“Шиес – холуонньалыы бэлиитикэни утарыы”

Архангельскай уобаласка баар Шиес диэн кыра ыстаансыйаҕа Москуба к. туох баар бөҕүн-саҕын, тобоҕун аҕалан кутарга аналлаах бөх полигонун тутуу саҕаламмыта сылтан орто. Ону олохтоохтор, экологтар уонна Арассыыйа бары эрэгийиэннэриттэн актыбыыстар утарсыылара тохтообокко билигин да бара турар. Шиес – чунуобунньуктар былаастарын утарыы, оҕолор кэскиллэрин туһугар охсуһуу бэлиэтэ буолла. Маны кытта: кытыы сир, провинция федеральнай киини аһаҕастык утарбытын көстүүтэ. Ол эбэтэр, бу – экология тиэмэлээх утарсыы эрэ буолбатах. Бу Арассыыйа икки аҥы хайдан олорорун: Москуба метрополията уонна атын, кытыы Арассыыйа сыһыаннаһыыларын көрдөрөр, былаас бэртикээлэ хайдах үлэлиирин туоһута.

Максим Шевченко маны: “бу Арассыыйа колониальнай бэлиитикэтин утарыы буолар” диирэ саамай сөп. Москуба билигин эрэгийиэннэр дохуоттарын бэйэтэ билэринэн дьаһайа олорор, түмүгэр туруктаах даҕаны эрэгийиэннэр датаассыйаҕа киирэллэр. Ыраата барбакка, биһиэнин курдук. Онон Шиес – итинник сыһыаны көрдөрөр мэтээпэрэ курдук дииллэрэ сөп.

“Оптимизация здравоохранения была проведена ужасно”

Быйыл биһиэхэ доруобуйа харыстыбалын систиэмэтин өрө-таҥнары тутуу бөҕөтө буолла. Ону “модернизация”, “бэрээдэктээһин” эҥин диэн ааттыы сатаатылар, “хаачыстыбаны тупсарабыт” диэн быһаардылар даҕаны, син биир дьон-сэргэ ону сарбыйыыттан, баары суох гыныыттан, аккаастаныыттан атыннык ылыммата. Бастаан 10 тыһыынчаттан тахса штат сарбыллар диэн сүпсүлгэн буолбута, онтон дьон утарсыыта бэрдиттэн, кэлин 700 киһиэхэ тиийэ түһэрдилэр.

Бу күннэргэ, Арассыыйа үрдүнэн эрэгийиэннэргэ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэлэрэ бирикээс таһаарбыттарын, оройуон балыыһаларыгар ону ыыппыттарын, оройуоннар кими ууратары-уураппаты, ханнык балыыһаны сабары-саппаты быһаарбыттарын, бүддьүөтү аахпыттарын, киһи бөҕө ууратылларын туһунан суруктары туппутун кэннэ аны дойдубут вице-спикерэ Т.Голикова “оптимизация во многих субъектах была проведена ужасно” диэн сыаналаата. Дьэ өйдөммүт...

Ол курдук, били, ыстыылык буолбут “эмтээһин хаачыстыбата” уонна эмтэниини “чугаһатыы” (доступность) көрдөрүүтэ аллара түспүт үһү. Ханнык өйдөрүнэн-мэйиилэринэн толкуйдаан итинник “реформалары” ыыта олороллорун киһи эрэ сөҕөр. Туох да учуонай, профессионал сообществоны, нэһилиэнньэни кытта сүбэлэһиитэ, дьүүллэһиитэ суох, ылла да барытын сарбыйыы, быһыы-отуу, сабыы – бу аата модернизация дуо? Саатар, иһиттибит дуу, истибэтибит дуу диэбиттии, биһиги салайааччыларбыт ону толоро ыстаналлара дьикти. Истигэн толорооччу, салалтаҕа төһө да үчүгэй буолтун иһин, бэйэ толкуйа диэн баар буолуохтааҕа буолуо?

Егор Жуков дьыалата тугу көрдөрдө?

Москуба куорат дууматын таларга былааһы кытта киирсии, бырачыас, миитиннэри полициянан үүрдэрии, тутуу-хабыы, хаайыы бөҕөтө буолбута. Ол долгунугар Егор Жуков диэн 21 саастаах ыччаты экстремизми күөртээтэ диэн тутан хаайбыттара, дьыала тэрийбиттэрэ. Леонид Радзиховскай, политолог, суруналыыс ол туһунан санаата:

– Экстремизми күөртээбит буруйдаах буоллаҕына, дьиҥнээх болдьоҕу биэриэхтээх этилэр. Онон манна биир эрэ түгэни бэлиэтиэххэ сөп: Арассыыйаҕа бэлитиичэскэй дьыала туох да суута-сокуона суох быһаарыллар диэн.

Мин санаабар, ити бириигэбэри анаабыт дьон билигин баһылаан олорор былааска бэйэтигэр бириигэбэр таһаардылар. Итинник гынан былаас куттаҕаһын, мөлтөҕүн эрэ көрдөрдүлэр. Туохтан куттанар? Бу аҕыйах утарсар ыччат бууннуо диэн дуо? Былаас тылынан аахсар-хайыыр кыаҕа да, таһыма да суох буолбута, аҥаардастыы күүс эрэ ньыматын туһанар кыахтааҕа көһүннэ: Нацгвардиянан, ОМОН-нан тутан-хабан, хаайыыга быраҕан.

Билигин баһылаан олорор былаас уонна ол эргин “элиитэ” бэйэтэ этэҥҥэ сылдьарыттан, туох да куттал суоһаабатыттан атыны тугу да баҕарбат. Онон уопсастыбаннай санааны үөскэтэр, кутталлаах ыйытыылары туруорар ыччаты тутан-хабан, айаҕын бүөлүү сатаан, кэбилэнэр, маннык быһыыланар. Бу дьон дэлэгэй, баай-талым, нус-хас олохторугар мэһэйдиэх курдугу барытын кум-хам тутан, суолтан туоратар эрэ дьүккүөрдээхтэр. Онуоха кинилэр билэллэрэ эрэ күүс ньымата... Ол иһин итинник гыннылар дии саныыбын.

Кэнники Егор Жуков аата аһара билиннэ. Кинини сорохтор – бу Арассыыйа инники кэскилэ, кини бэрэсидьиэн буолуоҕа дииллэр. Ол эрээри аны кинини атын “оппозиционердарга” утары туруоран, эбэтэр, чопчу атын хайысха бэлитиичэскэй күүстэрэ уобараһын, имиджин хото туһанан, “раскруткалаан” эрэллэрин көрөн сонньуйуохха сөп...Туох буолар?

Сомоҕолоһууга дьулуур

Александр Ким-Кимэн, СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ:

– Мин санаабар, 2019 сыл сүрүн түмүгүнэн Ил Дархан көҕүлээһинин өйөөн норуоппут сомоҕолоһууга дьулуура буолла. Ол туоһутунан Аммаҕа буолан ааспыт VII Саха сирин норуоттарын спортивнай оонньуулара көхтөөхтүк ааспыта буолар.

Арассыыйаны кытта ыаллыы буолан олорбуппут 2032 с. 400 сыла буоларынан сибээстээн, бастакы саха дьокутаатын уонна бастаан талыллыбыт Сахабыт сирин баһылыга Софрон Сыранов 300 сыллаах үбүлүөйүн чорботуом этэ.

Сыыппара экэниэмикэтигэр көһөрбүтүнэн сибээстээн, бу күннэргэ буолан ааспыт СӨ Юристарын сийиэһин тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ. Цифровизациянан сибээстээн, биһиги олохпут тосту уларыйарын учуоттаан быраап эйгэтэ уонна быраап олоххо киирэрин хааччыйааччы юристар бириэмэ хаамыытын кытта тэҥҥэ хардыылыылларын хааччыйыы боппуруоһа күүскэ турарын учуоттуур наада.

Кэнгириэс – суудайыыга сөптөөх хардыы

Иван Шамаев, уопсастыбанньык, Саха кэнгириэһин салайааччыта:

– Саҥа дьыл чугаһаан эрэр.Саҥа дьыл – киһи-аймах бэйэтигэр оҥостубут халандаарын бэлиэ кирбиитэ, сыл түмүгүн таһаарыы, саҥа былааннары оҥостуу, бырааһынньык, көр-нар.

Хомойуох иһин, өйгө-санааҕа бөрүкүтэ суох өйдөбүлү хаалларбыт саҥа дьыллар эмиэ бааллар. Холобур, 1994 сыллааҕы саҥа дьыл. Биһиги Чечняттан кый ыраах олорор эрэ буоламмыт, алдьархай ол түгэҥҥэ биһигини таарыйбат курдуга.

Саҥа 2015 сыл Саха сиригэр уонна Уһук Илиҥҥэ уустук соруктары туруорбута. Өссө Саҥа дьыллааҕы каникуллар бүтэ иликтэринэ, Саха сиригэр гаас-химия собуота тутуллуохтааҕын туһунан истибиппит, онтон тута Уһук Илиҥҥэ босхо гектар түҥэтиллиэхтээҕин туһунан муокас сурах тилийэ көппүтэ. Бу охсууларга Саха сирин уопсастыбаннаһа дьоһун утарсыыны оҥорбута, бэйэтин дьоҕус күүһүгэр холооно суох улахан кыайыыны ситиспитэ.

Ааһан эрэр 2019 сыл эмиэ бөрүкүтэ суох саҕаламмыта – биллиилээх юристарбыт СӨ Конституционнай суутун уонна Ил Түмэнин үрдүгэр саба түспүттэрэ. Дойду федеративнай тутулун үрэйэн биир судаарыстыбаннай тыллаах унитарнай судаарыстыбаны тэрийэр баҕа санааны дойдубут былааһын муҥутуур чыпчаалыгар олорор чөмчөкөлөр бу үйэ саҕаланыаҕыттан ыраланаллар. Онон федеративнай тутул сүрүн институттарыгар, ол курдук субьект парламеныгар уонна Конституционнай суукка суудайыы – ол ханнык эрэ ивановтар, петровтар, сидоровтар, төһө да килбиэннээх юрист буолбуттарын иннигэр, кинилэр кэтэх көҕүлээһиннэрэ буолар кыаҕа суох – бу улахан имперскэй политиканы олоххо киллэрэ сатааһын дьайыылара. Ити түгэҥҥэ саха уопсастабыннаһа эрдэттэн былааннаан, Саха кэнгириэһин тэрийиитэ кэмигэр оҥоһуллубут сөптөөх хардыы буолбута.

Дойду улахан чөмчөкөлөрө этэллэрэ-тыыналлара бэрт хаҕыс. Өссө туох тургутуулар үөскээн туруохтарын сэрэйиэххэ сөп. Онон биһиги, Саха сирин бары олохтоохторо, киэҥ көҕүстэнэн, күүстээх санааланан, үлэлиир-хамсыыр майгыбытын салгыы сайыннаран, ханнык да тургутуулары эрдээхтик туоруурдуу оҥостон, кэлэр кэскилбитигэр толору эрэллээх олоруоҕуҥ, айыаҕыҥ-тутуоҕуҥ!

Кутталлаах кирбиигэ кэллибит, хамсанарбыт наада

Николай Барамыгин, СӨ Уопсастыбаннай палаататын экологияҕа хамыыһыйатын салайааччыта:

– 2019 сылга биэнсийэ реформата олоххо киирдэ. Биһиэхэ үп суох диэннэр, биэнсийэ реформатын киллэрбиттэрэ, нолуогу үрдэппиттэрэ уонна баран профицит бөҕө – бу олох өйдөммөт. Саха сиригэр эмиэ оннук – оптимизация бөҕө ыытыллар уонна эмиэ профицит. Киһи сөҕөр. Сыл бэлиэ түгэнэ – Александр Габышев-Шаман Саша сатыы хаамыыта Арассыыйаҕа да, бэл, атын омук сиригэр да улахан айдааны таһаарбыта. Биһиги оннугу күүппэтэхпит, онон соһуччу буолла. Бу, арааһа, биһиги атын өй-санаа кирбиитигэр киирэн эрэрбит туоһута буолара дуу.

Саха сиригэр Сомоҕолоһуу сыла ааһан эрэр. Саха кэнгириэһэ тэриллибитинэн, “Триумфка” мустуунан да көрдөххө, биһиги дьоммут ыарахан түгэҥҥэ мустарга, сомоҕолоһорго наадыйар эбиттэр. Аны, киин улуустарга бырамыысыланнай баһылааһын саҕаланан эрэрэ эмиэ дьайда. Бу иннинэ Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар ассоциация тэринэн, түмсэн, сир баайын хостооччулары кытта сыһыаннаһыыларыгар ханнык эрэ таһымҥа кэлбиттэрэ. Биһиэхэ ол суоҕа. Билигин Бүлүү улуустарыгар, Мэҥэ Хаҥаласка эрэспиэскэ бөҕө баран эрэр, онон бу сахаларга эмиэ тирээн кэллэ.

Саха сирин нэһилиэнньэлээх пууннарын 95%-гар интэриниэт кэллэ. Интэриниэт кэлбитэ биир өттүнэн, сайдыы. Иккис өттүнэн, үлэ миэстэтигэр охсуулаах буолуоҕа. Аны, ол тылбытын, култуурабытын өссө түргэнник суурайарга көмө эрэ буолуо. Онон КМНС-тар эрэ буолбакка, биһиги эмиэ кутталлаах балаһыанньаҕа киирдибит, онон хамнамматахпытына, хойутуохпутун сөп.

Билигин киһи сарсыарда этэҥҥэ уһугуннаҕына үөрэр, бэйэтэ, чугас дьоно доруобай сылдьаллара – дьол. Оннук эрэ буоллун!

Ыйыталаста, бэлэмнээн оҥордо

Нина ГЕРАСИМОВА