Төрөөбүт-үөскээбит Бастакы Дьөппөнүм дьоно-сэргэтэ Тыыллымалары, Хаатылымалары, Чыамайыкылары, Лээгилэри уонна Үөһээ Аммаҕа олохтоох Быйаагы эбэҥкилэринээн эйэ дэмнээхтик, уруурҕаһан аймахтаһан олорбуттара. Эргэнэ хара тыаҕа Баай Барыылаах Байанай эһэккэ бэрсэр бэлэҕэ – булт барахсан эгэлгэтэ, кыра-улахан күөллэргэ күөх Боллох Хотун бойом өлүүскэтэ – собо, күөнэх дэлэйэ дэлэ буолуо дуо?
I Дьөппөн дьоно инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатыныы улахан кураан сылларга даҕаны сутаабатахтара, ыал устун барбатахтара. Нэһилиэкпитигэр сытыйа байбыт баай аймах эбэтэр оҕурук өйдөөх эргиэмсик, атыыһыт суох этэ. Өбүгэлэрбит барахсаттар сахалыы олох орто сигэтинэн, орто баайыытынан олорбут дьоннор этэ. Күүс-кыах тиийэринэн, хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи кытта өрө тустан, көрөн-харайан харах таһаарыммыт дьоннор буоллахтара. Кыһыл-үрүҥ буолан утарыта турсуу буолбутугар, биһиги дьоммут үрүҥнэргэ охтубуттар. Тоҕо?!
Нэһилиэкпитигэр биир даҕаны кыһыллыҥы киһи суох буолан биэрбит. Чыамайыкыга (хантан кэлбитэ буолла) ЧК (чыкаа) киһитэ кэлэн дибдийии, ыгыы-түүрүү – «Чыамайкылар бары бандьыыттаргыт, бары куомуннаһан биир үүтүнэн сүүрдэҕит, дьэ бэйикэй, сөпкүтүн көрүөхпүт, тоскутун биэриэхпит» диэн сэрэтии, сааныы кытаанаҕа буолбут, олохтоохторго хабарҕаларыгар кытаанахтык турбут. Кэлэр сир – кэлии үүтэ, барар сир – баҕана үүтэ буолбут. Олохтоох дьон муҥур уһуктарыгар тиийэн тутуу былдьаһарга сүбэлэспиттэр эрээри, хаһан, ханна киһи тыыныгар турбуттара баарай, дубук туттан чыкааларын куоттаран кэбиспиттэр.
Сордоругар эбитэ дуу, дьоллоругар эбитэ дуу, өлүү болдьохтоох курдук, бу мучумааҥҥа Даах уол - Сэмэнчик Мэхээлийэп от тиэйэ баран иһэн түбэһэ кэлэр. “Дьэ, нохоо, Сэмэнчик, күн туллара, күһэҥэ быстара кэллэ” диэн кэпсээн биэрэллэр. Быстыа дуу, ойдуо дуу, уол чэкииһи эккирэтэн, ытыалаһан өлөрөр…
“Бэрдимсийэҥҥин киһи тыыныгар турдуҥ, унаар буруобутун саптарар, үрүҥ тыыммытын иһиллэтэр буоллуҥ” диэн Сэмэнчиги абаҕата холдьоҕон кэбиһэр. Тулаайах уол турар бэйэтинэн Дьаҥыл үрэҕэр олохтоох таайдарыгар Скрябиннарга барар. Уонна… Чөрөҥө Баай дьиэтигэр ыстаап тэринэллэр. Туох кэлээхтиэй, оччотооҕу кэм сиэринэн, көрдөбүлүнэн тыыны мананыы, дьону үтүктүү курдугар тахсар. Ыстааптара бастаан Куудаҥы үрэҕэр көһөр, онтон дойду диэки сыҕарыйан Күөл Оннугар олохсуйар. Билиҥҥи I Дьөппөн нэһилиэгин кииниттэн Тиит Эбэттэн 3-4 көстөөх сиргэ олохтоммут ыстаапка кэлии-барыы сыыдамсыйар.
Г.В. Ксенофонтов аатынан түмэл архыыбыттан ааҕан биллэххэ, Арҕаа Хаҥаластан разведкаҕа киирбит кыһыллар тоһуурга түбэһэллэр эбит. Биллиилээх учуонай Г.У. Петров-Эргис бииргэ төрөөбүт убайа учуутал киһини Күөл Оннугар өлөрбүттэрэ биллэр.
Илин Хаҥалас ревкомун бэрэссэдээтэлин, Ойуунускайдааҕы, Аммосовтааҕы кытта бииргэ үөрэммит А.П. Протодьяконовы, Күөл Оннугар омуһахха хаайа сыппыттар. Ону биллэҕэ киһи Баай Павлов уола Кирилл Павлов быыһаан ылбыт. Бу дьон баай Ксенофонтов кыргыттарын, Кирилл орто кыыһы Татьянаны, Архип Павлович кыра кыыһы Евдокияны ойох ылбыттара, бииргэ олорбуттара. Улахан кыыс Е.В. Ксенофонтова Лээги баайа И.П. Антипиҥҥа эргэ тахсан олорбута эрээри, Антипины сыылкаҕа ыыппыттарыгар эринээн барсыбатаҕа, батынан кэбиспитэ.
Елена Васильевна үйэтэ уһаан, 90 сааһыгар Дьокуускайга олорон орто дойдуттан арахпыта. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 50 сыллаах үбүлүөйүгэр сыһыары тутан, бандьыыттар дуу, бастаанньыстар дуу илиилэриттэн өлбүт, кыһыл партизаннарга анаан, Күөл Оннугар пааматынньык туруорбуттара эрээри, биһиэнэ биһиэнин курдук, итэҕэс-быһаҕас буолбута. Сэттэ киһини эрэ испиэһэктээн киллэрбиттэр этэ. Түмэл дириэктэрэ, норуодунай суруйааччы П.Н. Харитонов-Ойуку этэринэн, Күөл Оннугар 20-н тахсар ахсааннаах кыһыл байыастар тыыннара быстыбыт буолуохтаах.
Дьэ, кырдьыгы суруйарбытынан, олох хаалбыт, эстибит дьоммут ээ, биһиги, сахалар диэтэх дьон. Хор, ол умуһахха хааллыбыт ревком бэрэссэдээтэлэ А.П. Протодьяконов үөрэх бөҕөлөөх киһи, дьиҥнээх бассабыыктыы кырдьыктаах ахтыы суруйбатах ээ! 1967 с. улуу Өктөөп үбүлүөйүгэр Архип Павлович уордьанынан наҕараадаламмытын өйдүүбүн. Мин тус санаабар уус-уран айымньыны уонна биографическай документальнай (мемуарнай) суруйуулары биир кэккэҕэ, сэргэстэһиннэрэр хайа даҕаны өттүнэн табыллыбат.
Норуодунай суруйааччы, саастыылааҕым, ытыктыыр киһим Е.П. Неймохов үрүҥҥэ даҕаны, кыһылга даҕаны кырата суох кыттыгастаах С.М. Михайлов туһунан «Быһах биитинэн» диэн бэртээхэй уус-уран романы суруйбута, ааҕааччылар киэҥ биһирэбиллэрин ылыан ылбыта. Мөккүөр суох, бу уус-уран айыы, өйтөн суруйуу буоллаҕа. Оттон ис дьиҥ кырдьыктаах С.М. Михайлов тус олоҕун сырдатар, кэпсиир суруйуу суоҕун тэҥэ диэххэ. Үрдүттэн саба быраҕан күүркэтэн саха маршала эҥин диэн этии таах кураанах күүгээн эбэтэр үллүбүт күгээн буоллахтара эбээт.
Биир дойдулааҕым, Боотулунан, Ытыгынан, Дьаҥылынан, Саадах Ыйаабытынан, Куудаҥынан тарҕанан олорор Күскээн аҕатын ууһун (нуучча суругар Кускин) биир ытык кырдьаҕаһа Марков Мэхээлэ-Кучугунуор Мэхээлэтэ: «Сэмэнчиги билэн бөҕө буоллаҕа. Миигиттэн 7-8 сыл аҕа саастаах курдук өйдүүбүн. Мин ийэм Чыамайыкы кыыһа, онон чыамайыкылары таайдарым диибин.
Саадах ыйаабыкка (билигин Дьара диэн ааттыыллар) Сэмэнчик от сиэн биһиэхэ кыстыыра. Төгүрүк тулаайах. Аҕата Кээйэлэр уоллара Мэхээлэ эрдэ өлбүтэ, ийэтэ Марыына эһиги аймаххыт. Буруус Өлөксөй кыыһа эрдэ өлөөхтөөбүтэ. Сэмэнчик Кээйэлэргэ Мэхээлийэптэргэ иитиллибитэ, иитиллиэ дуо, кыра сааһыттан барыга-бары сыстаҕас туруу үлэһит буола улааппыта. Ааттаах ат айааһааччы, булка бэргэн ытааччы, түргэн-тарҕан, ыраас туттуулаах уол хайҕалга сылдьар буолбута.
Биһиги нэһилиэкпит I Дьөппөнтөн үрүҥнэргэ Сэмэнчиги өйөөн, батыһан 10-тан тахсар ахсааннаах киһи сылдьыбыта. Тастыҥ убайым Күүстээх Бообус-Марков Николай Степанович Сэмэнчиктиин кыһылга даҕаны, үрүҥҥэ даҕаны тэҥҥэ, арахсыбакка сылдьыбыта. Алдаҥҥа көмүс хостуур «Труд» диэн артыал тэриллиитигэр М.К. Аммосов быһа дьаһалынан С.М. Михайлов ананан үлэлээбитэ.
Улахан үөрэҕэ даҕаны суох буоллар, Сэмэнчиги Дьокуускайга билэллэр, ытыктыыллара: «Көрүҥ, бу М.К. Аммосовтаах Сэмэнчиккэ уордьан ыыттылар» диэн көрдөрбүтүн өйдүүбүн. Сэмэнчикпит биллиилээх киһи буолбутугар ийэлээх аҕам үөрбүттэрэ. (Ити Саха АССР 5 сылыгар тахсыбыт знак – бэлиэ буолуон сөп. Аҕыйах ахсааннаах сэдэх наҕараада – Е.С.).
Ол кэмҥэ С.Михайлов ыстараанньа (старатель) үлэтигэр туттуллар сэби-сэбиргэли Илин диэки куораттартан аҕалаллар. Эрэй бөҕө буоллаҕа, барыта тимир тэриллэри табанан, атынан таһыахха диэтэххэ. Сэмэнчиги уонна И.Г. Кирилловы сэрии сэбин Илинтэн аҕалбыккыт диэн уорбалаан кэтиир-маныыр буолан барбыттар. Незаметнайга, Алдаҥҥа үлэлиир, олорор сахалар Сэмэнчиги элэс курдук, сылбырҕа-сыыдам сырыылааҕын иһин Быһый Уол диэн ааттыыр буолбуттар. Арҕаа Мытаахтар (Куорунайдар) Дибдил диэн ааттаах, сүрдээх хаамыылаах, сымнаҕас систээх аты бэлэхтээбиттэр. Бүтэй бэлэх диэбиттэр, бу барахсаттар. Ол аата харда бэлэх эрэйбэтэхтэр эбит.
Мэхээлэ оҕонньортон “Сэмэчник ойохтоно сылдьыбыта дуо?”, - диэн ыйыппытым. Ону: «Хачыкаат Кыһыл Үрүйэтин Антипиннар кыыстарынаан холбоспуттара эрээри, ойоҕо быарынан ыалдьан өлбүт сурахтааҕа», -- диэн хардарбыта. Оҕонньор С.М. Михайловы Күскээн аҕатын ууһа Скрябиннар, чуолаан Буруус Өлөксөй улахан кыыһа Марыынаттан төрөөбүт уол диэн эппитэ. Мэхээлэ оҕонньор баар чахчыны эппитин 2020 с. Дьокуускай куоракка Амма улууһа сэрии сылларыгар анаан таһаарбыт «Кыайыы ийэлэрэ» диэн ааттаах кинигэтин, 119 стр. Антипина (Скрябина) Варвара Алексеевнаҕа анаммыт суруйууга булан аахтым.
Аны туран, ийэтэ Марыына бииргэ төрөөбүт сурдьа Ылдьаа Скрябин (1897-1962 сс.) Буруус Ылдьаата, сыгана Сэмэнчик Мэхээлийэптиин хара маҥнайгыттан Дьаҥыллааҕы ыстааптан үрүҥ хамсааһыныгар бииргэ сылдьыбыттара дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр. И.А. Скрябин Күөл Оннунааҕы ыстаапка начальник эбитэ үһү. И.Я. Строд “Илин Хаҥаласка гражданскай сэрии саҕана 100-кэ киһилээх үрүҥнэр баандалара бааллара” диэн ахтыытыгар суруйар. Онон кинилэр Хаптаҕайынан, Тыыллыманан, Дьөппөнүнэн, Майанан ордууланан сылдьан, Каландарашвили этэрээтин кыргыыга кыттыспыт буолуохтарын сөп диэн сабаҕалыыбын.
Оччолорго үрүҥнэргэ илинтэн эрэ тахсан тоһуур оҥорор кыах баара. Бу тоһуур туһунан эттээх-сииннээх соҕус, баар чахчыларга, архыып докумуоннарыгар олоҕурбут суруйуу, чинчийии суох быһыылаах.
Компартияны хайҕаан, учуонай буолбут историктарбыт кырдьыгы кыайа хото тутан суруйбакка өбүгэлэригэр бардахтара… Үчүгэйдик хайҕаабыттар, үчүгэйдик олорон ааспыттарын, ама ким мэлдьэһиэй?! 60-ча сыл анараа өттүгэр, ыалбыт Мааппа эмээхсин, биирдэ эмэ холуочуйдаҕына – «Искирээбиттэр малльыыттар, баанданы тэрийбиттэрэ» диэн саҥарарын дьиктиргии истэрим.
Мааппа эмээхсин буолбут дьыаланы этэр эбит. Кулаактааһын, куолаһы быһыы (быыбарга кыттыыны быһыы) муҥутаан турбут кэмнэригэр И.А. Скрябины: «Былаас былдьаһар, кыһыллар-үрүҥнэр араллааннарыгар кыттыһаҥҥын, үрүҥ баанданы тэрийиигэ баар этиҥ» диэн олуйсаннар, куолаһын быспыттар. Ону бэрдин бэрт киһи, аахсан туран, быыбардыыр быраабын 13 күн иһигэр төннөрөллөрүн ситиспит. Е.М. Ярославскай аатынан суруналыыстар бириэмийэлэрин биир бастакы лауреата, саха биллиилээх суруналыыһа А.М. Яковлев-Өрөһө Оппуонньа миигин Селекционнайынан, Покровскайынан, Кирзаводунан батыһыннара сылдьан: «Аймахтарыҥ Мэндэ, Дьаҥыл, Саадах Ыйаабыт, Боотулу, Мыандала, Куудаҥы, Бүүтэҥэ үрэхтэр туруу үлэһит дьонноро, абаҕаҕыт И.Н. Скрябин-Буруус Ылдьаата салалтатынан туппут тутуулара бу бааллар”, – диэн көрдөртөөн, быһааран биэрбитэ. Тыа хаһаайыстыбатын үнүстүүтүн – Селекционнай станция икки этээстээх киэҥ уораҕайыттан саҕалаан, Покровскай бөһүөлэгин киин уулуссатыгар турар бары административнай дьиэлэри, маҕаһыыннары, орто оскуоланы (ШКМ) бука барытын биһиги дьоммут туппуттар эбит. 1930 с. оройуон киинэ Өктөмтөн бастаан Булгунньахтаахха, онтон Покровскайга көһөрүллүбүтэ, тутуу тэтимнээхтик барбыта.
И.А. Скрябин эдьиийин уолунаан С.М. Михайловтыын-Чыамайыкылыын 1924-1925 сылларга Алдаҥҥа, Незаметнайга тахсан тутууга үлэлээн иһэн дойдутугар төттөрү киирбит. Өлбөт быата тартаҕа буолуо диэн сылыктыыбын. И.Н. Скрябин туһунан ис дьиҥин ыллахха, суруйар элбэх буоллаҕа. Илья Алексеевич аатырбыт партизан Г.В. Егоровтыын, Аҥар Харах Дьөгүөрэптиин, саха биир бэлиэ киһитинээн, Халлааскы уола уордьаннаах партизан Г.О. Петровтуун хардарыта ыалдьыттаһаллар эбит. Сэрии иннигэр-кэннигэр арыгыны тойон-хамыһаар эрэ дьоннор иһэллэрэ, кистэл буолбатах.
Сылдьыбыт сыыһы буларыныы, ааҕар киһи билиитин-көрүүтүн хаҥатынарыныы «Дьаҥыллар» диэн бэйэбит суруйан бэчээттэппит кинигэбититтэн (Е.Е. Скрябин, Е.И. Артемьева, 2017 с.): «Мин аҕам Герасимов Петр Васильевич-Уһун Бүөтүккэ, Илин Хаҥалас улууһун I Дьөппөн тыатыгар Дьаҥыл үрэҕэр Боотулуга 1896 с. төрөөбүт. Ийэтэ Өлөөнө-Михайлова Елена Петровна, Чыамайыкы Кээйэ Бүөтүккэ кыыһа эбит. Михайлов Куостаны, саха биир чулуу киһитэ, нуучча тыллаах поэта, биллиилээх суруналыыһа Михайлов Алексей Константинович төрөппүт аҕатын, сойуолаһалларын саҕана, кинилэри куоттаран Учурунан, Томмотунан сылдьан дьаамсыктаабытын хаһан эмит ахтар этэ. Урут гражданскай сэрии саҕана, эрэйи-муҥу тилэхтэринэн тэлсибит атастара-доҕотторо кэллэхтэринэ, айаҕа аһыллан дьэ кэпсиирэ, мин ону кыра буолан улахаҥҥа уурбатах эбиппин. Элбэх сири-сибиири бараабыт, Ааллаах Үүҥҥэ да сылдьыбыт эбит.
Ытык Нөмүгү буора өҥ, үчүгэй суоллаах-иистээх, киэҥ сырыылаах бэрт дойдуга И.Н. Скрябин-Буруус Ылдьаата 1943 с. үрэх баһыттан Дьаҥылтан, Боотулуттан бүтүн биир «Сырдатыы» холхуоһу көһөрөн киллэрэн абыранныбыт» диэн Илья Алексеевичка махталлара муҥура суох этэ», -- диэн кыыһа Татьяна Петровна Герасимова кинигэ 232 стр. ахтар
С.М. Михайлов биир чугас аймахтара бу көстөн кэлбитэ. Кээйэлэртэн тымыр-сыдьаан тардар П.В. Герасимов-Уһун Бүөтүккэ репрессияҕа түбэһэн эрэйи-муҥу эҥэрдэспит киһи буоллаҕа. Көр, дьоннорун аһынан-харыһыйан Көстөкүүн Михайловтааҕы харааннаспыт аҕай эбит ээ. Ону билиҥҥи кэмҥэ, ким ахтыа-саныа баарай? Поэт А.К. Михайловы бандьыыт төрүттээх диэн үҥсүү бөҕөтүн үҥсүбүт, хара быарын олордубут дьоннор, күн бүгүнүгэр диэри күннээн-күөнэхтээн олороллорун сэрэйиэххэ сөп.
Дьэ, аны туран, 1927-1928 сс. конфедералистар хамсааһыннарын аан маҥнайгы тэрээһин түмсүүлэрэ, мунньахтара I Дьөппөн нэһилиэгин төрүт сиригэр Кудааҥы Үрэҕэр буолбута диэн аныгы кэм историктара суруйан тураллар. Хаҥаласка Куудаҥы Үрэҕэр уонн Куорунай улууһугар Арҕаа Мытаахха бу өрө турууга (хаана тохтуута суох этэ) аналлаах бэлиэлэри бэрт тэрээһиннээхтик туруорууга сылдьан турардаахпын.
Генерал М.М. Яковлев бэртээхэй ыт саҕынньаҕы кэтэн кэлбитин, астына-үөрэ көрбүтүм. Конфедералистар дэнэр саха саарыннара, дьон хорсуна, үс кырыылааҕа уһун сындалҕаннаах айаннарыгар бөрө, таба таҥастаах буолан, тулуктаһан сырыттахтара диэн сэрэйэ саныыр буоллахпыт. Бу киһи өлүүтэ суох өрө турууну хам баттыыырга бассабыыктар хаарыан дьоммутун субай хааннарынан сууннарбыттара, инчэҕэй эттээх тулуйбат эрэйин-муҥун көрдөрөн, күн сириттэн малытан турардаахтар.
Буруй эрэ Моттойоҕо диэн соҕуруу диэкки ыйбакка, бэйэлээх бэйэбит дьоммут суруйан, донуостаан, үҥсэн дьыала тэрийтэрэллэрин мэлдьэһэр табыллыбата чахчы.
Биһиги нэһилиэктэн репрессияҕа 4-5 киһи хабыллан хаайыыга барбыта биллэр. Байыаннай единицаны – сылгыларын уоран сиэн түбэспиттэрэ. Биир дойдулаахтарым, Күскээн аҕатын ууһун чэгиэн-чэбдик, кыанар-хотунар чулуу ыччаттара С.М. Михайлов-Чыамайыкы Мэхээлийэп, кини чугас аймахтара И.Н. Скрябин-Буруус Ылдьаата уонна П.В. Герасимов-Уһун Бүөтүккэ тустарынан тугу билэрбин, истибиппин, аахпыппын холбуу тутан суруйдум.
Ермолай Скрябин.
Сэҥээриилэр