Ил Түмэн үөрэххэ кэмитиэтэ “СӨ аҕыйах кэмпилиэктээх оскуолатын туруга, сайдыыта, сокуон-быраап өттүнэн салаллыыта” диэн төгүрүк остуолу ыытта. Тэрээһиҥҥэ Судаарыстыбаннай дуума дьокутаата Галина Данчикова кытынна.
Парламент истиилэрэ
Бу иннинэ бэс ыйын 24 күнүгэр Госдуумаҕа буолбут “Үөрэх хаачыстыбатын туһунан” парламент истиилэригэр тыа сирин аҕыйах кэмпилиэктээх оскуолаларыгар биир сүрүн болҕомто ууруллубута. Госдуума үөрэххэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Никонов Арассыыйаҕа тыа сирин нэһилинньэтэ 25%-ны ылар эрээри, оскуолалара куорат оскуолатынааҕар элбэх диэн эттэ. “РФ Бэрэсидьиэнэ “аҕыйах кэмпилиэктээх оскуола” быһаарыытын оҥоруҥ диэн сорудах биэрбитэ эрээри ол билиҥҥэ диэри туола илик. РФ Үпкэ министиэристибэтэ бу оскуолалары үбүлээһини эрэгийиэннэргэ сүктэрэр уонна сороҕор өссө “нецелевой” диир.
Ол эбэтэр, итинник балаһыанньа салҕаннаҕына, кыра кэмпилиэктээх оскуолалар инникилэрэ суох. Оннук сатаммат, тоҕо диэтэххэ, оскуола суох – нэһилиэк суох. Онон “аҕыйах кэмпилиэктээх оскуола” диэн өйдөбүлү нормативынан быһааран, үбүлээһинин быһаартарыахха наада. Онуоха олохтоох ураты, олохтоох усулуобуйа хайаан даҕаны учуоттаныахтаах. Оттон ол эрэгийиэн уратытын учуоттаан, оҥоһуллуохтаах”, -- диэбитэ.
Тыа оскуолатын өйүүр сокуон биһиэхэ эрэ
Ил Түмэҥҥэ буолбут мунньахха киһи бөҕө, саалаҕа миэстэ суох үлүгэрэ этэ. Биллэн турар, айдааннаах 202 уураахтан, тохтотуллубут да диэн буоллар, салгыы бара турар “бэрэдэктээһин” үлэтиттэн долгуйбут үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ, нэһилиэктэр бэрэстэбиитэллэрэ тоҕо анньан кэллэхтэрэ.
Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева бу төгүрүк остуол Госдуумаҕа буолбут парламент истиилэрин эрэкэмэндээссийэлэригэр этиилэри киллэриигэ анаан ыытылларын бэлиэтээтэ. “Кыра кэмпилиэктээх оскуолаларга үөрэх хаачыстыбата мөлтөх, биһиги ону тэҥниэхпитин наада. Ол эрэн оскуолалары сабар туһунан боппуруос турбат. Оскуола сабылыннаҕына – бөһүөлэк эстэр. Оскуола – бу социокультурнай киин”, -- диэн үөрэх миниистирэ Ольга Васильева эппитин санатта. Үөрэх миниистирэ ону өйдүүрэ хайҕаллаах диир буоллахпыт.
Сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ үөрэххэ элбэх үлэ бара турарын сырдатта. Маны таһынан соторутааҕыта Москубаҕа, көс оскуолалар уратыларын сокуоҥҥа бигэргэтэр этиилэри көрүү буолбутун кэпсээтэ. “Билигин Арктика эрэгийиэннэригэр үөрэх мадьыалын оҥоруу боппуруоһа турар. Саха сиригэр Арктика оҕолорун үөрэтэр бастыҥ холобур баарынан, биһиги көс оскуолаларга сокуон барылын киллэрдибит”, -- диэтэ Ф.Габышева. Кинини Ольга Васильева салайар бөлөҕөр киллэрбиттэр.
Маны таһынан Ф.В. Габышева биһиэхэ эрэ “Тыа сирин оскуолаларын судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан”, ону кытта “Көс оскуолалар туһунан” сокуоннар баалларын санатта. 1999 сыллаахха “Тыа оскуолата — тыа сирин духуобунай сайдыытын киинэ” диэн судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллыбытын санатта эрээри, салгыы туох буолбутун, ханна тиийбитин туһунан туох да суоҕа.
РФ Госдууматын дьокутаата Галина Данчикова “кыра кэмпилиэктээх оскуола” диэн өйдөбүлү сокуонунан бигэргэтэ охсор наадатын тоһоҕолоон эттэ.
«Сотору кэминэн эрэкэмээндээссийэлэр федеральнай таһымҥа ылыллыахтара. Бүддьүөтү кэлэр үс сылга диэри ылынарга бэлэм буолуохтаахтар», — диэтэ.
“Кыра кэмпилиэктээх оскуола” («малокомплектная школа») билиҥҥэ диэри биир даҕаны нормативка сурулла илик. Дойдуга билигин — 8164 оскуола, Саха сиригэр 300 оскуола баар. Хас биирдии эрэгийиэн ханнык киритиэрийинэн оннук оскуоланы таларын бэйэтэ быһаарар. Ол эрээри ону бэрээдэктиир уолдьаста. Тоҕо диэтэххэ, эрэгийиэн эрэ барыта ону үбүлүүр кыаҕа суох, кэлэр бүддьүөтү оҥоро охсор наада”.
Госдуума дьокутаата: “Ханна эрэ 100 оҕоҕо тиийэ оҕолоох оскуоланы малокомплектнай дииллэр. Оттон ханна эрэ -- 60. Сорох оскуолаҕа баара-суоҕа 4-5 үөрэнээччилээхтэр. Онон малокомплектнай диэн өйдөбүл быһаарылла илигинэ, бу бүддьүөт үбүн-харчытын “нецелевой” туһаныы диэн буолар” диэтэ. Ол эрээри хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууҥҥа начаалынай оскуола булгуччу баар буолуохтааҕын эттэ.
Этиилэр суохтарын кэриэтэ
Кэпсэтиигэ элбэх киһи тоҕо анньан кэлбит эрээри, бэлэм этиини киллэрээччитэ онтон бэрт аҕыйах буолла. Оскуола дириэктэрдэрэ, улуус дьокутааттара бааллар этэ да, хомойуох иһин, үгүстэр саҥата суох олордулар. Арааһа, кыра оскуолалары сарбыйыы, уларытан тэрийии кинилэри хаарыйбат быһыылаах дуу диэххэ сөп. Эбэтэр этии киллэрэр, тугу эрэ быһаарсар бэлэмнэрэ суоҕа эбитэ дуу? 202 уураах былырыын ылыллыбыта эбээт! Бу кыра кэмпилиэктээх оскуолаларга болҕомто ууруллубут, туох эрэ быһаарыы ылыллыахтаах эбит да буоллаҕына, онуоха саатар, этиилэр наадалар этэ. Оскуола хайдах курдук сабыылаах эйгэҕэ кубулуйбута мантан да көстөр. Бу өлүүгэ бараары олорон бэйэлээх бэйэтин парламенын мунньаҕар ким да тыл быһаҕаһын быктарбатын, дьэ чахчы, киһи сөҕөр.
Ол эрэн тыл этээччилэр син бааллара. Кинилэр үгүстэрэ хотугу улуустар учууталлара, МКШ (аҕыйах кэмпилиэктээх оскуола) сүрүн киритиэрийин быһыытынан, оскуола атын нэһилиэнньэлээх пууннартан уонна оройуон кииниттэн төһө ырааҕын-чугаһын, онно айанныыр суол хайдаҕын учуоттуур наадатын туһунан этиини тутуһаллара. Биллэн турар, ити сөп. Ол эрэн ону сөбүлэспэт санаа эмиэ баара.
Киин улуус биир бэрэстэбиитэлэ: “Төһө ырааҕа-чугаһа сүрүн киритиэрий буолуо суохтаах. Оҕо ахсаана учуоттаныахтаах”, -- диэбитэ эмиэ сөп, тоҕо диэтэххэ, сорох улууска кыра-кыра нэһилиэктэр бааллар, суоллара да үчүгэй соҕус, атын нэһилиэнньэлээх пууннартан чугас соҕус да сыталлар. Ол эрэн оҕолоро аҕыйах. Бу оскуолалар оччоҕо хайдах буолаллар?
Кыһалҕалар
Аны, бу кыра оскуолалар уопсай кыһалҕаларын быһыытынан, кыттааччылар үөрэх хаачыстыбатын, хамнаһы аҕыннылар. Оттон үөрэтиини хайдах тэрийэргэ, холобур, Хоточчу дириэктэрэ “сорох төрөппүттэр атын-атын кылаас оҕолорун бииргэ олордон үөрэтэри сөбүлээбэттэр, оттон кинилэр биһиги сакаасчыттарбыт буоллахтара”, -- диэтэ. Буолуон сөп. Ол эрээри ол учууталтан, кини бэлэмиттэн, уопутуттан, үлэлиир баҕатыттан тутулуктааҕа өйдөнөр буолбатах дуо? Биир хотугу улуус нэһилиэгин баһылыга “кыра оскуолаҕа кылааска соҕотох оҕо үөрэнэрэ мотивацияны суох гынар. Атын улахан оскуолаларга кылааска элбэх оҕо баар буоллаҕына, бу оҕо күөн күрэстэһэ үөрэнэр, кини үөрэххэ тардыһарыгар туох эрэ стимуллаах буолар. Оттон соҕотох учуутал эргитэр соҕотох оҕотугар оннук тардыһыы суох”, -- диэн санаатын эттэ. Онон маннык кыра оскуолаларга ураты сыһыан, анал бырагыраама, бырайыак дуу наадата өйдөннө. Тустаах институттар бааллар, дьарыктаналлара буолуо диэн эрэнэбит.
Хаһан эрэ тыа сирин оскуолаларын өйөөбүппүт, көмө оҥорбуппут. Ол саамай кэмигэр оҥоһуллубут, сөптөөх быһаарыы этэ. Аны ол оскуолаларбыт олорон хаалбакка, тиийбэт тирии, тарпат тараһа буола сылдьыбакка, сабыллар кутталтан сырыы аайы титирэстээбэккэ, 21-с үйэҕэ дьоһуннаахтык үлэлээн, күөн күрэстэһэр кыахтаах ыччаты иитэн таһааралларын туһугар сүбэни холбоон, толкуйдуохпутун наада.
Өссө биири бэлиэтиир наада – тыа оскуолаларын тыыннаах хаалларар туһунан кэпсэтиигэ тыа сирин үлэһиттэрэ, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ биир да кыттыбаттар. Үөрэх уонна тыа хаһаайыстыбата -- иккиэн тус-туспа судаарыстыба курдуктар. Итиннэ бу боппуруос эмиэ хаарыллыан наада эбитэ буолуо.
Төгүрүк остуол түмүгүнэн үөрэх тэрилтэлэрэ этиилэрин киллэриэхтэрэ, оттон Төрүт оскуола института ону билимҥэ олоҕуран бэлэмниэ диэн буолла. Түбэһэ көрсөн. Феодосия Габышеваттан бу саамай үрдүкү таһымҥа тыа сирин оскуолатыгар болҕомто ууруллубут буоллаҕына, биһиэхэ ситими бэрээдэктээһин үлэтэ тохтотуллуон сөп дуо диэн ыйытыыга чопчу харданы биэрбэтэ. 202 уураах тохтотуллубутун туһунан эрэ эттэ. Син биир үлэ бара турар диэбиккэ, “бу от ыйыгар бырабыыталыстыбаны кытта көрсөн үлэлиэхтээхпит” диэн буолла. Онон эмиэ күүтэбит.
Галина Данчикованы көрүдүөргэ учууталлар, улуустартан кэлбит дьон эргийдилэр. Биллэн турар, кыра оскуола кыһалҕатын, сарбыллар кыһалҕа баарын кутан-симэн бардылар. Онуоха Госдуума дьокутаата: “Эһиги элбэххит, мин соҕотохпун, икки эрэ көмөлөһөөччүлээхпин, хамнаһым 30 эрэ тыһыынча... Үлэм олус элбэх, онон этиилэргитин миэхэ буолбакка, кэмитиэккэ киллэриҥ”, -- диэн халбарытынна. Биллэн турар, Галина Иннокентьевнаны өйдүөххэ сөп, кини соҕотох. Ол эрээри үлэлээри, дьон кыһалҕатын туруорсаары дьокутаат буолбата этэ дуо? Инньэ диэбэтэҕэ буоллар, ордук буолуо эбит да...
Саҥа сыһыан наада
Ил Түмэн бу күннэргэ Аммаҕа “Тыа сирин инники дьылҕата“ диэн көрсүһүү оҥорбута. Онно улуус начаалынньыктара, улуус баһылыктара, дириэктэрдэр кыттыбыттара. Биллэн турар, сүрүн боппуруос – тыа сирин оскуолата. Ол мунньах кэнниттэн санааларын Елена Голомарева, Ил Түмэн Арктикаҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, үллэстэр:
“1999 сыллаахха СӨ учууталларын тохсунньутааҕы мунньаҕар “Тыа оскуолата – тыа сирин духуобунай сайдыытын киинэ” диэн анал бырагыраама ылыллыбыта, ол өрөспүүбүлүкэҕэ араас хайысхалаах үөрэх тэрилтэлэрэ баар буолалларыгар олук уурбута.
Арассыыйаҕа 1990 сылтан саҕалаан тыа сирин кыра оскуолалара сабыллаллар эрээри, Саха сирэ уонна Хабаровскай кыраай Уһук Илиҥҥи уокурукка тыа оскуолаларын тутан олороллор. «Биһиги Хабаровскай кыраайы кытта сүбэлэһэн, тыа сирин оскуолаларын өйүүргэ докумуон барылын оҥорон, бэлэмнээн киллэриэхпитин сөп. Хабаровскайдарга оннук докумуон бырабыыталыстыба таһымыгар үлэлии турар”, -- диэн этиилээх Голомарева.
Елена Голомарева: «Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр аҕыйах кэмпилиэктээх оскуола диэн 110 диэри оҕолоох оскуоланы ааттыахха сөп диэн этиилээхпин. Ол иһигэр көс оскуолалары. Нэһилиэктэр икки ардыларыгар төһө ырааҕыттан-чугаһыттан тутулуга суох, нэһилиэнньэ ахсааныттан тутулуга суох”, -- диэтэ.
“Ити киритиэрийдэртэн атын Арассыыйа эрэгийиэннэригэр аккаастаммыттарын курдук, биһиги эмиэ аккаастаныахпытын наада”, -- диэтэ. Оҕо оскуолаҕа диэри 30 мүнүүтэ иһигэр сатыы сылдьыахтаах. Тырааныспарынан айан, тиэйии боппуруостарын саньытаарынай нуорманы, быраабыланы учуоттаан эрэ оҥоһуллуохтаах. Хамнаһы акылаат быһыытынан төлүүр наада. Аҕыйах кэмпилиэктээх оскуола юридическай сирэй быһыытынан орто оскуолаҕа холбостоҕуна да, хамнастара оҕо ахсаанынан буолбакка, кылаас ахсаанынан барыахтаах».
Үгүс субъект маннык систиэмэҕэ киирэн, билигин үөрэх хаачыстыбата биллэ тупсубут. Туох миэрэни ылыммыттарый? Улахан болҕомтону кинилэр учууталлары уонна үлэһиттэри хос бэлэмниир уонна переквалификациялыыр үлэҕэ уурбуттар.
Биһиги эмиэ тыа сиригэр элбэх хайысхаҕа үлэлиир учууталлары бэлэмнээһиҥҥэ болҕомтону ууруохтаахпыт. Холобур. матымаатыка учуутала физикаҕа. астрономияҕа, информатикаҕа үөрэтиэн сөп.
Филолог – нуучча, саха, аангылыйа тылларыгар. Аны тыа сирин учууталлара интэриниэт кыаҕын күүскэ туһаналларыгар туох баар усулуобуйа оҥоһуллуохтаах. Үрдүк үөрэх бэрэпиэссэрдэрин, сүүстүү бааллаах үөрэнээччилэри бэлэмниир учууталлары кытта интэриниэтинэн тэҥҥэ үлэлиир биир күн ананыан эҥин сөп этэ. Хамнас акылаатыгар эбии тыа сирин эбии надбавкатын көрөн биэриэххэ сөп.
Быһата, элбэх үлэ баар. Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуонугар төннүөн, аҕыйах кэмпилиэктээх оскуолалаларыгар сыһыанын уларытыан наада. Улуус кииннэригэр үөрэх комплекстарын тэрийиини көҕүлүөххэ. Оскуолалары уларытыы боппуруоһун улуустааҕы дьокутааттар Сэбиэттэрин быһаарыытыгар биэриэххэ. Сүдү суолталаах буоларынан, мунньахтарга Ил Түмэн дьокутааттара, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кыттыыларын тэрийиэххэ.
Бу боппуруоһу дьүүллэһиигэ, этиилэри киллэриигэ ким баҕарар кыттыан сөп – бэтэрээн, төрөппүт, уопсастыбанньык, учуутал. Кырдьык мөккүөртэн үөскүүр. Тыа сирэ – норуот кэскилэ диэн мээнэҕэ этиллибэт. Госдуума сөптөөх быһаарыыны ылыныа, онуоха биһиги этиилэргэ бары кыттыһан үлэлиэхпитин наада”, -- диэтэ дьокутаат.
***
Этиилэри киллэрии тохтообот. Этиилэргитин парламент үөрэх кэмитиэтин аадырыһыгар ыытыаххытын сөп.
Нина ГЕРАСИМОВА