Ахсынньы 25 күнүгэр Саха сирин эрэ буолбакка, бүтүн Уһук Илиҥҥи эрэгийиэн туризмын сайдыытыгар бэлиэ түгэн буолаары турар. Ол курдук, улуу Өлүөнэ өрүһү өҥөйөр Табаҕа тумуһугар “Улуу Тоҕой” этно-култуурунай комплекс арыллар күнэ үүннэ.
Комплекс сир ахсын баар түмэллэртэн уратылаах. Ол – саҥа көлүөнэ ирдэбилинэн оҥоһуллуута. Эттэххэ, улуу курдук эрээри, дьиҥэр, бэрт боростуойтан таҥыллыбыт бырайыак. Саха сирин бары муннугар араас дойдуттан ыалдьыттары көрсөр туризм комплекстара этнографияны, экологияны билиһиннэрэр эбэтэр чопчу сынньатар, аралдьытар эрэ хайысханы тутуһар буоллахтарына, “Улуу Тоҕой” ити этиллибити барытын бииргэ суулуу тутар. Бырайыак туһунан “Улуу Тоҕой” этно-култуурунай комплекс креативнай продюсера Андрей И билиһиннэрэр.
Андрей И (дьиҥнээх аата Андрей Федорович Хорошев). Өлүөхүмэ улууһугар төрөөбүт. ССРС уонна Арассыыйа артыыһа, режиссёр, сценарист, тэлэбиидэнньэ ыытааччыта, СӨ Уопсастыбаннай палаататын имиджкэ уонна туризм сайдыытыгар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ. Москубатааҕы авиационнай институту бүтэрбитэ. 1986 сылга диэри “Клуб путешественников” биэриигэ анаан уу аннынааҕы устууну ыыппыта, археологынан үлэлээбитэ. ССРС Географическай уопсастыбатын дьиҥнээх чилиэнэ.
1990 сыллаахха ВГИК режиссураҕа салаатын бүтэрбитэ. 30-тан тахса эрэкэлээмэ ролигын устубута. “Русские меха” диэн кини устубут киинэтэ “Видео-1992” диэн Дьобуруопа киинэтин аан дойдутааҕы куонкуруһугар бэлиэтэммитэ. Каннытааҕы киинэ бэстибээлин номинана Алла Сигалова “Саломея” балет-киинэтигэр ойуулуур-дьүһүннүүр истилиистикэ ааптарын уонна туруорааччы быһыытынан үлэлээбитэ. Марион Йерендорф “Грааль” уус-уран киинэ туруорааччы эпэрээтэрэ. “Наш дом -- Россия” быыбар иннинээҕи мусукаалынай килиип ааптара.
НТВ ханаалыгар “Перехват” телешоу уус-уран салайааччыта, туруорааччы режиссёра. Түргэн тэтимҥэ устуу технологиятын ааптара. “Храм” уус-уран киинэ сынаарыйын ааптара. “Телеспецназ” экшн-шоу биэриитин идиэйэтин ааптара уонна туруорааччы режиссёра. 2002-2013 сылларга Бастакы уонна “Россия К” ханаалларга “Искатели” биэрии ыытааччытынан үлэлээбитэ.
Улуу тумус устуоруйатыгар тирэнэн...
Былыргыга Табаҕа тумуһун Соҕуруу Ытык Хайа диэн ааттыыллара. Устуоруйа кэпсииринэн, манна аатырбыт Омоҕой Баай уонна Эллэй Боотур аан бастаан көрсүбүттэр. Өлүөнэ өрүс сүнньүн орто уонна аллараа сүүрүгэр 3000 км курдук сири бу тумус ылар. Ол да иһин ураты күүстээх эниэргийэ мустубут сирин быһыытынан биллэр.
Тумус уһулуччу кэрэ көстүүлээх сиргэ турарын таһынан араас көрүҥнээх флора уонна фауна баайдаах. Учуонайдар этэллэринэн, бу сир отунан-маһынан, үүнээйитинэн сэдэх биологическай эттиктэрдээх арыыга ханыыланар. Чуолаан Эргэ Табаҕаҕа номоххо киирбит 400 саастаах 40 миэтэрэлээх сүүнэ харыйаны көрүөххэ сөп. Бу харыйаны дьон айыылары кытта ситимниир. Сылаас, ыраас күҥҥэ харыйаны, бэл, Дьокуускайтан кытта көрүөххэ сөп. Табаҕа тумуһугар 4000 сыл анараа өттүгэр былыргы киһи олоро сылдьыбытын туоһулуур сир элбэх. Манна сымара таастар быыстарыгар туоска сууламмыт былыргы киһи өлүгүн булбуттара.
“Табаҕа” диэн топоним “тавига” диэн эбэҥки тылыттан силистээх-мутуктаах. “Биир сиргэ мунньуллубут” диэн суолталаах. Бастакы сабаҕалааһынынан, биир сиргэ мунньуллубут буортан сир дьапталҕаммыт. Иккис барыллааһынынан, араас үүнээйи биир сиргэ түөлбэлээн үүммүтүттэн тумус быһыыланан тахсыбыт. Оттон психолингвистика быһаарыытынан, Табаҕа -- былыргы киһи айыыларга сүгүрүйэн, кинилэртэн анатан ылбыт сирэ.
Буддистар ытык сирдэрэ
Кэлиҥҥи да кэмҥэ Табаҕа тумуһугар айылҕаны, айыылары кытта ситимнээх түгэни туоһулуур кэпсээннэр элбэхтэр. 1935 сыллаахха Табаҕа тумуһун утары кытылга Тамгатааҕы тимири уһаарар собуот тутуллубут. Бу эбийиэк Уһук Илин хара металлургиятыгар аан бастакы тэрилтэтэ эбит. Собуот Камчаткатааҕы Иккис эспэдииссийэни тимир үстүрүмүөннэринэн, оҥоһуктарынан хааччыйбыт. Ол эспэдииссийэ Камчатка кытылын, Камчатка уонна Эмиэрикэ икки ардыларынааҕы сирдэрин чинчийиигэ үлэлээбит. Биллэрин курдук, металлургия -- былыргыттан бэйэтэ туһунан тыыннаах, айылҕаны кытта ситимнээх эйгэ. Онон ити миэстэни талыы дириҥ силистээҕэ-мутуктааҕа, тирэхтээҕэ сэрэйиллэр.
Табаҕа тумуһугар саха эрэ норуота сүгүрүйбэт. Саха сирин буддистарын салайааччыта Дандар-лаама ити сиргэ олохсуйбута 21 сыл буолла. Табаҕа тумуһа буддистарга ытык сир буоларын туһунан кини аһаҕастык этэн турардаах. Ол да иһин 20-чэ сыл устата буддистар ити сиргэ тиийэн, киһи олоҕун сыаннаһын өрө тутар, уйгуну-быйаҥы түстүүр сиэри-туому ыыталлар.
Билиини иҥэрэр дириҥ суолталаах
Улуу Тоҕой – Табаҕа тумуһун ытык сирэ. Саха култууратын үгэһин тарҕатарга, иҥэрэргэ табыгастаах сир буолар. Тумуһу саха норуотун номоҕун муударай кырдьаҕаһа Сээркээн Сэһэн араҥаччылыыр. “Улуу Тоҕой” эбийиэктэрэ фэншуй ыйыытынан былааннаннылар. Биир да мас кэрдиллибэт. Дизайнердар айылҕа биир да маһын, үүнээйитин таарыйбакка, баар кэрэҕэ тирэҕирэн, комплекс бырайыагын толкуйдаатылар. Комплекс киинэ Олоҕу, Үтүөнү, Баайы-дуолу уонна Тапталы туоһулуур түөрт сүүнэ бэс үүнэн турар киэҥ сиригэр ананна. Эмиэ киин сиргэ мууһунан сэлии дьиэ кэргэнэ оҥоһуллан, хаартыскаҕа түһээччилэр хайыы үйэ элбээтилэр. Сайынын бу оҥоһуктары бетонунан саҥардан оҥоруохтара.
Билигин Тымныы тойонун дьиэтин тутуу түмүктэнэн эрэр. Манна кыһыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр оҕолор Саҥа дьыллааҕы тэрээһиннэрэ ыытыллыаҕа. Инникитин туризмҥа, ачыгый биисинэскэ аналлаах сэминээрдэри, араас пуоруму, көрсүһүүлэри ыытар былааннаахтар. Итии чэйдээх, сылаас аһылыктаах кафеҕа аһыахха, Тымныы тойону кытта хаартыскаҕа түһүөххэ сөп. Резиденцияттан чугас сүүнэ таас көмүлүөк оҥоһулунна. Итиннэ ытык сиргэ, аал уокка сүгүрүйүү сиэрэ-туома ыытыллыаҕа.
Комплекс сүрүн эбийиэктэриттэн икки сүрүнэ Эллэйгэ уонна Омоҕойго ананар. Бу – икки улахан таастар. Таастар күнүнэн салаллар чаһы быһыытынан эмиэ туһалыахтарын сөп. Ону таһынан номоҕу кытта билсиигэ, саха норуотун төрүччүтүн үөрэтиигэ тугунан да сыаналаммат улахан матырыйаал буоларыгар саарбахтаабаппын.
“Улуу Тоҕой” дьону сынньатыынан эрэ буолбакка, чуолаан оҕолорго, ыччаттарга ананар үөрэтэр-сырдатар хайысхалаах. Ити эргин оҥоһуллар хонуу түмэллэрэ Саха сирин дириҥ устуоруйатын кытта билиһиннэриэхтэрэ. “Геологическай информационнай пуонда” Саха сирин судаарыстыбаннай унитарнай тэрилтэтин өйөбүлүнэн Саха сирин сир анныттан көстөр баайдарын түмэлэ тэриллэн эрэр. Комплекс ыалдьыттара “Саха мифологията” уонна “Былыргы таайтарыылаах суруктар” диэн ханна да суох түмэллэргэ сылдьар кыахтаахтар. Оҕолорго анаан Москубаҕа уонна Санкт-Петербурга олус биһирэнэр “Кутталлаах хос” үлэлиэҕэ. Эмиэ ханна да суох тымныы уонна кэм түмэллэрэ элбэх дьону түмэригэр эрэллээхпин. Биир тылынан, “Улуу Тоҕой” комплекска кэлбит киһи чуҥкуйбатын ааһан, элбэх билиини, духуобунай баайы илдьэ барар.
Сайыҥҥы кэм элбэҕи эрэннэрэр
Тымныы кыһын ааһан, киһи сатыы сылдьарыгар табыгастаах сылаас, ылааҥы күннэр туруохтара. Сатыы хаамыыны сөбүлээччилэргэ тиэмэлээх ыллыктар тыырыллыахтара. Ол курдук, төрүт олорор сиргэ, араҥаска, сис хайаҕа, Сис Уута күөлгэ тиийэр, күүһү киллэрэр ыллыктарынан туристар үгүһү истиэхтэрэ, билиэхтэрэ. Тыытыллыбатах айылҕалаах экскурсия морсурууттара икки сүүнэ былаһаакка иһинэн ааһыахтара. Былаһаакка биир өттүнэн Өлүөнэ өрүс арыылара, өрүс тас үөһэ көстөллөр. Иккис өттүнэн Туймаада хочото нэлэһийэр.
Сайыҥҥы кэм “Улуу Тоҕой” этно-култуурунай комплекс олоҕор тыҥааһыннаахтык ааһара күүтүллэр. Араас тиэмэлээх хайысхаларынан оҕо лааҕырдара, туризм сэминээрдэрэ, араас көрүҥнээх күрэхтэһиилэр уонна бэстибээллэр ыытыллаллара былааннанар.
Биһиги комплекспытыгар үтүө санаанан, сырдык ыранан кэлэр күндү ыалдьыттарбытын өрүү үөрэ-көтө көрсөбүт. Хас биирдии ыалдьыппыт элбэҕи билэн барарыгар, ытык сиргэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһарыгар, Саха сирин дириҥ култууратын, сиэрин-туомун сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэригэр улахан эрэллээхпит.
Улуу Тоҕой сирэ Саха сирин туризмын кэрэхсэнэр эбийиэгинэн, холобурга тутуллар тутуутунан, тарбахха баттанар арыйыытынан буоларыгар баҕарабыт. Дойдуга таптал, сиргэ-уокка ытыктабыл кини салгынын ылыыттан, устуоруйатын билииттэн саҕаланар. Кэпсээҥҥэ киир, номох буол, “Улуу Тоҕой”!
Оксана ЖИРКОВА.