2000 cылларга саха ырыатын эйгэтигэр Ваня Трофимов диэн ырыаһыт уолчаан аата Дьөһөгөй оҕотунуу кистээбитэ. Ону тэҥэ “Домисольки” оҕо ансаамбыла бүтүн “Евровидение” түһүлгэтигэр Уһук Хоту сир ырыатын дьиэрэппитэ. Ити ситиһии кэтэҕэр уһуйааччыны кытта төрөппүт сыралара баар. Сунтаар Элгээйитигэр оҕо уйан кутун таарыйан, билигин даҕаны айа-тута сылдьар уус-уран салайааччыны кытта көрүстүм. Көстүбэт боруон үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна, Элгээйи нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Мария Семёновалыын оҕо ырыатын туһунан кэпсэтиибит ааҕааччыны сэҥээрдэригэр саарбахтаабаппын.
– Мария Сергеевна, Элгээйигэ олохсуйбутуҥ быданнаата дуо? Муусукаҕа суолгун хайдах солообуккунуй?
– “Киһи хайаан даҕаны төрөөбүт дойдутугар тутуллан олоруохтаах” дии санаабаппын. Атын сиргэ сыҕарыйыахпын баҕарбытым эрээри, биир үксүн ийэм туһуттан дойдубар олохсуйбутум. Ийэм – төрүт Элгээйи, асчыт идэлээх. Киниэхэ соҕотох оҕобун. Аҕабын, эрмээн омук киһитин, хаартысканан эрэ билэбин. Кини туһунан ийэбиттэн ситэ-хото ыйыталаспатахпыттан кэмсинэбин. Омук хааным тардан буолуо, аһыыны, оҕуруот аһын олус сөбүлүүбүн. Чарааспын, уйаммын. Ырыаны сөбүлээтэхпинэ, түүннэри хат-хат истэр идэлээхпин. Урут фонограмманы бэйэм оҥорор эрдэхпинэ, мэктиэтигэр, ытыы-ытыы үлэлиирим. Оннук оҥоһуллубут фонограмма, бу санаатахха, хайаан да ситиһиилэнэр эбит. Үөрэтэр оҕолорбор өр көрдөөн, сыымайдаан биэрбит ырыам ырааҕынан ыырданара дьикти. Сүрэх сылааһа ууруллубута таайара буолуо.
Элгээйи мусукаалынай оскуолатыгар фортепиано кылааһыгар үөрэммитим. Бэриллибит сорудахтан халыйан, бэйэм сөбүлүүр матыыптарбын оонньуурум. Ол дьарыгым билиҥҥи үлэбэр сирдээбит быһыылаах. Орто кылаастарга үөрэнэр кэммэр ийэм “мусукаан буолуохтааххын” диэн сыал-сорук туруорбута. Онон оскуола кэнниттэн Муусука училищетын фортепиано салаатыгар киирбитим. Үстүрүмүөнү баһылааһын сыраны-хараны эрэйэр. Фортепиано тиийбэт буолан, сарсыарда эрдэ туран уочараттыырбыт. Ол кэмҥэ ийэбэр мөҕүттэн да биэрэрим! Билигин “наһаа да өйдөөх ийэлээх эбиппин” диэн махтанарбыттан соло булбаппын. Билиим сүрүн тирэҕин Муусука училищетыгар ылбытым. Идэбинэн – пианисткабын. Кэлин Шолохов аатынан Москубатааҕы гуманитарнай университекка үрдэтиммитим. 1988 сылтан Элгээйигэ Муусука оскуолатыгар үлэлиибин. Билигин дириэктэрбин. Муусука – олоҕум бүттүүнэ. Дьолбор таба тайаммыппын.
– Муусукаҕа сыһыаннаах киһи тугу сүүйэрий?
– Хамсыкка ылларан, улаханнык ыалдьан ыллым. Онно да ыллыы сыттым. “Ыллыыр буолаҥҥын, түргэнник бэттэх кэллиҥ” диэн бырааһым бэлиэтээн эппитэ. Үстүрүмүөҥҥэ оонньуур оҕо тулуурдаах, сүрэхтээх, бэрээдэктээх буоларга үөрэнэр. Ол хаачыстыбатын олоҕун тухары илдьэ сылдьар.
– Биир дэриэбинэттэн уһулуччу талааннаах оҕолору хайдах талбыккыный?
– Бастакы хараҥаччыларым – миэхэ фортепиано кылааһыгар киирбит биэс кыыс. Кинилэри ыллатан, кэргэмминиин “Сулусчаана” вокальнай-инструментальнай ансаамбылы тэрийбиппит. Бастаан көннөрү дьарык курдук ылсыбытым. Бу кэлэн санаатахха, оҕолорго, төрөппүттэргэ улаханнык табыллыбыт салайааччы эбиппин. Сүүмэрдээбэппин даҕаны. Салгыы биэс уолу, биэс кыыһы талан, ансаамбыл тэрийэргэ сананан, чугас дьоммуттан оҕолору ыйыталаспытым. Фортепиано, үҥкүү кылааһыттан 10 чулуу оҕо кэлэн, “Домисольки” диэн ааттанан, “Евровидениеҕа” тиийэ кыттыбыппыт. Ол бөлөхтөн үчүгэйкээн пианистар тахсыбыттара.
– Саха дьонугар “Кулунчук” ырыатынан биллэр Ваня Трофимов бастаан кэлиитэ хайдах этэй?
– Быыкаа уолчааны ийэтэ Валентина Ивановна сиэтэн аҕалбыта. Бэйэм да эдэр буоламмын, бастаан утаа чахчы үчүгэй куоластааҕын сэрэйбэтэҕим. “Ыллаа миэхэ, сиэстэрэм” ырыаны үөрэппитим. Аһаҕастык билиннэххэ, итинэн бүтүө дии санаабытым (Күлэр). Акаары да эбиппин. Онтум ийэтэ өссө саҥа ырыаны үөрэтэрбэр көрдөспүтэ. Уолум куолаһа кэҥээн, көтөн киирэн барбыта. Элгээйигэ Покровскайтан кийиит буолан кэлэн олорор Калиста Пахомова диэн талааннаах мэлэдьиис “Кулунчук” диэн ырыатын үөрэппиппит. Өссө да элбэҕи айыахтаах-тутуохтаах киһибит билигин биһиги кэккэбитигэр суоҕа олус хомолтолоох.
Ваня ырыаны олус түргэнник ылынар. Үөрэтэ, фонограмма оҥоро охсон, өйүүнүгэр сыанаҕа тахсыбыта. Онтон “Хотугу сулус” тэлэбиидэнньэ куонкуруһугар кытта киирбиппит. Онно улахан болҕомто ууруллубутуттан, чахчы, ураты талааннаах оҕоҕо түбэспиппин өйдөөбүтүм. Салгыы Питергэ барарга, өссө да элбэх бырайыакка кыттарга этии киирбитэ. Айаны тулуйбат буоламмын, арыаллыырга атын дьону көрдөспүтүм. Арай кэлин уолбун былдьаһан турбуттара. Үлэм түмүгүн бэйэлэригэр сурунааччылар баар буолбуттара. Эдэр буоламмын, аахсыбат этим. Хомойорум ханна барыай...
– Ванялыын элбэхтик саппай уопсан сырыттаххыт...
– Наһаа мэник этэ. Наар сиэттиһэн сылдьарбыт, биир хоско түһэрбит. Кырата, мэнигэ бэрдэ, өссө сүтэрэ – бэтэрээнэн. Ол иһин уолум көстүүмүн сиэбигэр аатын суруйан, мунар түгэнигэр “Я – Ваня Трофимов. Заблудился...” диэнтэн саҕаланар тиэкиһин нойосуус үөрэтэн, тута милииссийэ пуормалаах дьону буларын курдук, долоҕойугар хатаан, бэлэм сылдьарым. Биирдэ Москубаҕа ГУМ-ҥа сылдьан, синтезатордарга үлүһүйэн, кылгас кэмҥэ оҕолоохпун таһыччы умнан кэбиспиппин. Эргиллибитим – уолум суох! Дэлби ыксаан, куттанан, хараҕым уутугар мунан олордохпуна, хантан эрэ сүүрэн кэлэн, хата, бэйэбин мөхпүттээх.
Питергэ Эрмитажка түмэл мааны дьыбааныгар тиэрэ түһэн сытан, “салгын кутум айманнаҕына...” диэн Сиэн Тиитэп ырыатын ыыра тардар киһи буоллаҕа. Буойарбын истибэт. Чанчыктаабыппар кыыһыран, чаас аҥаара ырааҕынан сылдьыбыта. Сотору “чэ, дружба-картошка” дэһэн, эйэлэспиппит.
– Туйаххын хатарааччы баар дуо?
– Үөрэппит оҕолорум бары атын идэлэннилэр. Урут култуура үлэһитин хамнаһа кыра буолан, кими да мусукаан оҥорорго сыаллаабатаҕым. Арай билигин хамнас аматыйбытыгар түөрт оҕону үөрэтэ сылдьабын. “Домисолькаҕа” ыллаабыт Анатолий Постников, Николай Семёнов куоракка “Блэк Аут” бөлөххө оонньууллар. Үчүгэй гитаристар. Үөрэнээччим Юлияна Николаева Юана диэн аатынан биллэр ырыаһыт буолбута.
– Сунтаар – киһи ылбычча ылсыбат ырааҕа. Айаҥҥа төһө баҕалааххыный?
– Адьас уйбат, тулуйбат киһибин. Улаханнык саллабын. Аттаныам хас да күн инниттэн санааргыыбын. Сунтаартан куоракка диэри урут суол куһаҕаныгар суукка кэриҥэ айанныырбыт. Ванялыын Элгээйиттэн тахсыбакка да сүрэхпит көбөн, таһырдьаны буларбыт. Уолум кэлин кыһаммат буолбут. Мин буоллаҕына тупсубатым. Ити итэҕэһим үлэм киэҥ далааһыннанарыгар атахтыыр. Куораттан чугаспыт буоллар, кэҥиэ, ыраатыа эбиппит дии саныыбын.
– Сахаҕа оҕо ырыата хайдах буолуохтааҕый? Туох ыарахан баарый?
– Саамай ыарахана – ырыаны талыы. Оҕо ырыата олус аҕыйах. Ылламматах ырыа да хаалбата быһыылаах. Ол да иһин бэйэбит айа сатыыбыт. Оҕо ырыата, иккигэ иккини эппит курдук, тыллыын, матыыптыын судургу, рифмалаах хоһоонноох буолуохтаах. Хаста да хатыланар хос ырыалаах, сэргэх, чэпчэки матыыптаах буолара ордук. “Домисолькалар” иитиллээччим 5 мүнүүтэ иһигэр айбыт “күн көрдө, күн үөрдэ, күлүмүрдээн таҕыста” диэн тыллардаах ырыатынан “Евровидениеҕа” кыттан, финалга киирбиттэрэ. Кэлин оҕо ырыатын наһаа уустугуртулар.
– Салгыы сайдарга, эн санааҕар, туох нааданый?
– Талааннаах педагогу булар олус уустук. Үгүс оскуолаҕа муусука уруогун анал идэтэ суох учууталлар биэрэллэр. Итинник үлэттэн үчүгэй түмүк тахсыбат. Оҕо эрдэҕиттэн муусуканан, үстүрүмүөҥҥэ утумнаахтык дьарыктаммыт эрэ киһи кэлин үчүгэй педагог буолар. Бэйэтэ сатыыр эрэ дьыалатыгар оҕолору үөрэтэр кыахтаах. Оттон муусука билиҥҥи учууталлара оҕону бэлэм фонограмманы эккирэтиннэрэллэр. Сыыһатын көннөрбөттөр. Оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэ куонкурустарыгар оннук бэлэмнээх оҕолор кэлэн бараллар. Онуоха тэрийээччилэр сүбэ-ама биэрбэттэр, сыыһаны-халтыны ыйбаттар. Кыттааччылар бука бары лауреат, дипломант буолан тарҕаһаллар. Эһиилигэр ол хартыына хатыланар. Оннук сыл аайы салҕанан бара турар. Сайдыы, тупсуу суох. Ол да иһин Саха сиригэр оҕо ырыатын эйгэтэ дьадайда. Ону тэҥэ төрөөбүт тылбыт эмиэ буорайда. Бэл, тыа сирин оҕолоро нууччалыы эрэ саҥарар буоллулар.
Эрдэ этэн аһарбытым курдук, Калиста Пахомова, чахчы, оҕолуу дууһалаах, оҕо сыттаах, олус истиҥ ырыалаах ааптар этэ. Биир бэйэм киниэхэ таба тайаммыт дьоллоохпун. Сүүсчэкэ ырыатыттан 30 ырыаны таһаарбытым. Иккис хомуурунньугар үлэлэһэ сылдьабын. Кини курдук ааптардар тахсаллара буоллар.
Тугу кистэниллиэй, аныгы оҕолор олус уйаннар, тулуура суохтар. Үөрэх, иитии өттүгэр төрдүттэн саҥа бырагыраама наада быһыылаах. Оҕону кытаанахтык тутуллуохтаах. Үөрэҕэ суох ийэм “үөрэххэ киирдиҥ – бүтэриэхтээххин” диэн үөрэппитэ. Чыпчаххайы билбит аҕай оҕобун. Училищебыттан тохтуохпун олус баҕарталаабытым да, биир үксүн ийэбиттэн куттанан, тиһэҕэр диэри тиэрдибитим. Оҕо төрөппүтүттэн куттаныахтаах. Төрөппүтүн ытыктыыр оҕо ситиһиилээх буолар. Санаан да көрдөххө, хайа оҕо саастыылааҕын кытта оонньообокко, фортепианоҕа чуҥкук пьесаны оонньуу олоруон баҕарыай? Онуоха ирдэбиллээх төрөппүт оруола улахан.
Оҕо куонкуруска кыттан кэлбитин кэнниттэн ырытыы буолуохтаах, сыыһаны-халтыны туоратыыга үлэлэһиллиэхтээх. Ону таһынан оҕо куонкуруһун харчы хомуйуу былаһааккатыгар кубулуппакка, чахчы, талааны таһаарарга, арыйарга сыаллыыр буоллар, хамсааһын харахха быраҕыллыа этэ.
– Ваня Трофимовтыын кэлин хас да ырыаны таһаарбыккытыттан сыаналаатахха, үлэҕитин сөргүтэн эрэҕит быһыылаах...
– Быһаас Элгээйигэ айылҕалаах киһи кэлэ сылдьан, Ваняны ыйыппыта. “Уолуҥ эйигин суохтуу сылдьар. Хат булсан, үлэлиэ-хамсыа эбиккит”, – диэн соһуппута. Харантыын саҕаланыытыгар Ваняҕа эрийбиппэр бэйэтэ даҕаны дойдутун диэки хайыһан эрэрин этэн үөрдүбүтэ. Билигин өйө-санаата саҥаттан сааһыланан, баҕа өттүнэн Дуолан диэн саҥа аатынан сүрэхтэннэ. Хат булсуу кэнниттэн санаатахпына, кини миэхэ төрөппүт оҕом кэриэтэ күндү эбит. Хас да ырыаны бэлэмнээтибит, килиип уһуллубут. Өссө да былааммыт элбэх. Улахан олохтон, киэҥ сиртэн майгыта-сигилитэ, олоҕу көрүүтэ уларыйдаҕа буолуо дии санаабытым – сыыспыппын. Оҕолуу ыраас санаатын ыһыктыбакка сылдьарыттан үөрдүм. Сотору кэминэн Дуолан Трофимов ырыа киэҥ эйгэтигэр саҥалыы чаҕылыйан тахсыа, тойуксут удьуордарын батан, ырыаһыт быһыытынан суолун салгыа диэн эрэнэбин.
– Тус олоххуттан билиһиннэрбэккин ээ.
– Кэргэммин Владимир Николаевич Семёновы кытта ВИА эргин сылдьан, икки өттүттэн оҕолордоох дьон холбоспуппут. Элгээйитээҕи “Оһуор” социальнай-култуурунай киин дириэктэринэн үлэлиир. Икки сиэннээхпит.
– Элгээйи – талааннаах дьон биһигэ. Хаһааҥҥы эрэ “кулунчукпут”, билигин “сур соноҕоско” кубулуйбут Дуолан Трофимов, чахчы, ыллаары айыллыбыт, ырыа айылгылаах киһи буоллаҕа. Киниттэн да атын ырыа куттаах элбэҕин билэбит. Анаммыт айаҥҥыт алгыстаах, солообут суолгут соргулаах буоллун!
Оксана ЖИРКОВА.