Саха омугун бүгүҥҥү туругун, балаһыанньатын туһунан санааларын үллэстэригэр Семен Морович Оҕотоойоптон көрдөстүбүт. Кини урукку өттүгэр Саха сиригэр аан бастаан көмпүүтэр уонна тэлэбиисэр атыытынан дьарыктаммыт “Бонус” тэрилтэни тэрийбит, “Саханефтегаз” тэрилтэ дириэктэрдэрин сэбиэтигэр сылдьыбыт, алмааһы кырыылааһынынан, макро-экэниэмикэнэн, сыаналаах кумааҕыларынан, валютаны эргитиинэн уо.д.а. дьарыктаммыт идэтийбит урбаанньыт. Быһата, бэйэтэ этэринэн, “бачча сааһыгар диэри судаарыстыбаттан биир да кэппиэйкэ хамнаһы ылбатах”, үлэтинэн бэрт элбэх сири-дойдуну көрбүт, дьону-сэргэни кытта алтыспыт киһи. Ону таһынан, уопсастыбанньык, Саха Кэнгириэһин бырабылыанньатын чилиэнэ, Таатта Орто Амма (Харбалаах) нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.
Аан дойду сайдыытыгар кылаат
Ханнык баҕарар норуот сайдыытыгар, менталитетыгар, олоҕу көрүүтүгэр кини олорор сирэ-уота, усулуобуйата сүрүн дьайар күүс буолар. Оттон, биллэрин курдук, билиҥҥи Саха сирэ – Арассыыйа эрэ буолбакка, аан дойду барытын үрдүнэн саамай улахан административнай үллэһик. Өрөспүүбүлүкэбит иэнэ – 1,5 млрдка чугаһыыр нэһилиэнньэлээх Индия сирин-уотун саҕа. Ити биһиги өбүгэлэрбит-төрүттэрбит биһиэхэ анаан хаалларбыт сүдү баайдара, охсон хаалларбыт үрдүк “планкалара”. Төрүттэрбит өссө, ону таһынан, Иркутскайга барбыт Бодойбону, Красноярскай кыраайга киирэр Таймыыр быһаҕаһын, Дьэһиэйи, Магадаан уобалаһын сорох сирдэрин, Охуоскай муора кытылынааҕы Айааны, Үт сирин, Амыр өрүс тардыыларын кытта баһылаан олорбуттарын саныаҕыҥ. Билигин аан дойду судаарыстыбалара быыкаа, ытыс саҕа лоскуй сирдэри былдьаһан өлө-тиллэ сэриилэһэллэр. Оттон биһиги, төрүттэрбит көмөлөрүнэн, оччо элбэх сири туох да сэриитэ суох, буор босхо бэлэх тутан олоробут. Киэҥ сиргэ олорор киһи санаата эмиэ киэҥ, көҥүл, холку буолар.
Билигин аан дойдуга ханнык баҕарар норуот сыаналанар киритиэрийэ – кини киһи-аймах цивилизациятыгар угар кылаата уонна кини төһө “конкурентоспособнайа”. Чэ, быһата, норуот “төһө сыаналааҕа” кини аан дойду сайдыытыгар төһө кылааты уган байыппытынан эбэтэр таҥнары тардан дьадаппытынан, олоҕу кытта тэҥҥэ дуу, урутаан дуу, хойутаан дуу хардыылыырынан көрөн быһаарыллар.
Холобур, урут академик А.Окладников “сахалар аан дойду сайдыытыгар киллэрбит кылааттара – кинилэр маннык тыйыс усулуобуйалаах сиргэ сылгы-сүөһү иитиитин, сир оҥоруутун киллэрбиттэригэр, Сир ландшабын бэйэлэригэр табыгастаах, дьүөрэлээх гына уларыппыттарыгар сытар” диир буолара. Биллэрин курдук, сайдыылаах эрэ омук олорор сирин ландшабын уларытар, дьиикэй омук ону кыайбат.
Оттон кэлиҥҥи өттүгэр, Саха сирэ аан дойду сайдыытыгар алмааһы, чоҕу, кыһыл көмүһү, гааһы уо.д.а. биэрэр. Холобур, 2018 сылга Саха сирин эрэгийиэннээҕи баалабай бородууктата (ВРП) 1 трлн 100 мөл. солк. тэҥнэһэрэ. Ити – улахан сыыппара. Аан дойду элбэх судаарыстыбата итиччэ улахан кылааты биэрэринэн киһиргэнэр кыаҕа суох.
Холобур, интэриниэти ылан көрүөҕүҥ. Ону судургутук уонна өйдөнөрдүк “аан дойду мэйиитэ” диэн ааттыахха сөп. Манна аан дойду билиитэ-көрүүтэ, уопута-үөрүйэҕэ, сайдыыта, сонуна-нуомаһа барыта түмүллэн сылдьар. Ону кимнээх эрэ тугу да биэрбэккэ туһаналлар эрэ, кимнээх эрэ тэҥҥэ угаллар уонна ылаллар, кимнээх эрэ ылалларынааҕар элбэҕи угаллар. Холобур, Соҕурууҥҥу Африка, ислам итэҕэллээх Аан Илин дойдулара онно угар кылааттара бэрт дуона суох диэн аһаҕастык этиэххэ сөп.
Оттон биһиэхэ, сахаларга, интэриниэт киириитэ аһара улахан дьайыыны оҥордо, сайдыыбытыгар өссө күүстээх тирэх буолар чинчилэннэ. Сиэмэ өҥ буорга түстэҕинэ тута үүнэн, силигилээн барар, кураайы сиргэ өлөн хаалар айылгылаах. Биһиги, сахалар, атах тэпсэн олорон ырааҕы анаарар, куолулуур, сонуну үллэстэр, бөлүһүөктүүр менталитеппытыгар, олох уустуктарын тулуйар дьоҕурбутугар, дьулуурбутугар интэриниэт, адьас, саҥа тыыны киллэрдэ дии саныыбын. Саха бассааптанна, интер-актыыбынай күрэхтэргэ кыттар, бэлиитикэни-экэниэмикэни кыраҕытык кэтээн көрөр, сайдыыны барытын бигээн олорор, сонуну-нуомаһы энчирэппэт, барытын көмөлөөн дьүүллэһэр-ырытыһар буолла. Быһата, биһиги менталитеппытыгар интэриниэт аһара барсар көстүү эбит. Түргэн интэриниэт киирэн истэҕин аайы, норуоппутугар дьайар күүһэ өссө улаатан иһиэ.
Холобур, саха норуотун өҥ кырыһыттан үөскээн-төрөөн тахсыбыт “Майтона”, “Индрайвер” курдук хампаанньалар айбыттарын билигин аан дойду барыта туһана олорор. Биһиги саҕа ахсааннаах биир эмэ кыра норуот “аан дойду мэйиитигэр” итинник улахан баайы уга сылдьарын билэҕит дуо? Маны мин, биирдиилээн уһулуччу дьоҕурдаах дьон “алҕаска”, “случайнайдык” ситиспиттэрин курдук көрбөппүн. Итинник көстүү үөскээн тахсарыгар биһиги норуот быһыытынан уратыбыт, менталитеппыт, үөрэххэ, билимҥэ сыһыаммыт, “туочунай наукаларга”, саахымакка-дуобакка сыстаҕаспыт барыта тирэх буоллаҕа. Ити курдук хайысхаҕа үлэлиир өссө элбэх кыра хампаанньа баар. Холобур, Роман Дмитриев тустууга олимпиадаҕа бастаабытын кэннэ, саха омуга барыта тустуунан дьарыктанан барбыт кэмнэрдээҕэ. Үтүө холобуру, хаһан да, ханна да, батыһыан баҕалаах элбии түһэр. Этэргэ дылы, “кумулятивнай эффект” барар.
Аан дойдуну, уобарастаан, “улахан фабрика” курдук көрүөххэ сөп. Онно ким эрэ тугу эрэ киллэриэхтээх, оҥоруохтаах, айыахтаах. Холобур, былыр Кытай онно – солкону, Нуучча сирэ – түүлээҕи, илиҥҥи омуктар минньигэс аһы, туманы уо.д.а. биэрэллэрэ. Ол баараҕай ырыынакка биһиги, сахалар, эмиэ оннубутун-миэстэбитин булуохпутун наада. Холобур, ол биир көстүүтүнэн интэриниэт технологиялара буолуохтарын сөп эбит.
“Дьиктитик” быыбардыыр дьон
Ыраах сирдэринэн айанныы сылдьан дьону-сэргэни кытта кэпсэтэн көрдөххө, сахалар “дьиктитик быыбардыылларыттан” сөҕөр-махтайар киһи наһаа элбэх буолар. Кинилэр ону букатын өйдөөбөттөр, “дьэ, иэдээннээх дьоҥҥут!” дииллэр. Холобур, 2000-с сыллар саҥаларыгар Саха сиригэр ХКС (СПС) баартыйа 15 %-ны ылан соһутан турардааҕа. Кэлин Дьокуускай мээрин быыбарыгар Авксентьева кыайыыта, РФ бэрэсидьиэнин быыбарыгар Грудинин Путины кытта тэҥ сыһа бырыһыаны ылыыта, РФ Төрүт сокуонугар Путин уларытыыларыгар дойду үрдүнэн саамай кыра бырыһыаны биэриибит уо.д.а. Биһиги, сахалар, оннук өйдөөхпүтүн-санаалаахпытын бэйэбит бэркэ билэр буоллахпытына, онтон атын дьон, ол иһигэр сахалыы билбэт сахалар эмиэ, аһара соһуйаллар.
Сахаҕа былыр крепостной тутул суоҕа. Били “алаас менталитета” диэбиккэ дылы, хас биирдии саха киһитэ бэйэтэ бэйэтигэр хаһаайын, ыраахтааҕы, аан дойду барытын эргийэр киинэ. Сахаҕа тойон ыйыыта-кэрдиитэ – сокуон буолбатах, ону толоруо суохха сөп. Холобур, мин бэйэм үлэбинэн элбэх кэлэктииби салайа сылдьыбытым. Атын омук дьоно тойону-хотуну истэр, ытыктыыр, этиллибити туох да саараҥнааһына суох толоро сүүрэр эбит буоллахтарына, сахаҥ – дьээбэлээх. Саха киһитэ хайаан да бэйэтэ туспа санаалаах, көрүүлээх буолар...
Саханы салайан да кэлбит дьону ылан көрүөҕүҥ... Холобур, сорох эрэгийиэннэргэ, өрөспүүбүлүкэлэргэ урут кинилэри кимнээх салайан ааспыттарын өйдүүр киһи бэрт кэмчи буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэбит саҥа тэриллэригэр салайбыт Аммосов, Ойуунускай, Барахов курдук дьоммутун, бар дьонун быыһаабыт-араҥаччылаабыт Илья Винокуровы, алмаас бырамыысыланнаһын таһаарбыт Семен Борисовы, бар дьон биһирэбилин ылбыт Гаврил Чиряевы бары өйдүүбүт, билэбит. Михаил Николаев туһунан этэ да барыллыбат... Салалтабытыгар итинник дьону үүннэрэн да таһаарарбыт мээнэҕэ буолбатах. Атын үгүс эрэгийиэннэргэ оннук буолбатах ээ...
Онон сахалар итинник быыбардыырбыт, санаабытын туруулаһарбыт сонун, “сюрприз” буолбатах, ити – биһиги айылгыбыт. Уопсайынан, кэнники сылларга Саха сирэ бүттүүн дойдубут быыбарын систиэмэтигэр ураты “ыстандаарт” киллэрэн эрэр. Ол барыта “бу норуоту кытта аахсыллыахтаах, саха – гражданскай институттара сайдыбыт, демократия диэн тугун өйдүүр норуот!” диэн өйдөбүлү үөскэтэр. Арассыыйаҕа биһигини кытта атылыы өйдөөх-санаалаах, таһымнаах биир да норуот, өрөспүүбүлүкэ суох. Атыттар, ол иһигэр татаардар, башкирдар, хотугу кавказтар, буолар быыбардарга хайдах бырыһыаны биэриэхтээхтэрин киһи эрдэттэн да билэр. Күннээҕи номенклатураҕа бэрт буола сатаан, албыннаһан, үөһэттэн ирдэнэр үрдүк бырыһыаны биэрэн “киитэрэйдээбитэ” буолуу – кэскилэ суох дьыала.
Итини мин саха омуга былааннанар-учуоттанар кэмэ ырааҕынан (“горизонт планирования”) быһаарабын. Ол эбэтэр, син биир илиҥҥи норуоттар: кытайдар, дьоппуоннар, кэриэйдэр – курдук, сахалар “төбөбүт” бүгүҥҥү күн эрэ ирдэбилинэн буолбакка, сүүһүнэн сыллары өтө көрөн “буһарарынан” быһаарыахпын сөп.
Кыратык туораатахха, урут Соҕуруу Кэриэйэҕэ сылдьан кэриэйдэр олоҕу көрүүлэрэ, дьиэ кэргэҥҥэ сыһыаннара, духуобунай култууралара, бырааһынньыктара, өйдөрө-санаалара сахаҕа аһара майгынныырын көрөн-билэн сөхпүттээҕим.
Уопсайынан, көнөтүнэн, бигэ бириинсибинэн олороруҥ, уһун болдьоххо (“долгосрочнай перспективаҕа”) син биир кыайыылаах тахса турар.
Саха уонна АХШ быыбара
АХШка быыбардара түмүктэннэ, Байден кыайда. Трамп сууттаһа сатыыр да, ол көдьүүһэ кыра буолара буолуо. Эмиэрикэни Трамп салайан кэлбит кэмин сахаҕа дьайыыта, сабыдыала – нуулга тэҥнэһэр. Туох да уларыйыы тахсыбата.
Оттон АХШ былааһыгар демократтар кэлиилэрэ – аан дойдуга барытыгар да дьайар тутаах хамсааһын. Холобур, Трамп “АХШы улуу держава оҥоробун!” диэн күүһүн-кыаҕын барытын дойду иһигэр үлэҕэ туһаайбыт буоллаҕына, демократтар – аан дойдуга барытыгар демократияны олохтуур былааннаах дьон. Венесуэлаҕа буоллун, Сомалига буоллун, Мозамбикка буоллун, Арассыыйаҕа буоллун... Джо Байден – Демократтар баартыйаларыгар бэрт өрдөөҕүттэн баар, мэйиитин хас биирдии килиэккэтигэр тиийэ ол доктрина иҥэн сылдьар киһитэ. Онон АХШ Арассыыйаны кытта сыһыаныгар сыыйа улахан уларыйыылар бараллара буолуо. Ити барыта, хайдах эрэ, 1980-с сыллардааҕыны санатар. Биллэрин курдук, ССРС байыаннай күүстэрэ Афганистаҥҥа киирбиттэрин утаран Москубатааҕы Олимпиада бойкуота, ол кэнниттэн дойдубутун утары араас сааҥсыйалар киирэн барбыттара. Ол барыта тугунан түмүктэммитин билэбит. Байден былааска кэлбитин түмүгэр, ити билигин Арассыыйаны утары биллэриллэн турар сааҥсыйалар сорохторо өссө тыҥаан, кытаатан, эмбаргоҕа (кыккыраччы бобууга) кубулуйан барыахтарын сөп дии саныыбын.
Чэ, быһата, демократтар былааска кэлиилэрин аан дойду барыта, ол иһигэр сахалар эмиэ, бэйэбит эппитинэн-хааммытынан билиэхпит.
Саха – айар куттаах омук
1986 с. Тбилиси куорат “Динамо” стадионун таһынан ааһан истэхпитинэ, икки грузин дьахтара ааһан иһэн “сахаларгыт дуо?” диэн ыйыттылар. Дьэ, ол кэнниттэн биир дьахтар адьас сиэхпиттэн ыбылы тутан туран: “Андрей Борисов – гений! Саха тыйаатыра, “Хаарыан хампа күөх кытылым” – тэҥнээхтэрэ суох!!!” – дии-дии, грузинныы сиэринэн бэрт омуннаахтык чаас аҥаарын быһа тохтообокко саҥарбыта. Кыбыстыам иһин, ити кэмҥэ Саха тыйаатырын ол испэктээгин көрө да илик этим... Саха тыйаатырын ситиһиилэринэн, сотору-сотору ылар “Көмүс мааскаларынан” билигин кими да соһуппаккын.
Билигин саха киинэтэ аар-саарга аатыран эрэр. Бэйэлэриттэн тутулуга суох араас кэлэктииптэр, биирдиилээн дьон устубут киинэлэрэ, үтүктүспүт курдук, араас аан дойдутааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээллэригэр тиһигин быспакка кыайталаан бардылар. Атыннык эттэххэ, тыйаатырбыт тиэхиньикэ сайдыытын батыһан, дьүһүн кубулуйан, аны киинэнэн тоҕо тэбэн таҕыста. Ама, ити барыта “алҕаска” дуу, “случайнай” дуу үһү дуо? Биһиги саҕа ахсааннаах биир эмэ норуот ити эйгэҕэ маннык ситиһиилээҕин истибиккит дуо?
Аан дойду биир эмэ норуота 200 тыһ. киһини түмэр Ыһыах курдук национальнай бырааһынньыктаах дуо? Итиччэ элбэх киһини биир бырааһынньыкка түмүүнү миллиардынан ахсааннаах кытайдар, индустар да кыайбаттар ини.
Саханы туох түмэрий?
“Итиччэ киэҥ сиринэн тарҕанан олорор сахалары туох түмэрий?” – диэн ыйытааччылар. Чахчы, саха омугун барытын биир халыыпка киллэрэн түмэр ислам дуу, буддизм дуу, христианство дуу курдук бигэ каноннаах итэҕэлбит суох. Холобур, сорох судаарыстыбалар, норуоттар нэһилиэнньэни түмэр биир идиэйэлээх эбит буоллахтарына, биһиэхэ ол эмиэ суох. Ол эрээри сахалар – түмсүүлээх норуоппут. Чахчы, туох түмэрий, биһигини?
Мин саныахпар, биһигини сахалары барыбытын холбуур биир сүнньүбүт, сүрэхпит – биһиги сахалыы тылбыт! Саха тыла – биһиги “цивилизационнай-култуурунай кодпут”. Биһиги бэйэбит сахалыы тыллаах буоламмыт интэриниэти баһылыыбыт, испэктээктэри туруорабыт, киинэлэри устабыт, аан дойдуга ханна да суох ыһыахтаахпыт, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээхпит...
Саха уонна идэтийии
Сорох ардыгар “сахалар туох да туһата суох үрдүк үөрэҕинэн аһара үлүһүйдүбүт, ити кэриэтин бульдозерист, крановщик, проходчик идэлэрин баһылыаҕыҥ” диир дьон баар буолааччылар. Мин итини соччо ылыммаппын. Саха киһитэ хаһан да бульдозерист, крановщик, белазист хара үлэлэрин ыра санаа оҥостубатаҕа, оҥостуо да суоҕа. Саха ыччата кырааҥҥа дуу, бульдозерга дуу үлэҕэ киирдэҕинэ да, онно уһаабакка-тэнийбэккэ салгыы үүнэн-сайдан, таһымын үрдэтинэн саҥа үрдэллэри, дуоһунастары баһылыырга, каьераны оҥосторго дьулуһуоҕа. Бульдозерга-кырааҥҥа “дьоруойдуу” үлэлээн үйэни моҥооһун – саха ыра санаата, “мечтата” буолбатах.
Сахаҕа үрдүк үөрэххэ талаһыы-дьулуһуу баара уонна онно менталитеппыт дьүөрэлэһэрэ – үчүгэй. Оттон ону судаарыстыба өйүүр буоллаҕына – өссө үчүгэй. Таарыйа, биһиэхэ курдук, “Каадыры бэлэмнээһин департамена” диэн тэрилтэ Арассыыйа ханнык да эрэгийиэнигэр баар буола сылдьыбатаҕын санатабын.
Ардыгар “үлэни барытын миграннарга былдьатан эрэбит” диэн долгуйалларын истэбин... Урут өрдөөҕүтэ биир Бельгияттан сылдьар дьэбириэй исписэлииһин кытта Дьокуускай куорат устун хааман иһэн кэпсэтэбит. Онно мин Саха сиригэр таксист-атыыһыт барыта – кыргыыс, оҕуруот аһын уонна фрукта атыыта барыта – узбек, ДьУоХХ хара үлэһитэ барыта – таджик, тутуу барыта армян миграннарын бас билиитигэр көһөн эрэрин кэпсиибин. Онуоха киһим: “Оннук буолумуна, итиннэ киһи соһуйара туох баарый? Аан дойду барыта оннук тэринэн-дьаһанан олорор: сайдыылаах Арҕааҥҥы Дьобуруопа дойдуларыгар ити ааҕыллар хара үлэни барытын Илиҥҥи Дьобуруопаттан, Азияттан, Африкаттан кэлбит миграннар толороллор, АХШка – Мексикаттан, Латинскай Эмиэрикэттэн кэлбит гастарбайтердар, Дубайга – индустар... Сайдыылаах сирдэргэ олохтоох дьон итинник үлэни үлэлээбэттэр”, – диэн кэбиспитэ. Чахчыта да оннук буоллаҕа. Киһи онно хайдах сөбүлэһиэ суоҕай... Ханнык саха киһитэ: “Ити миграннары барыларын үүртэлээн кэбиһэн баран, кинилэр оннуларыгар мин бэйэм дворниктыам, бетону мэһийиэм, канализация дьааматын хаһыам...” – диэҕэй?
Саха – түүр омук эрээри...
Сахалар ханна да хатыламмат, дьикти омукпут. Өскөтүн аан дойдуга тарҕаммыт түүр омук эйгэтэ, сүрүннээн, ислам итэҕэллээх эбит буоллаҕына, биһиги, таһыттан көрдөххө, православнай христианнар курдукпут. Ол эрээри, ис дьиҥнэр, христианство туһунан тугу да билбэппит кэриэтэ. Быһата, “түүр буолла да мусульман, суннит”, “христиан буолла да христианныы бырааһынньыктары ылар” эҥин диэн курдук бигэтик олоҕурбут систиэмэ биһиэхэ үлэлээбэт.
Аан дойдуга элбэх түүр омуга баар: балысханнык сайда, байыаннай өттүнэн күүһүрэ турар, ислам эйгэтигэр улаханнык ыйааһыннаммыт Турция (туроктар мантан антах Кырыымынан лаппа “дьарыктанан” барыахтарын сөп); Арменияны кыайыы кэннэ үөрүү көтөллөммүт, улахан сайдыы аартыгар киирэн эрэр Азербайджан; Улуу Солко суолугар олохтоох, кэнники сылларга экэниэмикэтэ лаппа кыаҕырбыт Узбекистан...
Оттон биһигини кытта менталитет өттүнэн аһара майгыннаһар кыргыыстар Уларыта тутуу сылларыттан саҕалаан 4 дуу, 5 дуу бэрэсидьиэннэрин уларыттылар. Быһата, кинилэр – ыаллаһа олорор, улугуран хаалбыт таджиктартан, туркменнартан адьас атын дьон. Онтон көрдөххө, кинилэр урут олорбут байыаннай демократияларыттан өссө ситэ тахса иликтэр. Холобур, кытайдарга “ким өйдөөх – ол быраап” диэн быраабыла баар буоллаҕына, кыргыыстарга “ким күүстээх – ол тойон” диэн бириинсип баһылыыр курдук. Быһата, кыргыыстар итинник булкуллаллара – ханнык баҕарар норуот хайаан да ааһыахтаах кэрдиис кэмэ. Итинник этабы хайдах да үрдүнэн көтөн ааспаккын. Онон, ити барыта – үчүгэйгэ!
Кытайдарга “1 тыһыынча ли (1 ли – 500 м) усталаах ыраах айан сөптөөх туһаайыыга оҥоһуллубут бастакы хардыыттан саҕаланар” дииллэр. Быһата, ити Кыргыстааҥҥа буолан ааһар өрөбөлүүссүйэлэр – ыраах айаҥҥа хоҥнор бастакы хардыылар.
Кэпсэммити сурукка Иван Гаврильев тистэ.
