Саха киһитэ саас кэлэрин уһун кыһыны быһа күүтэр. Сааскы булка ким биир ытыынан хас куһу-хааһы бултаабытын бэрт уһуннук сэһэн оҥостооччулар. Ол сиэринэн мин эмиэ оҕо сылдьан истибиппин ааҕааччыларга тиэрдиэхпин баҕарабын.

 

   1964 сыл сааһыгар мин алтыһы бүтэрбитим. Эһэбин кытта Орто Күөл диэн сиргэ хаһыс да сылын саһыл пиэрмэтигэр анаан балыктыырбыт. Балыкпыт да диэн – сордоҥ уонна алыһар. Собо оччолорго биһиги дойдуга суоҕа.

   Биһигини кытта биир үүтээҥҥэ Трофим (Торопуун) Аммосов диэн аҕам саастыыта, биэс уончалаах киһи, олорон балыктаһара. Кини уолаттарыттан биирдэстэрэ Троша атаһым-доҕорум этэ.

   Торопууннуун Аппыт диэн күөл арҕаа өттүгэр Кумах Үрүйэ Төрдө диэн сиргэ андыга дурда оҥостон сыттыбыт. Киһибиттэн ыйытабын:

   – Торопуун, эһиги эдэр эрдэххитинэ, кус-хаас элбэх буоллаҕа. Доруобунньук, буорах кэмчи буолан, биир ытыыга куһу-хааһы хоһулаан ытан эрдэххит. Дьэ, ол хайдах этэй?

   – Атын дьон туһунан тугу да этэр кыаҕым суох. Бэйэм биирдэ икки ытыынан өлгөм булду ылан турардаахпын. Ол түөрт уон биир сыллаахха этэ. Дарыбыан диэн киһиэхэ 12-лээх сомуоктаах саа баара. Бэйэтэ соччо булчута суоҕа. Инньэ гынан саата наар дьонунан уларсыкка сылдьара. Ол саа олус ыһарынан аатырар этэ.

   Мин биирдэ ол саатын уларыстым. Түөрт дуу, биэс дуу ботуруоннаахпын. Ол да буоллар санаам эрэл-турах. Онон кустуу бардым.

   Соҕуруу Күөл кытыытынан баран истэхпинэ, арай ээбиллэ саҥарар. Саҥа хоту хаамтым. Үөттэр быыстарынан үөмэн киирэн көрбүтүм – ырбыы бэтэрээ мууһугар ээбиллэ бөҕөтө кырыы-кырыытынан чөмөөрүһэн аҕай олороллор эбит. Дөрүн-дөрүн биирдэрэ саҥарар, быһата, оннук истибиппин.

   Мин аргыый аҕай үөмэн чугаһаатым. Чуп-чугас тиийдим. Ээбиллэлэрим биир эрээтинэн кэчигирэһэн олороллор. Үчүгэйдик кыҥаатым. “Сөп буолла” дии санаан бараммын, чыыбыспын утуу-субуу тардыалаан кэбистим. Саам ньиргийэн өрө тэбэ түстэ. Буорах буруота сирэйбэр саба биэрдэ. Дьэ, ол быыһыттан өйдөөн көрбүтүм – кус бөҕөтө табыллан сытар! Онно-манна мөхсүү, сапсыныы бөҕөлөрө. Бэрт аҕыйах кус ууга киирэн баран, көтөн бардылар. Мин бааһырбыт кустары хоһулата-хоһулата үстэ-хаста ыттым. Өссө ытыах киһи аны ботуруонум бүттэ. Кустарбын хомуйталаан ыллым. Аахпытым – 42 дуу, 43 дуу ээбиллэ буолла! Икки ытыынан итиччэ куһу ылбыт киһини баччааҥҥа диэри көрсө иликпин.

   Көр, Байанай эһэбит барахсан, үйэлээх сааспар биирдэ оннук маанылаан турардаах. Саас хобдоҕурбут-аччыктаабыт дьоҥҥо ас бөҕөтө буолбута. Кэлин оннук өлгөмнүк бултааһын суоҕа, – диэн Торопуунум кэпсээнин түмүктээбитэ.

   Ол Дарыбыан ала эриэн мастаах саата, арааһа, 50-с уонна 60-с сыллар ыпсыыларыгар Табалаахха Афанасий Чириков-Хабдьы Охонооһойго баара. Хараҥа өҥнөөх саа маһа тостубутун оннук сырдык өҥнөөҕүнэн абырахтаабыттар этэ. Олус эргэрбит сааны хаһаайына Хабдьы: “Былыргыта Дарыбыан киэнэ”, – диэн дьоҥҥо кэпсиирэ үһү. Ол саанан Торопуун өлгөмнүк бултаатаҕа.

 

 

 

   Бу түбэлтэ 70-с сылларга Анаабыр оройуонун киинэ Сааскылаах бөһүөлэгин аттыгар буолбута. Мин, Күөх Ньурбаттан төрүттээх эдэр киһи, үс өттүттэн туруору хайалаах, биир өттүттэн кытыла суох, өрүһү өҥөйө сытар бөһүөлэккэ тиийэн, маҥнай кутум-сүрүм тохтооботоҕо. Буолаары буолан, үүт туманнаах, тоһуттар тымныылаах ахсынньыга көтөн тиийбитим. Тыыннаххына, салгыныҥ кытта таһыргыыр курдуга. Буурҕа тыалын туһунан этэ да барбаккын. Күнүһэ-түүнэ биллибэт биир кэм хараҥа этэ. Ол эрээри тохсунньу ый бастакы күннэриттэн күүтүүлээх күммүт тахсыбыта. Сааскылаах дьоно сирэйдиин-харахтыын сырдаабыттара. Аны киирбэт күннээх сааспыт саҕаламмыта.

   Күн тахсыыта – олохтоохторго үөрүүлээх бырааһынньык. Сааскылаах сааскыта – хатыламмат ураты кэм. Ордук тыала-кууһа суох чуумпу күннэр наһаа кэрэлэр. Күн уота хаартан күүскэ да күүскэ тэйэр. Инньэ гынан хараҥа ачыкыта суох дьиэттэн тахсыбаккын. 

   Сахам хаан тардан, кырабыттан туһах, чааркаан иитэ үөрэнэн, ойууру-тыаны кэрийэрбин сөбүлүүбүн. Дэлэҕэ, Хорула Булааҥкытыгар куобахха туһахтыы сылдьан, хайа эрэ “аҥала булчут” суол кытыытыгар ииппит айатыгар түбэһэн, өлөр турукка киирэ сылдьыам дуо?!

   Кыһынын хаайтарбыт тыыммын таһаара, биир күн туут хайыһар сүгүү­лээх, туруору хайаны нөҥүөлээн, үрэх эҥээринэн абына-табына эриллэ үүммүт, хаарынан бүрүллэн турар тииттэр анныларынан баран иһэбин. Арай дьикти “дьуолкаҕа” кэтиллэ түстүм. Балтараа миэтэрэ кэриҥнээх тиит хаартан босхолонон турар лабаалара алларааттан саҕалаан хабдьы сэмнэҕинэн, түүтүнэн симэнэн, оһоҕосторо киһи анаан тикпитинии намылыһан тураллар. Дьиктиргээн, эргийэ сылдьан көрбүтүм. Хомурах хаар сымнаҕас сиринэн хороон курдук хас да хайаҕас оҥойо сытар. Хабдьылар дьөлө түһэн утуйбут уйаларыттан биирдэрэ үрэллэн-хаһыллан тулата барыта түү. Аттыгар куоска атаҕын суолун курдук суол-иис хаалбыт. Сэрэйдэххэ, дьикти кыыл булдун сии-сии “дьуолкатын симээбит”.

   Бөһүөлэккэ тиийэн дьоҥҥо кэпсээбиппэр: “Ээ, ол кырынаас үлэтэ буолуо”, – диэбиттэрэ. Нөҥүө күнүгэр “нулевка” туһахха мэҥиэ сиикэй эт ылан дьикти кыылбын бултуу бардым. Ол баран иһэн өкөгөр тиит тула чөҥөчөктөргө урут көрбүт кыылым суолун көрдүм. Илиим тиийэринэн суон соҕус мутуктар төрдүлэригэр тиит икки өттүгэр икки туһаҕым тылыгар эти сыһыартаан баран, боробулуоханан эрийэн иҥиннэртээтим. Туох кыылы бултаһарбын бу диэн чопчу билбэппин.

   Икки-үс хонон баран туһахтарбын көрө бардым. Ыраахтан көрдөхпүнэ, икки туох эрэ хара намылыһан боробулуохаҕа ыйанан тураллар. Бастаан: “Суордар мэҥиэҕэ ымсыыран туһахха иҥнибиттэр”, – дии санаатым. Ол гынан баран тиийэн көрбүтүм, хоп-хойуу сымнаҕас түүлээх, уһун көп кутуруктаах, хаһан да көрбөтөх кыылларым таҥнары ыйанан тураллар эбит.

   Булпун үрүсээкпэр уктан баран, төннөн иһэн дьиэтин таһыгар мас хайыта турар райком сэкирэтээрэ И.Н. Александрову көрүстүм. Иван Николаевич кыылларбын көрөн баран саҥа аллайа түстэ: “Тыый, доҕоор, мантыларыҥ күндү түүлээхтэр эбээт! Киис. Хантан хайдах бултаатыҥ?”

   Хабдьы сиэҥэ киэргэллээх “дьуолка” туһунан кэпсээбиппэр киһим: “Онтуҥ кырынаас буолбакка, бу кыылыҥ хасааһа”, – диэн күлбүтэ.

   Ити дьыл Өлөөн оройуонугар улахан уот туран, киис Ньурба, Сунтаар тыаларыгар, Анаабырга тиийэ тарҕаммыта биллэр.

   Урукку өттүгэр туундара аҥаардаах Анаабырга дьиэ таһыттан биир күн икки кииһи бултаабыт киһи суоҕа. Оннооҕор үөрүйэх булчуттар нэдиэлэни нэдиэлэнэн атынан сойуолаһан кииһи бултуулларын туһунан элбэхтик суруйаллар.

 

 

 

   Бу түбэлтэ 1994 сыл алтынньы ый бүтэһигэр буолбута. Мин убайбыныын – Василий Авксентьевич Павловтыын Тас Хандааттан убайым күһүн бултуу сылдьан хаалларбыт бырысыабын аҕалан иһэн Күндэҕэ бултуу сытар абаҕабытыгар Прокопий Степанович Павловка таарыйбыппыт. Кини Күөл Хайалааҕынан Күндэнэн бултуур этэ. Хата, тиийбит күммүтүгэр оҕонньорбут оруобуна баар буолан биэрбитэ. Чэйдээн баран, устунан салгыы айаннаары олордохпуна, миигин туора ыҥыран ылан: “Миисэ, эсэһит ыттаах үһүгүн дии, сир тоҥмутун кэннэ үүтээммиттэн чугас соҕус ытым сир дьөлөҕөһүн булла. Ону ытым кырдьаҕаһа бэрт буолан, бултаһа барбатым. Эн бырааккыныын ыккытын илдьэ кэлэ сылдьыбаккыт дуо?” – диэн ыйытта. Онуоха: “Ээ, сөп.  Массыынабыт сүүрэр буоллаҕына, кэлиэхпит”, – диэн үөрдүм.

   Бөһүөлэккэ бырааппар абаҕам илдьитин тиэртим. Киһим тута сөбүлэстэ. Инньэ гынан өйүүнүгэр күтүөппүтүн Артур Дьөгүөрэби доҕор оҥостон айаннаатыбыт.

   Халлаан суһуктуйуута Күндэҕэ тиийдибит. Оҕонньорбут кэтэспит этэ. Чэйдээн баран, абаҕабыт – атынан, биһиги ыттарбытын батыһыннаран сатыы, тыа диэки түһэ турдубут.

   Хаар киһи атаҕын сототун ортотунан буолбут кэмэ этэ. “Арҕах үүтээнтэн чугас” диэбитэ даҕаны, хаар халыҥ буолан дуу, тиийиэхтээх сирбитигэр балайда сылайан тиийдибит. Оҕонньорбут атыттан түстэ. Мин буоллаҕына ыппын ыытан кэбистим.

   Тэйиччи соҕустан хаппыт бүө мас быстыбыт уонна күүстээх киһиэхэ – Артурга сүктэрдибит. Биһиги кылгас соҕус лоскуй мастардаахпыт. “Манан быһыылааҕа” диэн, оҕонньорбут инникилээтэ. Балачча барбахтаабыппыт кэннэ, ытым эмискэ төбөтүн хаар анныгар уган, ону-маны сытырҕалаабытынан барда. Онтон биир сиргэ чохчос гына олоро түстэ. Илин атахтарынан хаары хаһыйан киирэн барда. Биһиги: “Арааһа, арҕаҕы буллубут быһыылаах”, – диэн сэрэйдибит.

   Мин тыатааҕы хайдахтаах курдук биллибэт гына, сири кытта тэҥ арҕаҕы оҥосторун бэркиһээбитим. Арай ким эрэ: “Арҕаҕы бүөлээҥ!” – диэн хаһыытаата. Артурбут бүө маһынан сири сууралаата да, хайаҕаһы кыайан булбата. Оҕонньор “өрө тутан анньыҥ” диэтэ. Мин Артурга сүүрэн кэлэн бүө маһын өрө тутустум. Онтон дьэ буллардыбыт. Маспыт иһирдьэ киирэн истэ. Ол кэмҥэ эмискэ маспыт сүр күүскэ иһирдьэ ньимис гынна. Артурум тыатааҕы тардыыта эмискэччитэ бэрдиттэн умса баран түстэ. Онуоха мин сүүрэн тиийэн иккис кыра маһы арҕах айаҕар батарыта анньыталаатым. Арҕах бүөлэнэн аргыый “һуу” диэтибит. Оҕонньор чохороонун туппутунан арҕах үөһэ таҕыста. Онно туран ол-бу диэки көрө-көрө тэпсэҥэлээн барда. Арай мин көрдөхпүнэ, оҕонньор кэннинэн хаар үллэҥэлээтэ. Онуоха: “Кэннигэр хаар үллэҥниир!” – диэн хаһыытаатым. Абаҕам эргиллэ түстэ даҕаны ол үллэҥниир сири иккитэ-үстэ сүгэнэн сырбатта. Онтон бэйэтэ тэйэн биэрдэ. Бу кэмҥэ тыатааҕыбыт төбөтө былтас гынна. Быраатым Васёк уонна мин бэлэм турбут буолан, биирдиитэ ытан хааллыбыт. Кыылбыт мэлис гынна. Мин “үчүгэйдэттибит быһыылаах” диэммин, саабын сүнньүөҕүнэн ииттэ турдахпына, кэннибэр иккитэ саа тыаһаата. Соһуйан, эргиллэ түспүтүм, Васёктаах Артур иккиһин быкпытын ыппыттар эбит. Бары “хайдах-хайдаҕый? Ама, иккиэлэр дуо?” диэн муодарҕаатыбыт аҕай. Онтон дьөлөһөҕүнэн уһун маһынан булкуйан, анньыалаан көрдүбүт. Хайдах да икки сиргэ баара биллибэт. Эмиэ ол дьөлөҕөспүтүн кэҥэтэн, чинчийэн көрдүбүт да соҕотох эбит этэ. Ороон таһаарбыппыт, 4 буулдьа суола баара. Мин тыатааҕы иккитэ төбөҕө ытыллан баран иккистээн тахсыбытыттан наһаа соһуйбутум.

   Манан ыппын кытта бултаабыт мүччүргэннээх сырыыларым бүппэ­тэхтэрэ. Кэлин абаҕам хаар анныттан арҕаҕы булан ылар дьоҕурдаах ыппын элбэхтик хайҕаан аһарбыта. Абаҕам сэрии бэтэрээнэ, сэрии кэнниттэн элбэх эһэни, тайаҕы, түүлээҕи бултаабыт сорсуннаах кадровай булчут этэ.