Саха сирин аатырбыт композитора Валерий Филиппович Шадрин «Кыым» хаһыат эрэдээксийэтигэр сонунун үллэстэ, үүйэ-хаайа тута сылдьар санаатын этэ, кэпсии кэлэ сырытта. Бэрт сэргэх кэпсээннээх-ипсээннээх, Саха сирин култууратын сайдыытын туһугар сүрэхтиин-быардыын «ыалдьар» ураты киһилиин атах тэпсэн олорон сэһэргэстим.
– Валерий Филиппович, үтүө күнүнэн. Бастатан туран, ааҕааччыларбытыгар бэйэҥ тускунан кэпсии түс.
– Бэйэм Дьокуускай куоракка төрөөбүтүм, ийэм бэтэринээр этэ, аҕам улахан кардиолог-быраас. Мин үс сааспар Сочига көһөн барбыттара, аҕам онно аспирантураҕа, курортология диэҥҥэ үлэлээбитэ. Ол кэнниттэн манна кэлэн баран, бырабыыталыстыба балыыһатыгар кылаабынай бырааһынан үлэлээбитэ, дьон-сэргэ кинини билэр этэ. Тарас Гаврильевич Десяткин, аатырбыт «Якутзолото» тойоно, кинилиин «для старых большевиков» диэн олус үчүгэй дьиэни арыйбыттара. Ол аата – Дьокуускайдааҕы 3-с нүөмэрдээх килииньикэлии балыыһа. Манна ыарахан ыарыһахтар, элбэх биллэр-көстөр дьон, тойоттор сытар этилэр. Аҕам Чиряевы, Овчинникованы уонна да атын тойоту-хотуту эмтиир этэ.
Бэйэм Москубатааҕы консерватория «Композиция» кылааһын бүтэрбитим. Бу үөрэҕи сахаттан өссө Сэбиэскэй Сойуус норуодунай артыыската Анегина Дмитриевна Ильина бүтэрбитэ. Мин кинини олус ытыктыыбын, саамай аатырбыт ырыаһыт, олус үлэһит, ураты талааннаах, сахалартан соҕотох маннык дьоһун ааты сүгэр артыыска. Бу үөрэҕи бүтэрбит кинилиин иккиэбит эрэ. Москубатааҕы консерваторияҕа киирэр олус ыарахан ээ, уустук эксээмэннэрдээх. Мин манна киирэрбэр барытын “биэскэ” туттарбытым. Кэлиҥҥи көлүөнэлэртэн, хомойуох иһин, бу үөрэҕи бүтэрбит ыччат адьас суох.
– Дьэ, үөрэххин бүтэрэн баран манна үлэлии кэллиҥ дуу?
– Үөрэхпин бүтэрэн баран, манна кэлэн Опера тыйаатырыгар продюсерынан отучча сыл үлэлээбитим. Киһи бөҕөтүн таһаарбытым. Ол курдук, бу үлэлии сылдьан биир улахан үөрүүм диэн, Айталина Адамовабыт Чайковскай куонкуруһугар кыттан, кыһыл көмүс бириэмийэтин ылбыта буолар... маны таһынан Наталья Шадрина диэн аатырбыт пианистка балтылаахпын, кини ситиһиилэриттэн эмиэ олус үөрэбин. Ситиһиибит, дьиҥинэн, олус элбэх буоллаҕа. Билигин биэнсийэҕэ олоробун, сырыы аайы тапталлаах тыйаатырбар тиийэ турабын... хомойуох иһин, тыйаатыр билиҥҥитин олох астыммаппын.
– Бай, ол тоҕо? Бачча кэлбиччэ, санааҕын үллэстэриҥ буоллар.
– Хомойуох иһин, билиҥҥи Опера уонна балет тыйаатырын үлэтин сөбүлээбэккэ сылдьабын. Дириэктэр -- соҕурууттан кэлбит киһи. Кини, мин көрөрбүнэн, хаһан даҕаны операҕа уонна балекка сылдьыбат. Дьиҥинэн, балеппыт олус күүстээх буолла, ырыаһыттарбыт эмиэ олус күүстээхтэр. Ол эрээри мин манна үлэлии сылдьан саха ырыаһыттарын араас таһымнаах куонкурустарга кытыннаран лауреат бөҕөтүн оҥорбутум. Билигин тыйаатыр үлэтэ мөлтөх. Хаарыан ырыаһыттарбыт тахсыбакка хаалаары гыннылар. Саамай аатырбыт артыыстары үүрдүлэр. Ол быыһыгар Чайковскай үрдүк таһымнаах куонкуруһугар бастаабыт ырыаһыппыт Айталина Адамова тыйаатыртан артыыс быһыытынан үлэлээн бүттэ. Адьас аҕыйах артыыс хаалла. Мин мантан олус харааһынным...
– Оо, туох биричиинэттэн? Маннык быһыы-майгы тахсыбытын сөбүлээбэтэҕиҥ чахчы. Санааҕын этэ түс.
– Балаһыанньа куһаҕан буолла диэн сыаналыыбын, мин санаабар, саҥа дириэктэрбит операны уонна балеты өйдөөбөт киһи эбит. Кини артыыстарбытын хаачыстыбалара, толоруулара эппиэттэспэт диэн биричиинэттэн уһулбут. Дьиҥинэн, олох оннук буолбатах. Ити саҥа дириэктэри урукку Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Викторович Солодов аҕалбыта. Мин, урукку бэтэрээн үлэһит, тапталлаах тыйаатырбар куар-кодпун көрдөрө-көрдөрө туруоруулары тиийэн көрөбүн. Артыыстар, дьиҥинэн, олус үрдүк таһымнаахтар, наһаа үчүгэйдик ырыаларын толороллор. Саха кыргыттара, уолаттара олус үчүгэйдик үҥкүүлүүллэр. Урут биһиги аатырбыт Гаврил Гаврильевич Местников диэн дириэктэрдээх этибит. Кини курдук үрдүк таһымнаах, бэриниилээх үлэһит киһи тарбахха баттанар буолуохтаах.
Дириэктэрбит Гаврил Гаврильевич Местников, биһиги сөбүлүүр бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев уонна Вячеслав Анатольевич Штыров анаан-минээн Юрий Николаевич Григорович курдук уһулуччу профессионал киһини Улахан тыйаатыртан ыҥыртарбыттара. Кини кэлэн Опера уонна балет тыйаатырын пуондатыгар көмүс туруоруулары хаалларбыта. Оччолорго биһиэхэ олох бэртээхэй кэм этэ. Биһиги, саха норуота, баар-суох талааннаах артыыстарбытын бүөбэйдиэхтээх, харыстыахтаах этибит ээ. Онтукабыт ханна баарый? Мин 30-ча сыл тыйаатырга үлэлээбит, Москубатааҕы консерваторияны бүтэрбит үөрэхтээх киһи буоларым быһыытынан, саҥа дириэктэр итинник гыммытын олох сыыһанан ааҕабын.
– Тыйаатыр билиҥҥи туруорууларын хайдах ылынаҕын?
– Cахалыы туруоруу аҕыйаабытыттан хараастабыт. Биир даҕаны сахалыы опера буолбат даҕаны диэххэ сөп. Холобур, «Ньургун Боотур» опера адьас умнулла быһыытыйда, хаалла. 1957 сыллаахха биһиги норуоппут Москубаҕа улахан тыйаатыр сыанатыгар «Ньургун Боотур» операны көрдөрбүтэ. Санаан көр, 1957 сыллаахха... олус ырааппыт дии. Бу кэнниттэн Улахан тыйаатырга биһиги операбыт туруорулла илик. Биирдиилээн толорооччулартан Анегина Ильина уонна Айталина Адамова онно тиийэн ыллаабыттара.
– Опера уонна балет тыйаатыра салгыы сайдарыгар эн туох этиилээххиний?
– Саха оператын туһугар сүрэхпинэн ыалдьабын. Улахан тыйаатырга туруорарга дьулуһуохтаахпыт. Мин Москубаҕа консерваторияҕа үөрэнэ сырыттахпына, саха ырыаһыттара улахан саалаларга ыллаан турардаахтар. Онно сахалар бары сылдьыбыттара, адьас толору саала буолбутун өйдүүбүн, билиэт да хаалбатаҕа, ыһыы-хаһыы, үөрүү-көтүү бөҕө этэ. Бары сахалыы эрэ кэпсэтэр этибит. Аны 1957 сыллаахтан Улахан тыйаатырга Литинскэй оператын ким даҕаны кыайан көрдөрбөт. Дьэ, мин эрэнэр эрэлим биир - саха норуотун саамай чулуу, гений киһитэ Андрей Саввич Борисов. Кинини уруккуттан гений диибин. Киниэхэ бырабыыталыстыба өттүттэн күүстээх өйөбүл наада. Андрей Саввич биһиги «Ньургун Боотур» операбытын Улахан тыйаатырга туруорарын кэтэһэбин. Адьас ол туһугар сүрэхпинэн ыалдьабын.
– Эн бэйэҥ араас улахан тэрээһиннэри көрбүт-билбит, элбэхтик сири-сибиири кэрийбит киһи сырыттаҕыҥ...
- Олус элбэх буоллаҕа. Гаврил Гаврильевич Местниковтыын наһаа элбэх сиринэн тыйаатыр артыыстарын илдьэ сылдьыбыппыт. Холобура, Казаҥҥа, Башкирияҕа, Бурятияҕа уо.д.а. Саамай улуу доҕорбун Эдьиий Марыынаны кытта элбэхтэ Москубанан, Ленинградынан, Свердовскайынан гостуруолга сылдьыбыппыт. Олус бэртээхэй кэмнэр этилэр. Аатырбыт Григорий Петрову Америка Холбоһуктаах Штаттарыгар иккитэ илдьэ сылдьыбытым. Бэйэм түөрт төгүл ХНТ-га кэнсиэр оҥорорго кыттыһан турардаахпын. Манна элбэх саха кэлбитэ... Мин, уопсайынан, Америкаҕа отуччата баран кэллим...
- Киэн тутта кэпсиир дьонуҥ кимнээҕий?
- Эппитим курдук, Андрей Саввич Борисовы генийинэн ааҕабын. Чулуу доҕорум Эдьиий Марыына -- күүстээх артыыс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаевы олус ытыктыыбын. Олус үлэһит киһи. Тугу барытын умнан туран күүскэ үлэлиир. Иһиттэхпинэ, элбэхтэ хомондьуруопкаҕа сылдьар... Баар-суох учууталым Полина Иванова – олус талааннаах, чулуу композитор. Кини Алампа аатынан улахан бириэмийэни ылла. Кинини бу бириэмийэҕэ Эдьиий Дора ыытта. Гаврил Гаврильевич Местников – Опера уонна балет тыйаатырын урукку дириэктэрэ. Кинини, төһө даҕаны биэнсийэ олордор, тапталлаах тыйаатырбытыгар төттөрү ыҥырыахха наада дии саныыбын. Айталина Адамованы эмиэ ыҥыраллара буоллар.
-Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?
- Доҕорум Эдьиий Марыына этэрин курдук: «Уолаттар, кыргыттар, түмсүөххэ наада, үчүгэйдик олоруохха наада»... уонна аһаҕастык этэбин: артыыстарбытын муустаах ураҕаһынан үүртэлээбит дириэктэр оннугар атын, үтүө үлэһит кэлиэн наада. Маҥнайгы бэрэсидьиэммит Михаил Николаевы уонна Вячеслав Штырову кытта саҥа тыйаатыры тутуу туһунан этиилэр киирбиттэрэ. Бу олоххо киириэх этэ даҕаны бэрэсидьиэннэрбит биэнсийэҕэ баран хаалбыттара. Онон саҥа тыйаатыра суох хааллыбыт. Бу билиҥҥи тыйаатырбыт операҕа барсар акустиката суох, онон саҥа дьиэлэнэрэ ордук. Бу сөбүлүүр хаһыаппынан субу курдук санаабын тиэрдэбин.
- Валерий Филиппович, санааҕын аһаҕастык тиэрдибитиҥ иһин барҕа махтал!
