Бэтэринээр оҥорор өҥөтө үүнэ-тэһиинэ суох үрдээбитин туһунан сонун бассаабы тилийэ сүүрбүтүн бары да ааҕан олордоххут. Онно этиллэринэн, “биир сылга – 9895 солк., кыбаарталга – 5329 х 4 = 21318 солк. Ыйдааҕы үүт анаалыһа 913 солк. х 12 = 10944 солк. Итини таһынан сааскы-күһүҥҥү “обработка” 1 сүөһүгэ – 200 солк., 10 сүөһүгэ 2100 буолар, сылга – 4200 солк. Ынах сиэмэлээһинэ – 500 солк. 5 ынахха – 2500 солк., уопсайа барыта бэтэринээрдэр 1 сылга 48857 солк. ылаллар”. Бу иһитиннэрии төһө оруннааҕын суруйууттан уруучукатын араара илик салайааччыбыт Владимир Степанов СӨ Бэтэринээр департаменыттан чопчулаһа сылдьыбыта. Бу туһунан матырыйаалы http://kyym.ru/sonunnar/ekonomika/6457-beterineerder-syanalara-khajda-билсиҥ. Сүрүн өттүн бу суруйууга киллэрдим.

Ол кэмҥэ аны аксакалбыт Уйбаан Пономарёв Бэтэринээр департаменын салайааччытыгар аһаҕас ыйытыга өрө күүгүнэтэн кэлбитэ. Сөп ээ, ханнык баҕарар сүөһү-сылгы ииттэр дьоҥҥо бэтэринээр оҥорор өҥөтө олус наадалаах, иккис өттүттэн оҥоһуллар өҥө сыаната олус өрө күөрэйимиэн наада. Сүөһүбүтүн, сылгыбытын үксэтиэҕиҥ, кэтэхтэр ынахтаналларын өйүөҕүҥ диэн, уҥа илиибитинэн үп биэрэ олорон, хаҥаһынан ылбыт көмөлөрүн “олоччу кэриэтэ” төттөрү өҕүтэн ыларбыт сиэрэ суох.

Хардаттан өйдөөтөххө, бэтэринээр төлөбүрдээх өҥөтүн сыаната, дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тэҥ гына быһаарыллыбыт. Бастатан туран, олохтоох Экэниэмикэ министиэристибэтин индекс-дефляторыгар олоҕуран, 4,1% үрдээбит. Аны, онно эбии бу тохсунньуттан саҕалаан ЕНВД (единый налог на вмененный доход) тохтообутун быһыытынан, НДС ааҕыллар буолан, уопсай үрдээһин 24,1% (!) буолан тахсыбыт.

Үөскээбит балаһыанньаттан тахсар быыс-хайаҕас көрдөөн буоллаҕа, Департамент Саха сиринээҕи нолуок сулууспатыгар киллэринэр дохуоттара 8 мөл. солк. кыра 22 Бэтэринээр управлениетын НДС төлөбүрүттэн босхолуурга туруорсан, сайабалыанньа түһэрбит. Онно киллэриллибиттэр: Абый, Алдан, Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Бүлүү, Үөһээ Халыма, Үөһээ Дьааҥы, Бүлүү, Горнай, Кэбээйи, Ленскэй, Муома, Ньурба, Нам, Аллараа Халыма, Өймөкөөн, Өлүөхүмэ, Өлөөн, Орто Халыма, Томпо, Усуйаана, Эбээн Бытантай бэтэринээр управлениелара.

Салгыы: “Бу сайабылыанньаны нолуок сулууспата ылынар түгэнигэр бу ааттаммыт улуустарга бэтэринээр өҥөтүн сыаната 4,1% эрэ үрдүө, уоннааҕыларга – 24,1 % хаалыа. Нэһилиэнньэ балаһыанньатын өйдөөн, төлөбүрдээх өҥөнү олохтуур мэтиэдьикэ быһыытынан, бэтэринээр үлэни ыытарыгар туттубут матырыйаалларын сыаната эрэ өҥө төлөбүрүгэр киирэр. Атын ороскуот итиннэ ааҕыллыбат”, – диэбиттэр.

Ол аата, нолуок сулууспата сайабылыанньаны ылынар түгэнигэр, холобур, Ньурба уонна Сунтаар сүөһүлээхтэрэ бэтэринээр өҥөтүн иһин тус-туһунан сыананы төлүүр буолаллар? Төһө да үчүгэй буоллун диэн, чэпчэтии туруорсуллубутун иһин, бэтэринээр управлениеларынан арааран, хайалара эрэ НДСтаах, хайалара эрэ НДСа суох төлүүр гына араарыы төһө сиэрдээҕий? Өҥө сыанатын чэпчэтэргэ туһунан ньыма наада буолбатах дуо?

Департамены эмиэ өйдүүбүт. Хардаҕа суруллубутунан, материальнай-тэхиниичэскэй база айгырыыр, мөлтүүр. Үп-ас кырыымчыгыттан улахан тутуу, хааччыллыы кэнники сылларга көрүллүбэт даҕаны буолбут. Уот, эниэргийэ, сылытыы, уматык уо.д.а. ороскуоттарыгар бүддьүөттэн көрүллэр үп, холобур, 2018 сылга 245,5 мөл. солк. көрүллүбүт буоллаҕына, быйыл – 64, 1 мөл. солк. эрэ биэрбиттэр.

Бэтэринээринэй сулууспаҕа көрүллэр үп уопсай кээмэйэ 2018 сылы кытта тэҥнээн көрөр буоллахха, быйыл 9,0 % аччаабыт.

Бүддьүөттэн көрүллэр үп кыччааһынын бэтэринээр төлөбүрдээх өҥөтүттэн киллэриллэрэ толуйара өйдөнөр. Бу соруктар “судаарыстыба бүддьүөт ноҕуруускатын сымнатар сыаллаах, бүддьүөккэ олорор судаарыстыбаннай тэрилтэлэр үп-хаһаайыстыбаннай эйгэлэригэр ыытар бэлиитикэтэ, соруктара буолалларын быһыытынан, толоруута булгуччулаах буолуохтааҕынан ааҕабыт”, – диэн суруллар.

Маннык дьаһаныы – тиийбэт тирии, тарпат тараһа буолбут бүддьүөт ыар сүгэһэрин ынах-сылгы ииттэр тыа сирин үлэһит дьонун дьарамай санныгар сүктэрии тэҥэ буолбатах дуо?

Булгуччулаах төлөбүрдэр ханныктарый?

Туттарыллар үүт, эт, астанар ас ыраас, хаачыстыбалаах, доруобуйаҕа буортута суох буолуутун ирдиир уонна хонтуруоллуур наадатын өйдүүбүт. Онон бэтэринээринэй тэрээһин хайаан да барыахтаах. Оттон ол бэрэбиэркэтин ааһыы сыаната төһө-хачча буолар эбитий?

Тэрээһиннэр төлөбүрдэрэ ортотунан биир сүөhүгэ сылга 1557 солк. буолар. Онтон 10 сүөһүлээх хаһаайыстыбаҕа (о.и. 5 ыанар ынахтаах буоллаҕына) – 6 935солк.

*РФ ТХМ 20.01.1992 бигэргэппит испииһэгэр киирбит ящур, сотуун, ииригирии, сэллик, бруцеллез, трихинеллез, лептоспироз курдук кутталлаах ыарыылары утары тэрээһиннэр бүддьүөт суотугар босхо оҥоһуллаллар. Ол испииһэккэ киирбэтэх ыарыыларга (холобур: эмфизематознай карбункул, сүөһү импиэксийэлээх ринотрахеита, диплококковай импиэксийэ, пастереллез, трихофития, сибиинньэ рожата, эт аһылыктаах кыыл чумаата) утары тэрээһиннэр – төлөбүрдээхтэр.

Төлөбүргэ клиническэй, эмтиир уонна сэрэтэр, бэтэринээр-саньытаарынай тэрээһиннэр, лабаратыарыйа чинчийиитэ, ас бэтэринээр-саньытаарынай эспэртиисэтэ, кремация, эвтаназия уо.д.а. тэрээһиннэр киирэллэр. Сыананы суоттуур ньымаҕа өҥө оҥорорго туттуллар матырыйаал сыаната бэлиэр киирэ сылдьар.

Үүт туттарааччы төлөбүрдэрэ

Үүт лабаратыарыйатын чинчийиитэ икки исхиэмэнэн ыытыллар диэбиттэр.

1-кы исхиэмэ. Үүт туттарааччылар киэннэрэ.

Боруобаны ылыы, регистрация, түмүгү туттарыы өҥөтө – 106 солк., субклиническай маститы быһаарыы – 8 солк., «Клевер» аппараатынан үүт сыатын быһаарыы – 48 солк., үүт сыатын маассабай өлүүскэтин быһаарыы (кислотнай ньыма) – 252 солк., «Лактан» аппараатынан белок маассабай өлүүскэтин быһаарыы – 172 солк., рефрактометрга белок маассабай өлүүскэтин быһаарыы – 48 солк., кураанах бэссэстибэлэр маассабай өлүүскэлэрин быһаарыы, органолептическай сыанабыл – 53 солк., аһыытын быһаарыы – 74 солк., «Клевер» аппараакка хойуутун быһаарыы – 48 солк., реометрга хойуутун быһаарыы – 66 солк., фальсификация суоҕун тоҥор тэмпэрэтиирэтин быһаарыы – 48 солк., КМАФАнМ быһаарыы – 188 солк., БГКП (кишечная палочка) чинчийии – 188 солк., патогеннай микроорганизмнары чинчийии (холобур, сальмонелла) – 373 солк., соматическай килиэккэлэр баалларын быһаарыы – 48 солк. Бу чинчийии ыйга биирдэ оҥоһуллар. Улуустааҕы бэтэринээр лабаратыарыйалара атын-атын ньыманан чинчийэр түгэннэригэр, сыаналара араас буолуон сөп. Онон ый ахсын ыытыллар бэтэринээр-саньытаарынай эспэртиисэтигэр, ортотунан ыллахха, 1418 солк. барар. Ол аата, үүт туттарар алта ыйга (муус устар, ыам ыйа, бэс ыйа, от ыйа, атырдьах ыйа, балаҕан ыйа) ортотунан – 8508 солк. төлөнөр.

* Үүтү чинчийиигэ биир хаһаайыстыбаттан 1 эрэ (!) боруоба ылыллар. Онон төлөбүр ынах ахсааныттан тутулуктаммат.

2-с исхиэмэ. Үүт тутааччыллар киэннэрэ.

Кинилэр туппут үүттэрин кыбаарталга биирдэ көрдөрөллөр. Үгүс улууска нэһилиэнньэ ынаҕа биир сиргэ, биир мэччирэҥҥэ аһыырынан, бу исхиэмэҕэ химико-токсикологическай, радиологическай чинчийиилэр киирэллэр, ортотунан, 6085 солк. сыаналаах. Ол аата үүт туттарар алта ый устата 12, 170 солк. төлүүллэр. Чинчийии ньымата арааһынан, төлөбүр уратылаһар буолуон сөп.

*Улуустар бу исхиэмэлэри туһанан, усулуобуйаларын көрөн, төлөбүр сууматын бэйэлэрэ таҥаллар.

Холобур: сорох кэтэх сүөһүлээх хаһаайын эбэтэр урбаанньыт үүтүн тута астыыр тэрилтэҕэ туттарар түгэнигэр: үүтүн ыйга биирдэ – бастакы исхиэмэҕэ ыйыллыбыт көрдөрүүлэргэ, кыбаарталга – биирдэ, иккис исхиэмэҕэ ыйыллыбыт көрдөрүүлэргэ туттаран бэрэбиэркэлэтиэхтээх.

Үгүс улуустарга ЛПХлар, урбаанньыттар да үүт тутааччы нөҥүө астааһыҥҥа ыытар. Бу түгэҥҥэ кинилэр үүттэрин бастакы исхиэмэнэн ыйга биирдэ туттарыахтаахтар. Оттон үүтү тутааччы – кыбаарталга биирдэ, иккис исхиэмэ көрдөрүүлэригэр бигэргэтэн баран астыыр сыахха туттарар.

Түмүккэ үүттэн суорат, арыы, сүөгэй уонна да атын бородууксуйа оҥоһуллар астыыр сыахха ити икки исхиэмэҕэ киирбит көрдөрүүлэр бары үчүгэйдэр диэн бигэргэтиллибит туоһу докумуон булгуччу баар буолуохтаах. Бу барыта «Меркурий» тиһик нөҥүө ааһар.

Итинник суоттабылынан, 10 сүөһүлээх (о.и. 5 ынахтаах) ЛПХ бэтэринээр өҥөтүгэр биир сылга, ортотунан, 27 613 солк. төлүүр буолар.

Ити да тыа дьонун санныгар ыарахан төлөбүр буолара чахчы.

Ол да иһин, сүөһү иитэр дьонтон улуустарынан атын өҥөлөргө сыана, уматык, уот, атын да ороскуоттаргытын, ол иһигэр бэтэринээрдэр өҥөлөрө, төһө үрдүүрүн эрэдээксийэҕэ биллэрэ олоруҥ. Т/х бородууксуйатын оҥоруу саҥа экэниэмикэтин анаалыстыырга наада буолуо.

Татьяна Захарова-ЛО¤УУРА.