Ол этэ уот сэрии ынырык сыллара –
Тыыннаахтар умнубат сыллара.
Петр Одорусов.
Бу ырыаны Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх күнүн аайы эдэрдиин-эмэнниин 50 сыл, үйэ аҥаарын кэм устата өрө күүрүүлээхтик, уйадыйа, долгуйа, харах уулаах ыллаан, истэн кэллибит. Кини истиҥ тылларыгар Аҕа дойду Улуу сэриитин суостаах-суодаллаах кэмэ, соро-муҥа, өлүүтэ-сүтүүтэ, ыар дьылҕата, дьон айманыыта, ытабыла-соҥобула барыта – киинэ каадырын курдук хараҕыҥ иннигэр элэҥнээн ааһар.
Сэрии ыар сылларын киһи аймах тыыннааҕын тухары умнубат. Адьырҕа өстөөҕү кыдыйар ытык иэһинэн өрө күүрэн, төһөлөөх сэбиэскэй саллаат кырыктаах кыргыһыыга, өлөр өлүү айаҕар ыстаммыта буолуой?! Ол барыта бу ырыа тылыгар, бу ырыа матыыбыгар, бу ырыа толоруллуутугар баар. Киһи дууһатын ортотунан ылланан кэллэ, ылланыа да турдаҕа...
Бу ырыа киһи сүрэҕин-быарын ортотунан сайа охсон киирэр сүдү, күүстээх тыллардаах, олус табыллан матыыптаммыт буолан, Саха дьоно тута ылыммыта, сөбүлээбитэ, уостан түспэт ырыаҕа кубулуйбута, көччөх буолан көппүтэ. “Тыыннаахтар умнубат сыллара” ырыа бүтүн Саха сирин үрдүнэн Кыайыы гииминэ буолан дуораһыйбыт өрөгөйдөөх ырыанан үйэ аҥаара кэм устата билиниллэн кэллэ.
1980 сылтан ырыа Бүтүн Сойуустааҕы пуондаҕа ылыллар. 1982 сыллаахха Ленинградка Бүтүн Сойуустааҕы “Мелодия” пиирмэ “Ырыа ыһыаҕа” сахалыы ырыалардаах грампластинкаҕа суруллар. “Ыччат ырыата” улахан хомуурунньукка, самодеятельнай композитор Георгий Никифоров “Үөрүү кыыма” репертуарнай кинигэтигэр, “20-с үйэ чулуу ырыаларыгар” киллэриллэр.
Ырыа ааптара КИМИЙ?
Дьэ, бу ДЬОРУОЙ буолбут ырыа ааптара ким эбитий? Педагогическай үлэ бэтэрээнэ, СӨ үтүөлээх учуутала, РФ үөрэҕириитин туйгуна, “Гражданскай килбиэн” анал бэлиэ хаһаайына, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо, бэйиэт Петр Поликарпович ОДОРУСОВ буолар. Сэрии кэмин оҕото олус чугастык ылынан, бу хоһоонун үйэ аҥаарын анараа өттүгэр, Улуу Кыайыы 25 сылын көрсө, бэйэтэ күн сирин көрбүт күнүгэр, ыам ыйын 10 күнүгэр, сөп түбэһиннэрэн суруйбут. Билигин баара буоллар, өйүүн 89 сааһын туолуо эбит.
Онтон бу ырыа тылларыгар матыыбы – өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр мэлэдьиис Николай Иванович Бойлохов айбыт. Оччотооҕуга бу икки үтүөкэннээх дьон “Саха сирин гииминэ” буолар дьоһуннаах ырыаны айан эрэллэрин туһунан түһээн да баттаппатах буолуохтаахтар... Дьэ, бу курдук “Тыыннаахтар умнубат сыллара” ырыа күн сирин көрөр, дьоҥҥо-сэргэҕэ иһиллэн, киэҥник тарҕанар.
П.П. Одорусов оскуолаҕа 45 сыл устата хиимийэ учууталынан үлэлээбитэ. Оҕо аймах тапталлаах суруйааччыта, 11 кинигэ ааптара, ол иһигэр 8 хоһоон кинигэтэ. 119 хоһоонугар 30 мэлэдьиис ырыа айбыттара. Дьэ, сөҕүмэр, уһулуччулаах айар талаан буолбатах дуо?!
Петр Поликарпович, талааннаах хоһоонньут эрэ буолбакка, айылҕаттан ананан кэлбит сүдү учуутал эбитин, кини үөрэппит оҕолорун ситиһиилэрэ кэрэһилиир. Ол курдук, кини үөрэнээччилэриттэн араас идэҕэ 43 учуонай, ол иһигэр 14 билим дуоктара, 300-тэн тахса үөрэнээччитэ хиимийэни кытта сибээстээх идэни талбыттара биллэр. Дьиҥнээх учуутал, хомоҕой тыллаах хоһоонньут диэн кинини этэн эрдэхтэрэ...
Уола Спартак Одорусов аҕатын туһунан маннык ахтар:
– Биһиги аҕабыт П.П. Одорусов “Тыыннаахтар умнубат сыллара” ырыа тылларын 39 саастааҕар суруйбута. “Ырыа тылын 1970 сыл саас хайдах эрэ чэпчэкитик, ис-испиттэн аһыллан туран айбытым. Бу тылбын туппутунан, оччолорго миигиттэн аҕыйах хардыылаах сиргэ олорор Н.И. Бойлоховка тиийэн, нуотаҕа түһэрэригэр тыл көтөхпүтүм. Оччолорго улаханнык “эн, мин” дэсиһэн билсибэтэх киһим этиибин ылынан, 10-ча хонук иһигэр матыыбын айан кэбиспитэ. Ол быыһыгар, мелодия тэтимигэр сөп түбэһиннэрэн, кыра көннөрүүлэри киллэртээбиппит”, – диэн кэпсиир буолара.
Дьэ, ити ырыа айыллыбытын кэннэ, Николай Ивановичтыын ыкса доҕордоһон, үгүс ырыа-хоһоон бөҕөтүн айбыттара. Кини кэллэҕинэ, аккордеон тыаһа дьиэбитин толорон кэбиһээччи, үөрүү-көтүү бөҕө буолара.
Бу ырыа Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ Улуу Кыайыыны уһансыбыт уоттаах сэрии кыттыылаахтарын, тыыл бэтэрээннэрин тугунан да сыаналаммат кылааттарын үйэтитиигэ, ыччаты ботуруйуоттуу тыыҥҥа иитиигэ сүҥкэн суолталаах буолан, билигин да ыллана сылдьара туоһулуур.
Бу ырыаны 1972 сыллаахха бастакынан ыллаан, норуот истиитигэр таһаарбыт, муусука оскуолатыгар ырыаҕа үөрэппит учууталбыт -- Анна Дмитриева-Иванова. Түгэни туһанан, Анна Петровнаны Кыайыы күнүнэн уонна бу ырыа ылламмыта 50 сылынан биһиги дьиэ кэргэн аатыттан эҕэрдэлиибит уонна өссө да салгыы ыллыы-туойа сылдьарыгар баҕарабыт. Биһиги эйигин ытыктыыбыт, таптыыбыт, сыаналыыбыт!
Бу ырыа тыла уонна нуотата Улуу кыайыы 25 сылын туолуутугар 1970 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун “Коммунизм сардаҥата” хаһыакка аан бастаан бэчээттэммитэ.
Хоһоон айыллар ылланаары...
Бу ырыаҕа матыып айбыт Саха сирин биллиилээх мэлэдьииһэ, самодеятельнай композитор, ССРС култууратын туйгуна Николай Иванович БОЙЛОХОВ кимиэхэ да маарыннаабат ураты куоластаах матыыптаах, муусука диэн баран муннукка ытаабыт, айар үлэҕэ абылаппыт, биир чаҕылхай талааннаах ырыа айааччы, мусукаан этэ.
Кыыһа Саргылана Бойлохова аҕатын туһунан уйадыйа кэпсиир:
– Аҕам барахсан, киһи быһыытынан наһаа сэмэй буолан, ырыа айарын кэпсээбэт этэ. Сарсыарда эрдэ туран, икки оһоҕун оттон, чэйин бэлэмнээн баран, наллаан олорон оргууй остуолу тоҥсуйа-тоҥсуйа, сибигинэйэн ыллыы-ыллыы кумааҕыга бэлиэтэнээччи. Арааһа, ырыа матыыбын чочуйар быһыыта эбит уонна иллэҥ кэмигэр мэлдьи дүрүсүөрдүү сылдьааччы.
Икки түгэни кэпсиэм. Оскуолаҕа 5-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, Ленин төрөөбүт күнүгэр анаан, кылааһым салайааччыта бииргэ үөрэнэр кыыһым хоһоонугар ырыа айарбар сорудахтаата. Мин сөбүлэһэн, тута аҕабар тиийдим уонна көрдөстүм. Дьэ, оннук аҕам көмөтүнэн Ленин туһунан хоһооҥҥо ырыа суруйан турардаахпын. Ол ырыаны оскуола кэнсиэригэр толорбуппут. Ити -- 1974 сыллаахха этэ.
Оҕо санаабар, иһиттэхпинэ, аҕам үксэ ботуруйуоттуу ырыалары айара. Ол иһин буолуо, биирдэ аҕабыттан ыйыттым: “Эн тоҕо наар ботуруйуоттуу эрэ ырыалары айаҕыный?” Онуоха күлэ түһэн баран: “Миэхэ дойдуга тапталы туойар ботуруйуоттуу ырыам дууһабар чугас”, – диэн эппиэттээн турардаах.
Ырыа ааптара П.П. Одорусовтыын наһаа чугас табаарыстыы этилэр. Билигин санаатахпына, бэл, дьүһүннэрэ, ис санаалара кытта майгыннаһар курдук. Көрүстэхтэринэ, күнү-күннээн олус тапсан кэпсэтэллэрэ, дэлэҕэ даҕаны, дьон сүргэтин көтөҕөр ырыаны суруйуохтара дуо?! Петр Поликарпович аҕам баара-суоҕа 59 сааһыгар олохтон барбытыгар наһаа да аһыйбыта. Кулун тутар 10 күнүн сарсыарда, эрдэ ийэбэр төлөпүөнүнэн эрийэн эҕэрдэлиир үтүө үгэстээҕэ (аҕам төрөөбүт күнэ – 10.03.1929с.)
О.Д. Федорова аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи киин бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ, аҕабар анаан саайт оҥорбут тэрээһиннэригэр Петр Поликарпович маннык эппитин өйдөөн хаалбыппын: “Доҕорум миигин бэйиэт оҥорбута. Наһаа күүстээх, бар дьон билиниитин ылбыт “Тыыннаахтар умнубат сыллара” ырыаны суруйан аатырдыбыта”. Маны тэҥэ бу ырыаны, чахчы, норуокка көтүтэн таһаарбыт биһиги саамай убаастыыр, ытыктыыр, махтанар киһибит Анна Дмитриева-Иванова буолар.
2008 сыл ахсынньы 19 күнүгэр СӨ Бэрэсидьиэнэ В.Штыров ыйааҕынан Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо ускуустуба оскуолатыгар аҕабыт аатын иҥэрбиттэрэ. Онно ийэбит барахсан наһаа да үөрбүтэ, долгуйбута.
Улуу Кыайыы 40 сылынан сибээстээн, 1985 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр бэйиэт Петр Одорусов, самодеятельнай композитор Николай Бойлохов “Тыыннаахтар умнубат сыллара” ырыаларын иһин ССРС Композитордарын сойууһун дьупулуомунан наҕараадаламмыттара.
Ырыаны аан бастаан толорон,
көччөх гынан көтүппүт көмүс куоластаах ырыаһыт
Ырыа ырыа буолан ылланан көччөх буолан көтөрүгэр, дьон-сэргэ киэҥ билиниитин ыларыгар, улахан оруолу кинини толорооччу ылар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Бу ырыаны аан маҥнай норуокка таһаарбыт ырыаһытынан, үгүс бэстибээл, куонкурус лауреата, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Үөдүгэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, СӨ култууратын туйгуна Анна Дмитриева-Иванова буолар.
Кини 1973 сыллаахха “Тыыннаахтар умнубат сыллара” ырыаны толорон, Иркутскай куоракка тыа сирин уус-уран самодеятельностарын көрүү бэстибээлигэр лауреат үрдүк аатын ылбыта уонна билигин да ньиргиччи ыллыы сылдьар.
Анна Дмитриева-Иванова, СӨ култууратын туйгуна:
– Бу ырыаны 1972 сыл сайын өрөспүүбүлүкэтээҕи ырыа куонкуруһугар хуорга ыллаабыттара уонна дипломант аатын ылбыттара. Оттон мин бу ырыанан 1973 сыллаахха Иркутскай куоракка ыытыллыбыт Илин Сибиир зонатын уус-уран самодеятельноһын көрүүтүгэр кыттаммын лауреат буолбутум.
1982 сыл сайыныгар Ленинградтан Бүтүн Сойуустааҕы “Мелодия” пиирмэ кэлэн “Ырыа ыһыаҕа” диэн ааттаах элбэх сахалыы ырыалардаах быластыыҥкаҕа мин толоруубунр уһулбуттара. Оччоттон баччаҕа диэри хас сыл аайы Кыайыы бырааһынньыгар сылы көтүппэккэ ыллыыбын. Бу ырыаны бэйэм даҕаны наһаа табыллан, астынан туран ыллыыбын. Сэрии саамай ыар кэмигэр 1943 сыллаахха төрөөбүт буоламмын, олус чугастык ылынабын.
Үйэттэн үйэҕэ ыллана туруоҕа
Дьэ, ити курдук Үөһээ Бүлүү икки айар талааннаах, номох буолбут “улустара – суруйааччы, ырыа ааптара П.П. Одорусов уонна самодеятельнай композитор Н.И. Бойлохов -- суруйбут, айбыт ырыалара “Тыыннаахтар умнубат сыллара” саха тыллаах баарын тухары көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн ыраах дуораһыйыа. Бу ырыа, сэрии дуораана төһө да ырааппытын иһин, өрө көтөҕүллүүлээхтик өйү-санааны өрүкүтэн, сэрии хаһан да хатыламматын туһугар ыллана туруоҕа. Аны аҕыйах хонугунан бар дьон уостан түспэт ырыата, хомолто, үөрүү доҕуһуоллаах Саха сирин үрдүнэн сатарыа турдаҕа.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Хаартыскаҕа: Тураллар: хаҥастан уҥа мэлэдьиис Николай Бойлохов, бэйиэт Петр Одорусов, олороллор: хаҥастан уҥа бэйиэт Евдокия Гаврильева, элбэх бэстибээл лауреата Анна Дмитриева-Иванова.
