыл балыс. Туох да омуна суох санаан көрдөххө, бу кыыһы кэргэн да ылыан сөбө. Чэ, быйыл да буолбатар, биир-икки сылынан аа-дьуо холбоһуохтарын сөп буоллаҕа дии! Тоҕооһуннаран эттэххэ, Дьэрэмэй аҕата уон сыл балыс үөрэнээччитин кэргэн ылбыт дии! Сэттэ кылаастаах оскуоланы бүтэрэн баран ийэтэ холкуос пиэрмэтигэр үлэлии сырыттаҕына, учуутал аҕата Ньуукка диэн алтыс кылааска үөрэнэр уолунан сурук ыытар эбит. Дьэрэмэй ону аҕыйах сыллааҕыта таайа Ньууккаттан истэн соһуйбуттаах, сөхпүтэ аҕай. Дьикти буолбаат: аҕата – учуутал, ийэтэ – сэттис кылаас үөрэнээччитэ!
Эльза дьиэҕэ-уокка бүгүрү хаһаайка буолуох этэ. Асчыта диэн сүрдээх: үнүр бэрэски буһаран аһаппыта минньигэһэ бэрдэ. Урут ийэтэ итинник астыыр буолара. Аны туран, кыыс кырасыабайын эриэхсит, этэ-сиинэ даҕаны! Бэйэтэ даҕаны Дьэрэмэйи син сөбүлүүр быһыылаах. Кырдьык, оннук буолан даҕаны куруук сылдьа турдаҕа дии. Наар тугу эрэ күүтэр, эрэйэр курдук туттар, дьиэлээри туран, уку-суку көрүҥнэнэн хаалар.
Дьэрэмэй кыыс манна кэлэн хаһаайкалыы сырыттаҕына, үөрэнээччи буоларын таһыччы умнан кэбиһэр, адьас тэҥнээҕин курдук сыһыаннаһар. Сороҕор ыбылы кууһан, сыллаан-уураан, тутан-хабан ылыан да баҕарталыыр. Ол эрээри оннукка тиийэ илик. Баҕар, ханна эрэ, оройуон киинигэр дуу, Дьокуускайга дуу көрсүбүтэ буоллар, чахчы, сыһыана атын буолуо этэ. Бу кыыс оскуола үөрэнээччитэ буоларын хантан билиэй?! Оттон бу бөһүөлэккэ ол – хайдах да сатаммат! Санаата буолбат. Үөрэнээччи, ол аата – оҕо.
* * *
Учуутал үлэтэ олус түбүктээх эрээри, интэриэһинэйэ биир оччо эбит. Дьэрэмэй кэллиэгэлэрин уруоктарыгар сылдьыталаан, бибилэтиэкэттэн анал литэрэтиирэни ааҕан, лаппа сайынна курдук. Сопхуоска ол-бу хара үлэҕэ үтүөх-батаах сылдьар курдук буолуо дуо. Манна барыта – былаан-кыраапык, араас тэрээһин. Кимтэн да хаалбакка көхтөөхтүк кыттан иһиэх тустааххын. Үөрэнээччи аймах ыйытара да элбэх, аҥаардас үөрэтэр биридимиэккин эрэ буолбатах, олоххо наадалаах дии санаабытын токкоолоһон тэйэр. Барытыгар сөптөөх эппиэти биэрэриҥ уустук. Кыһытаары, үрдүкү кылаас кыргыттара таптал тиэмэтигэр ону-маны ыйытан ыксаталлар. Арай ити чааһыгар Эльза кыттыспат. Элбэх оҕо баарыгар ыйытара да сатаммат курдук, ол кэриэтин Дьэрэмэйгэ дьиэтигэр кэлэн, утары көрөн олорон тугу саныырын этиэ-тыыныа. Кэнникинэн онто да суох санааҕа-онооҕо ылларбыт быһыылаах.
Биир субуотаҕа оскуолаҕа улахан бырааһынньык буолбута. Куораттан ыалдьыттар кэлбиттэр. Кэнсиэр, ырыа-тойук. Дьэрэмэй туойбута, эбиитин оһуокай түһүлгэтин төрүттээбитэ. Уутугар-хаарыгар киирэн, этэн-туойан иһэн өйдөөн көрбүтэ – хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи киирбит. Эдэр да, эмэн да толору. Ол эрээри Эльза ханна баарын булан көрбөтө. Чаастан ордук үҥкүү тыла этэн баран, оскуоланы биир гына кэрийбитэ да – Эльза ханна да суоҕа.
Таҥнан тахсан дьиэтин диэки хаампыта – хабыс-хараҥа. Киирээт, аан таһыгар баар бүкүлүчээтэли холбоотун кытта уот сандаарыс гыммыта – Эльза остуолга бүк түһэн олорор эбит!
Сонун да устубакка кыыһы санныттан харбаан ылбытыгар биирдэһэ ойон турбута уонна Дьэрэмэй субу аҕай холбообут бүкүлүчээтэлин саба тутан кэбиспитэ да, моонньуттан кууһаат, сыллаан-уураан барбыта. Дьэрэмэй соһуйбут омунугар, хардары уураабытын өйдөөбөккө да хаалбыта. Бу курдук убураспытынан балачча турбуттара, онтон уоту холбоору гыммытын кыыс төрүт хамсаппатаҕа. Аргыый аҕай сибигинэйэ былаан:
– Уоту холбоомо, хата, ааны хатыахха, – диэт, күрүчүөгү «чылыр» гыннара түһэрэн кэбиспитэ. Собуоттаммыт курдук, соннорун уста охсон көхөҕө ыйаабыттара, кыыс – соппуоскатын, Дьэрэмэй бачыыҥкатын аан таһыгар хааллараат, сол курдук куустуспутунан хоско киирбиттэрэ.
– Еремей Евсеевич, өр да кэтэстим бу түгэни. Эн букатын сэрэйбэккин дии эйигин таптыырбын. Таптыыбын ээ, олус да таптыыбын! Наар эйигин эрэ санаан тахсабын дии, оттон эн буоллаҕына ончу сэрэйбэккин. Кэл, чугаһаа, бу курдук... – диэн баран, Эльза ороҥҥо сытынан кэбиспитэ. Эргэ орон куруһуната кыычыр гыммыта да, онно эрэ кыһамматахтара – өйдөрө-санаалара букатын атыҥҥа этэ.
Кэмниэ кэнэҕэс сыгынньахтанан ороҥҥо сыппыт кэннэ Дьэрэмэйгэ били ааспат-арахпат муҥнаах-таҥнаах санаата өссө ыараан-ыаһаан киирбитэ: «Сатаммат! Кэбис, тохтуохха!» Ол быыһыгар кыыс титирэстээбит саҥата:
– Чэйиий, Еремей... мин эйиэнэбин... чэйиий, таптаарыый... – диэн иһиллэрэ. Кыыс өрүтэ мөҕүллэҥниирэ, кууһан, убураан-сыллаан ылара, онтун быыһыгар аллараа сытан икки атаҕынан Дьэрэмэй такымын хамсаппат гына ыксары хатыйара...
– Эльза, тохтоо, сэгэртэйим, уоскуйуох. Маннык сатаммат, ыл иһит...
– Истибэппин-хайаабаппын, эн миигин кыыс дии саныыгын быһыылаах. Суох, мин оннук буолбатахпын. Еремей Евсеевич, миигин абааһы көрөҕүн дуо, оннук куһаҕаммын дуо?!
– Эльза, эн олус үчүгэйгин, кырасыабайгын. Бу – көрүүй, эйигин хайдах таптыырбын. Убуруубун-сыллыыбын дии, дьэдьэн курдук мип-минньигэс сыттааххын. Уоскуй уонна миигин иһит, сөп дуо? Эн биһикки аны сайын холбоһуохпут. Дьокуускайга иккиэн үөрэнэ барыахпыт уонна кэргэннии буолуохпут. Дьэ, онно бастакы түүммүтүгэр уохтаахтык да уохтаахтык таптаһыахпыт. Ким да онно мэһэйдэһиэ суоҕа. Истэҕин дуо – бииргэ буолуохпут...
* * *
Сааскы каникулга Дьэрэмэйи «анал үөрэҕэ суох киһини учууталлатар сатаммат диэтилэр, онон, бырастыы гын, Еремей Евсеевич, биһиги хайыыр да кыахпыт суох» диэн үлэтиттэн уураппыттара. Үнүбэрсиэт бэһис кууруһугар үөрэнэр олохтоох кыыс быраактыкалана таарыйа Дьэрэмэйи солбуйбута. Оттон Дьэрэмэй дьол-соргу көрдөһө Дьоллоох Дьокуускай куоракка айаннаабыта.
Эльзаны көрсүбэтэҕэ, кыыһа хайа эрэ киһиэхэ эргэ тахсыбытын кэлин истибитэ. Ол кэмнэри санаатаҕына, ис-иһиттэн долгуйан кэлэр. Олоҕор бастакы үөрүүтэ, тапталы аан маҥнай билбитэ ол бөһүөлэккэ эбит.
Үнүбэрсиэти бүтэрбэтэҕэ, учууталлыах санаата уостубута. Онтон бэттэх сырыттаҕа бу. Сааһа да ыраатта. Арай эдэр эрдэҕинээҕитин санатан, эдэр дьахталлар көстөн ааһаллар, ол эрээри эмиэ уһаабаттар, былыт курдуктар...
БУТУКАЙ.
