Саҥа сыл бастакы күннэригэр Казахстаҥҥа хаан тохтуулаах улахан долгуйуулар таҕыстылар. Үйэлэргэ тулхадыйыа суох курдук аптарытыаттаах Нурсултан Назарбаев былааһа хаарты дьиэ курдук кумаланан суулунна. Бэл, киин куораты Нурсултан диэн ааттаабытын төттөрү Астана дэтиэх курдуктар.
Жанаозен 1912 с. Бодойбону санатар
Казахстан аҕыйах хонуктаахха диэри ССРС кэминээҕи салайааччыта бүгүҥҥэ диэри олорор ураты тутуллаах, элбэх омуктаах сир баайдаах, байылыат олохтоох судаарыстыба этэ. Бэнсиин сыаната, астара чэпчэкитин туһунан элбэх матырыйаал соцситимнэринэн тарҕанар.
Белоруссия олоҕор эмиэ ымсыырарбыт. Арассыыйа дьонугар Назарбаевтаах Лукашенко дойдуларыгар туруктаах олоҕу хааччыйбыт хайҕалга сылдьар салайааччылар этилэр. Онон хаһан даҕаны Белоруссияҕа, Казахстаҥҥа, Киргизияҕа курдук, санаатахтарын аайы былаастарын сууллара сатыыр хаан тохтуулаах өрөбөлүүссүйэлэр буолуохтара диэн, түһээн да баттаппат этибит. Холобур, аан дойду дьоллоох олохтоох судаарыстыбаларын эриэйтиннэрэ баар. Манна олохторо төһө туруктааҕынан, нэһилиэнньэ биир киһитигэр тиксэр ВВП кээмэйинэн, киһи үйэтин уһунунан, гражданскай көҥүл баарынан, куттал суох буолуутунан, хоруупсуйа таһымынан сыана быһаллар. Казахстан испииһэккэ -- 45, Белоруссия -- 75, Арассыыйа 76 миэстэҕэ сылдьаллар. Ол да буоллар, “дойду эриэнэ иһигэр” эбит, казахтар «дьоллоохпут» дэммэт эбиттэр...
Өр олорор дойду баһылыгыттан сылайыы эдэр дьон өттүттэн баарын икки сыллааҕыта Лукашенконы диктатор диэн сууллара сатаабыттарыгар көрбүппүт. Лукашенко бэриммэтэ, аармыйатын, суутун-сокуонун күүһүнэн, Арассыыйа үбүнэн өйөөн, былааһын тутан хаалла.
Оттон быйыл тохсунньу 2 күнүттэн Казахстаҥҥа Жанаозен диэн ньиэби хостуур дьон олорор куораттарыгар убатыллыбыт гаас сыаната икки төгүл үрдээбитин утаран, уулуссаҕа тахсан бырачыастаабыттара. Аҕыйах хонугунан интэриниэт күүһүнэн бу долгуйуулар дойду куораттарын барыларын тилийэ сүүрбүттэрэ.
Жанаозеҥҥа 2011 с. «хамнаһы үрдэтиҥ» диэн, ньиэп хостооччулар собостуопкалыы, бууннуу сылдьыбыттара. Кинилэр “биһиги судаарыстыбаҕа саамай элбэх үбү киллэрэбит, онон хамнаспыт үрдүөхтээх” диэн туруорсубуттара. Хас да ый утарыта турсуу кэннэ, туох да уларыйбатыттан синнэригэр түспүт дьон баһылыыр баартыйаны, киин былааһы утарар бэлитиичэскэй дьайыылары оҥорон барбыттара. Тиһэҕэр, Казахстан тутулуга суох буолуутун күнүгэр, ахсынньы 16 күнүгэр, собостуопкаһыттары куорат киин болуоссатыгар ытыалаан хам баттаабыттара. Официальнайынан 17 киһи өлбүтэ дииллэр, оттон дьон ортотугар 200-чэкэ киһи өлбүтэ диэн кэпсээн сылдьар.
Дьиктитэ диэн, 2011 с. Жанаозен сабыытыйалара уонна ыраахтааҕылаах Арассыыйа сууллуутун, социализм кыайыытын бэриэтчитинэн ааттанар 1912 с. Бодойбоҕо буолбут ытыалааһын олус майгыннаһар өрүттээхтэр. Бодойбо көмүһүн хостооһуну “Ленаголдфилдс” диэн Англия хампаанньата бас билэрэ. Оттон Жанаозеҥҥа ньиэп хостуур хампааньаны Кытай тэрилтэтэ бас билэр. Бодойбоҕо да, Жанаозеҥҥа да дьон хамнастарын, үлэлиир, олорор усулуобуйаларын тупсарыҥ диэн туруорсубуттара. Омук бас билээччилэрэ олохтоох дьону өйдүү сатаабатахтара, иккиэннэрэ элбэх хаан тоҕуулаах ытыалааһынынан хам баттаммыта. Казахстан элбэх сир баайдаах, бэйэтэ кыайан тэрийбэт буолан, омук элбэх инбэстииссийэтин тардан, сир баайын хостоон, элбэх харчыны киллэрэр. Омуктар норуотун хамначчыт оҥостоллор. Онон хаан тохтуулаах “сир баайын кырыыһа” бу дойдуга хатылана турдаҕына -- көҥүлэ.
Итиннэ сыһыаран, 2019 с. “Валдай” кулуубугар буолбут В.Путин уонна Казахстан бэрэсидьиэнэ К-Ж. Токаев иччилээх тыл бырахсыыларын санатыахха сөп. Токаев онно “аныгы аан дойдуга ядернай сэрии сэптээх буолуу байылыат олоҕу, куттал суох буолуутун мэктиэлээбэт, ол оннугар Казахстан курдук атын дойдулары кытта үчүгэй сыһыаны олохтоон, дойдуга элбэх инбэстииссийэ тардар ордук” диэбитэ. Онуоха Путин “Саддам Хуссейн эмиэ оннук саныыра” диэн тыл бырахпыта. Саддам Хуссейн, кырдьык, атомнай буомбалааҕа буоллар, Эмиэрикэ саба түһүө, Саддамы суулларыы кэннэ саҕаламмыт, билиҥҥэ диэри сэриитин уота күүдэпчилэнэр “араап сааскытын” өрөбөлүүссүйэлэрэ саҕаланыа суоҕа эбитэ буолуо.
Лукашенко көрүүлэниитэ
Билиҥҥи үйэ өрөбөлүүссүйэлэрэ, 1917 с. курдук, формацияны уларытар, хапыталыыһымы социализмынан солбуйар ис хоһоонноро суох. Билиҥҥилэр нэһилиэнньэ туох эрэ биричиинэнэн былааһы абааһы көрүүтэ буһан, ордук экэнэмиичэскэй биричиинэлэринэн, оргуйан тахсаллар. Ол кэннэ, былаас уларыйбытын да иһин, үксүгэр олохторо алдьанан боростуой дьон эрэйгэ-муҥҥа тэбиллэрин көрөбүт.
Бүгүн икки сыллаах хамсык, айылҕа уларыйыытын кытта сибээстээх алдьархай кэннэ аан дойдуга балаһыанньа биллэ тыҥаата. Маннык быыһык кэмҥэ дьон-сэргэ инникини сибикилии сатыыр. Бу сыл аан дойдуга тугу аҕалыахтааҕын туһунан тохсунньу 7 күнүгэр А.Лукашенко Минскэйгэ Ороһуоспа хараамыгар сылдьан көрүүлэннэ. Кини: “Аан дойду киһи билбэт гына уларыйыа, норуоттар уонна судаарыстыбалар сойуустарга холбоһуохтара. Биһиги (Белоруссия) курдук кыра судаарыстыба соҕотоҕун кыайан тыыннаах хаалбат кэмэ кэллэ. Онон биһиги доҕотторбутун уонна бырааттарбытын кытта бииргэ буолуохтаахпыт. Ол кимнээҕий диэтэххэ, Арассыыйа, Казахстан, Украина. Украина билигин хайдаҕын көрүмэҥ, норуот быстан олорор, итинник быһыы тохтуоҕа”, – диэбитэ.
Дьиктиргиэх иһин, ити формула Казахстан сабыытыйаларыттан туолан барда. Лукашенко көрүүлэниитэ сөп буоллаҕына, салгыы Украинаҕа улахан уларыйыы тахсаары турар буолан тахсар.
Елбасы ханна сүттэ?
Назарбаев «наассыйа аҕата, Елбасы (Ил баһылыга)» диэн титуллаах, аҕыйах хонуктаахха диэри Куттал суох буолуутун сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. Казахстан сир баайын хостуурга омук инбэстииссийэтин киллэрэн байылыат олоҕу оҥостор санаата, омос көрдөххө, үчүгэй. Ол эрээри, иһигэр киирдэххэ, дойду баайын араабтар курдук норуокка барытыгар тиксэр гыммакка, Назарбаев аймахтарын, атын да былааска чугас олигархтар аҥаардастыы апчарыйар, супту уулуур холуодьас оҥостоллоругар тиэрдибит. Назарбаев орто кыыһа – “Форбс” сурунаал испииһэгэр киирэр дуоллар миллиардера. Аймахтара, чугас дьоно бары – улахан баайдар. Ол иһин Назарбаевы абааһы көрүү дириҥээн, бырачыастааччылар ортолоругар Назарбаевы былаастан туоратар туруорсуу биир бастакынан тахсыбыт.
Долгуйуулар кутталланан барбыттарыгар Токаев, Назарбаевы туоратан баран, бэйэтин Куттал суох буолуутун сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ оҥорбута. Назарбаев ханна да тахсыбатын иһин, билигин даҕаны «өлбүт эбэтэр улаханнык ыалдьыбыт» диэн таайаллар. Саҥа дьыл иннинэ С-Петербурга кэлбитигэр, өйүү сылдьалларын көрдөрбүттэрэ. Кырдьаҕас билигин да наассыйаҕа кэс тылын этэ илик. Биир сураҕынан, Астанаҕа баар, былааһы бэйэтэ биэрбит курдук. Сорохтор Кытайга Хайнань арыыга эмтэнэ барбыт дииллэр. Оччотугар Казахстан элиитэтэ «Назарбаев ыалдьыбытын туһанан, былаас былдьаһан, икки аҥыы хайдыһан, Алма-Атыга улахан алдьархайы таһаарда» диир сабаҕа сөптөөх курдук.
ОКДБ суолтата уларыйда
Алма-Атыга, атын куораттарга да дьон Жанаозен бырачыаһыгар кыттыспыт өссө биир биричиинэлэрэ – оччолорго собостуопкалааччылары өйөөбөккө, былаас хаанынан уһуннаран, элбэх киһини араас буруйга тардан, сууттаан хам баттаабыта. Ол Казахстан дьонун суобастарын ыарыыта буола сылдьар буолуон сөп. Маассабай бырачыас тахсарыгар Жанаозеҥҥа ньиэп хостооччулар хаһаайыннарынан кытайдар буолаллара эмиэ уокка арыыны кутуон сөп. 2016 с. Казахстаҥҥа Кытай өтөн киириитин, мусульман уйгуурдары Кытайга сойуолааһыны утарар улахан долгуйуулар тахса сылдьыбыттара.
Казахстан дьоно Жанаозен дьонун маассабайдык өйөөн барбыттарыгар, Токаев тохсунньу 5 күнүгэр бырабыыталыстыбаны астаапкаҕа ыыппыта да, дьон уоскуйбатаҕа. Бырачыастар салайар эргимтэ байан олорорун утарар, Назарбаев аймахтарын былаастан туоратар бэлитиичэскэй ис хоһооннонон барбыттара. Салгыы Алма-Аты куоракка былаас дьиэлэрин сэриилээн ылар, халыыр, уоттуур бандьыыттааһыннаах сэриигэ майгынныыр улахан алдьархайга кубулуйбута.
Эйэлээх бырачыаска атын куораттартан, ауллартан кытта диэн кэлбит элбэх ыччат массыыналары уоттаан, маҕаһыыннары халаан, былаас дьиэлэрин штурмалаан барбыттара. Соруйан оҥоруу баарын бэлииссийэ, былаас, куттал суох буолуутун кэмитиэтин (КНБ) дьиэлэрин, сэрии сэптээх сирдэрин, аэропорт харабылларын устан уулусса дьоно сэбилэнэллэригэр кыах биэрбиттэрэ бигэргэтэр. Кимнээх эрэ дьону ытыалааһыны тэрийэн баран, байыаннайдары киллэрэн былааһы ылар былааннаах эбиттэрэ буолуо.
Алма-Аты алдьархайын «силовиктар Токаевы сууллараары таһаарбыттар» дииллэр. Ол эрээри Токаевка ити сэбилэнилээх бэрээдэги кэһии төрдүн-төбөтүн эрдэ сылааһыгар үчүгэйдик быһааран биэрбиттэр быһыылаах. Кини урутаан туттан, Арассыыйанан көмүскэтэн, урукку ССРС дойдуларыгар кэлэктиибинэй куттал суох буолуутун тэрилтэтин (ОКДБ) сэриилэрин киллэрэн кыайталаата. Ол дуогабарга «атын дойду саба түстэҕинэ» диэн суруллубут да, Токаев уулуссаҕа тахсыбыт дьон ортотугар элбэх (20 тыһ. тиийэ) террорист баар диэн ОДКБ сэриилэрин киллэрдэ. Саамай элбэх саллааты Арассыыйа ыытта. Бу саллааттар бырачыаһы ыһыыга кыттыбатылар, стратегическай эбийиэктэри харабыллаатылар.
Казахстан кэннэ ОДКБ дойдуларыгар былааһы суулларар хамсааһын таҕыстаҕына, өрө турууну хам баттыырга бу сэриилэр киирэр ааннара аһылынна. Ол туһунан дуогабарга эбии киириэн сөп. Оччотугар, холобур, Киргизияҕа санаабыттарын аайы былааһы суулларбат буолуохтара. Дьэ, онон, туох билэр, өрөбөлүүссүйэттэн дьаарханан, бигэ олохтоох судаарыстыба буола илик урукку сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэр Арассыыйа, ОКДБ тула мустуохтарын сөп.
Казахстан силовиктара төһө да муҥур ыраахтааҕы курдук сананналлар, Арассыыйаны кыайбаттарын өйдөөн, улаханнык утарса барбатылар. Токаев КНБ бэрэссэдээтэлин, урукку премьер-миниистири, Назарбаев чугас киһитин К.Масимов диэн улахан тойону судаарыстыбаны таҥнарда диэн буруйдаан хаайан кэбистэ. Ол кэннэ хас да үрдүк сололоох эписиэрдэр ытыннылар, сорохтору билигин да тутаттыы сылдьаллар.
“Өрөбөлүүссүйэ” түмүгэ
Тохсунньу 10 к. К-Ж.Токаев Казахстан парламенын алын палаататыгар араас араҥа дьоҥҥо тус-туһунан тыл эттэ. Национальнай куттал суох буолуутун кэмитиэтин улаханнык кириитикэлээтэ, олигархтарга “бэйэҕит эрэ байа олорумаҥ, норуоту кытта үллэстиҥ” диэтэ. Дойдуга улахан уларыйыылары ыытарын туһунан кэпсээтэ, саҥа Казахстаны тутарга ыҥырда. Ол аата, Назарбаев нэһилиэстибэтиттэн аккаастанар санаалаах курдук. Токаев Назарбаевы биирдэ эрэ үчүгэйэ суохтук ахтан ааста. Оттон аҕыйах хонуктааҕыта Токаев «Назарбаев былааска аҕалбыт, эппитин барытын толорор ылгын уола» диэн ааттанара...
Токаев, бастатан туран, сир баайыттан байбыт бөдөҥ биисинэһи уопсастыбаннай, социальнай норуот пуондатын үбүлүүргэ сорудахтаата. Кини «Елбасы “үтүөтүнэн” аан дойду таһымыгар биллэр элбэх баай хампаанньалар, дьоннор баар буоллулар, кинилэр Казахстан норуотугар үтүө баҕаларынан өрүү уонна систиэмэлээхтик көмөлөһүөхтээхтэр (халаабыттарын төннөрүөхтээхтэр)» диэтэ. Бырабыыталыстыба кимнээх төлүөхтээхтэрин, сыллааҕы усунуостара төһө буоларын быһаарыахтаах. Ити пуонда бэрэсидьиэн да, бырабыытыстыба да киэнэ буолбатах, норуот салайар пуондата буолуохтаах. Мантан үп доруобуйа харыстабылыгар (ыарахан сыаналаах эмтэниигэ), социальнай көмөҕө барыахтаах.
Ону таһынан:
1. Быраабы араҥаччылыыр уорганнар реформалара ыытыллыахтаах, сорох структура күүһүрдүллүөхтээх, байыаннайдар, быраабы араҥаччылаачылар хамнастара улаатыахтаах, бэлииссийэҕэ, былаас бэрэстэбиитэлигэр утарылаһыы иһин эппиэтинэс киириэхтээх.
2. Казахстан сайдыытын баана – олигархтар, бөдөҥ хампаанньалар “сиэпкэ уктубут бааннара” буолбутунан реформаланыахтаах;
3. Биэс сыл устата бырабыыталыстыба чилиэннэрин, дьокутааттар, акиматтар чунуобунньуктарын хамнастара үүнэрэ тохтотуллар. Оттон бүддьүөттэн үбүлэнэр тэрилтэлэр үлэһиттэр хамнастара үүнэ туруохтаах;
4. Кыраныысса таһыгар тахсар үп сокуоннайа бэрэбиэркэлэниэхтээх, хонтуруолланыахтаах;
5. Икки ый иһигэр нэһилиэнньэ дохуотун үрдэтэр бырагыраама оҥоһуллуохтаах.
***
ОКДБ сэриилэрэ, буун хам баттанан, балаһыанньа көнөн, тахсан барыахтаахтар. Казахстаҥҥа эйэлээх олох төннүөхтээх. Арассыыйа Казахстаны сэриилээн ылыа диэбиттэрэ туолбата. Оттон В.Путин урукку ССРС дойдуларын түмэр соруга туоларыгар улахан олук охсулунна диэн түмүктүөххэ сөп.
Владимир Степанов.
