Бу бэс ыйын 2 күнүгэр Нерюнгри оройуонун Чульман бөһүөлэгин олохтоохторо миитиҥҥэ таҕыстылар. Кинилэр сүрүн луоһуннара – “Чульман уутун киртитимэҥ!” Ол эрээри олохтоохтор миитиҥҥэ туруорсубут боппуруостарыттан “урутаан” сайдыы киинигэр (ТОР ) түбэспит бөһүөлэк, хайдах курдук “дьоллоохтук” олороро көстөргө дылы... “Бырамыысыланнас сайдыыта олохтоохторго маннык сору-муҥу, иэдээни эрэ аҕалар буоллаҕына, туохха наадалаах сайдыыный?” дииргэ тиийэҕин...
Дьэп-дьэҥкир, ып-ыраас этэ...
Экология миитинигэр сүүстэн тахса киһи кытынна. Бу – кыра бөһүөлэккэ добуочча элбэх киһи. Тэрээһиҥҥэ маннык элбэх киһи көхтөөхтүк кыттыбытын миитин тиэмэтинэн быһаарыахха сөп: "Чульман өрүскэ тэхиниичэскэй кирдээх уу түһэрин “суох!” диэ!”
"Чульман" тылбааһа араас. Ол эрээри, эбэҥки тылдьытын өҥөйдөххө, онно "чуль" диэн – "халлаан күөҕэ, күөх" диэн өйдөбүллээх. Хаһан эрэ бу дьэп-дьэҥкир, ып-ыраас уулааҕа, хайа үрэҕэ түһэр кыра өрүһүгэр быйыт дэлэйэ... Оттон Нерюнгри оройуонугар “Колмар” хайа-хостуур хампаанньа кэлиэҕиттэн үрэх икки аҥыы хайдыбыт курдук буолла. Денисовскай шахта уонна ГОК турар сириттэн, Дежнёвка диэн Чульмаҥҥа түһэр үрэхтэн ыла хап-хара уу сүүрүгүрэр... Үрэх түгэҕэ хап-хара салахай курдук буор. Кириһиэнньэҕэ олохтоох “Иордантан” сибэтиэй ууну ылаллара, билигин ол уурайда. Ким кирдээх, хап-хара быыллаах ууну “сибэтиэй” да диэн буолтун иһин, иһиэн баҕарыай?
ТОР туһа туспа?
...Чульман Саха сирин соҕуруу өттүгэр ТОР (территория опережающего развития) сайдыахтаах сиригэр түбэспит эрэ буруйдаах. Дьиҥэр, ТОР дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар, нэһилиэнньэлээх пуун экэнэмиичэскэй, социальнай өттүнэн сайдарыгар олук буолуохтаах, кэскили түстүөхтээх этэ буоллаҕа! “Хомойуох иһин”, дииргэ тиийиллэр. Оннук буолбата. 70-с сылларга Саха сиригэр соҕуруу өттүгэр территориальнай-производственнай комплекс тутуутун саҕана оннук этэ. Оччолорго ССРС хаартатыгар Нерюнгри диэн эдэр саҥа куорат үөскээбитэ. Нерюнгри сүрдээх түргэнник тутуллубута. Оскуолалар, оҕо саадтара, Култуура дыбарыаһа, стадион, тэпилииссэ, олорор дьиэ бөҕөтө тутуллубута. Манна барытыгар “Якутуголь” судаарыстыбаннай тэрилтэ кыттыбыта.
Саха сиригэр аныгылыы тииптээх саҥа куорат тутуллубута, саҥа производство үөскээбитэ, эдэр ыччат олохсуйан үлэлээн-хамнаан барбыта, кэскилин түстээбитэ. Оччолорго, оройуоҥҥа саамай сайдыы үгэннээн турар кэмигэр, 180 тыһыынча киһи олороро.
Барыс эрэ ылар дьүккүөр
Дьэ, онтон чох хостооһунун иккис түһүмэҕэ саҕаламмыта. Оннук сыаллаах “Соҕуруу Саха сирэ” (“Южная Якутия”) диэн урутаан сайдыы территорията (ТОР) тэриллибитэ. Кини резиденнэрэ (кыттааччылара) дьоһуннаах чэпчэтиилэри (нолуокка льготалар) ылар кыахтаммыттара. Чульман бөһүөлэгэ “Колмар” хайа хампаанньа саамай тутаах, тирэх базатыгар кубулуйбута: бөһүөлэк ортотугар баахта бөһүөлэгэ тутуллубута, өрөмүөннүүр база үлэлээн барбыта, аны ол өрөмүөннүүр-мэхэниичэскэй собуокка кубулуйуохтаах. Бөһүөлэги хайаны байытар тэрилтэлэр төгүрүйбүттэрэ. Инньэ гынан бөһүөлэк тулатыгар урут дэлэй отонноох-тэллэйдээх ойуур-тыа сыыйа алдьанан, ким да сылдьыбат сиригэр кубулуйда.
Ол эрэн ити өссө – дьыала сорох эрэ өттө. Соҕуруу Саха сиригэр өр кэмҥэ үлэлиирдии кэлбит, соннук үлэлээри оҥостор «Колмар» хампаанньа, бөһүөлэк социальнай инфраструктуратыгар тугу даҕаны хапытаалынайдык ылсан оҥоруон баҕарбата көстөр. Холобур, Чульман килбэйэр киинигэр уопсай дьиэлэр үүнэн таҕыстылар. Олохтоохтор бу дьиэлэр манна тутуллалларын сөбүлээбэтэхтэрэ. Ол эрээри кинилэртэн ким даҕаны ыйыта да барбатаҕа. Онон алкомаркеттан уонча эрэ хардыылаах сиргэ баахта бөһүөлэгэ тутуллан турар. Көрдөххө, бу чөкө дьиэлэр курдук эрээри, бөһүөлэккэ баар канализация ситимигэр холбоммотохтор. Инньэ гынан дьон тахсан киирбит, туттубут тобоҕо барыта таһырдьа дьаамаҕа кутулла турар. Ол туоллаҕына, тиэллэн атын сиргэ быраҕыллар. Бөһүөлэк эргэрбит хомунаалынай ситимэ “Колмар” эбийиэктэрэ холбонорун тулуйуо биллибэт. Оттон 21-с үйэҕэ аныгы хампаанньа кыһалҕатын маннык быһаара олорор дуо? Билигин бөһүөлэк дьоно “куһаҕан сыт баар” диэн үҥсэргииллэр. Оттон кэлин хайдах буолуой? Кир-хох тобоҕо барыта күөлтэн Чульман өрүскэ киирдин?
Баахтаҕа – Украинаттан
Оройуон салалтата “улахан хампаанньа кэллэҕинэ, олоххут дьэ оннук тупсуо, маннык тупсуо” диэн эрэннэрбитэ. “4 тыһыынча үлэ миэстэтэ тахсыа” диэн хаста да хатылаабыттара. Ол эрээри ол үлэ миэстэтэ кимиэхэ таҕыста? Олохтоохторго дуо? Хампаанньа баахтаҕа диэн дойду атын эрэгийиэннэриттэн үлэһиттэри тиэйэн аҕалан үлэлэтэр, Украинаттан кытта! Кинилэргэ анаан ол уопсай дьиэлэр тутулуннахтара. Биир уопсай дьиэҕэ анаан, оройуон салалтата, бэл, бастыҥ диэн аатырбыт дьыссааппыт дьиэтин бэрдэрбитэ... Хата, ол оннугар, Чульмаҥҥа олорор дьиэлэри хапытаалынай өрөмүөннүүр эҥин туһунан биир тыл этиллибэт. Ол оннугар Нерюнгрига бүтүн биир түөлбэни тутаары тэринэллэр. Производстволара барыта Чульмаҥҥа эбит буоллаҕына, тоҕо манна туппакка, онно туталлар?
ТОР: ким да былааһын билиммэт?
Ол аата, Чульманы хампаанньа производственнай база эрэ курдук көрөр буоллаҕа? Өрөмүөннүүр-мэхэниичэскэй базалара эмиэ бөһүөлэк килбэйэр киинигэр, олорор дьиэлэртэн субу аҕыйах миэтэрэлээх сиргэ турар. Ким бу маннык, саньытаарынай ирдэбили тутуспакка, учуоттаабакка эҥин былааннаабытай? Тоҕо бу маннык былааннааһыҥҥа ким даҕаны уопсастыбаннай истиилэри ыыппатаҕай? Өйдөммөт. Эбэтэр, ТОР диэн – бу ким да, туох да былааһын билиммэт тэрилтэ дуу? Онон олохтоох дьон хайдах даҕаны буоллуннар – кинилэр онно кыһаллыбаттар.
Дьон долгуйбута, дьиҥинэн, ыраатта. Ол эрэн Чульман өрүс киртийиитэ чуумпуну аймаата. Өрүс киртийиитэ да диэбэккэ – “өрүһү өлөрүү” диир сөп. Тэрилтэ Дежнёвка диэн үрэххэ кирдээх уутун ыыта олорор. Оттон ол уу Чульман өрүскэ түһэр... Киһи улаханнык кыҥастаспакка да эрэ, ууга чох быылын көрүөн сөп. Өрөспүүбүлүкэ туһааннаах уорганнара, араас инстанциялар ол туһунан бары бэркэ билэллэр эрээри...
Хоромньу төлөммүтэ дуо?
Сыл анараа өттүгэр Нерюнгрига СӨ Экологияҕа министиэристибэтин көһө сылдьар хамыыһыйата кэлэн үлэлээн барбыта. Хампаанньа өрүскэ 120 мөл. солк. хоромньуну оҥорбутун быһаарбыттара. Хампаанньа бэрэстэбиитэллэрэ хайаны байытар баабырыка үлэҕэ киириэҕиттэн уонна сабыылаах ыскылааттар тутуллуохтарыттан от ыйыттан, балаһыанньа тосту уларыйыа диэн эрэннэрбитэ. Сылтан ордук ааста да – балаһыанньа көммүтэ суох, арай өссө мөлтөөтө.
Сымыйанан
Арай чульманнар айдааран, өрүс кытылыгар видеосюжеттары устан баран, социальнай ситиминэн тарҕатан кэбиспиттэригэр хампаанньа “уһуктубута”. “Аныгы технологическай ньымалары туттан үлэлиибит, онон тулалыыр эйгэни олох киртиппэппит” диэн тылы тарҕаппыттара. Ол эрээри инньэ диэбиттэрэ сымыйа буолара көстөн тахсыбыта. Онон хампаанньаны “сокуону кэстэ” эмиэ диэххэ сөп – тоҕо диэтэххэ, ирдэбил быһыытынан, тулалыыр эйгэ туһунан кырдьыктаах иһитиннэриини биэриэхтээх этэ. Итинник толоостук албынныы олоруу дьону өссө кыынньаата.
Миитин туруорсуута
РФКП олохтоох салаата бэс ыйын 2 күнүгэр миитин тэрийэргэ быһаарбыта. Миитин буолла. Ол эрээри “тоҕо эрэ” бөһүөлэк дьаһалтатын кэннигэр баар былаһааккаҕа көҥүллээн ыыттардылар. Онон миитин буола турара федеральнай тыраассанан айаннааччыларга көстүбэтэ даҕаны, дьаһалта дьиэтэ “саһыаран” кэбистэ...
Миитиҥҥэ РФКП Нерюнгритааҕы салаатын бэрэстэбиитэллэрэ А.Куриненко, Т.Кириллова, бөһүөлэк олохтоохторо И.Григорьев, Н. Оглинла, Л. Митина, Ю. Богоудинова, оройуоннааҕы дьокутааттар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Г.Филатова, о.д.а. кытыннылар. Чульман олохтоохторо аһаҕастык этэллэрэ сэдэх буолан, дьон өрүс киртийиитин эрэ буолбакка, Чульманнааҕы ТЭЦ турбатыттан көтө турар чох быылын, тимир суолга айанныыр суол ынырык туругун, соторутааҕыта Чульманнааҕы ТЭЦ-кэ өлбүт үлэһит дьиэ кэргэнигэр матырыйаалынай көмө оҥоһуллубатаҕын уо.д.а. чахчылар тустарынан абаран туран эттилэр. Иван Григорьев олохтоохтору Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаевка, Чульман баһылыга С. Дерягиҥҥа, Чульманнааҕы дьокутааттар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ А.Ницериҥҥэ, «УК «Колмар» ХЭТ дириэктэрэ А.Левиҥҥэ, «ДГК» АУо дириэктэрэ М.И. Шукайловка уонна да атыттарга аадырыстаан:
– Чульман өрүскэ кирдээх уу түһэрин тохтоторго;
– олорор дьиэлэргэ кирдээх иһэр ууну биэрэри тохтоторго;
– Чульманнааҕы ТЭЦ-и хапытаалынайдык өрөмүөннүүргэ;
– ону кытта тулалыыр эйгэҕэ оҥоһуллубут хоромньуну толуйан бөһүөлэккэ успуорт комплексын туттарарга, суоллары, тротуардары оҥорорго, уот ситимин тардарга.
Миитин резолюциятыгар сүүсчэ киһи илии баттаабыт. Онно маннык туруорсуулар киирбиттэр:
– Чульман бөһүөлэгэр уонна аттыгар толору экология бэрэбиэркэтин ыытарга;
– соннук бэрэбиэркэни Чульман өрүскэ ыытарга;
– Чульман бөһүөлэгин экологическай туруга туохтан мөлтөөбүтүн быһаарарга;
Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыга Айсен Николаевка:
– бырабыыталыстыбаҕа (Ил Түмэн дьокутааттара кыттыылаах) “Южная Якутия” ТОР бырайыак туолуутун боппуруоһун көрөргө;
– “Южная Якутия” ТОР резиденнэрэ кыттыылаах Чульман бөһүөлэгин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын былаанын оҥорорго уонна бигэргэтэргэ;
– “Южная Якутия” ТОР үлэлиир сиригэр экология бырагыраамата ылылларын туруорсарга.
Былаас билигин бэлитиичэскэй дьулуурун көрдөрбөтөҕүнэ, баар туругу анаалыстаан, хардыыны оҥорботоҕуна, Чульман олохтоохторо хайдах даҕаны балаһыанньаны көннөрөр кыахтара суох. Хаһан эрэ чох саппааһа баарын геологтар үөрэ-көтө арыйбыттара. Билигин дьон-сэргэ онтон хайдах куотуон, саһыан билбэт. Тула өттүттэн – быыл, чох.
Миитиҥҥэ кыттыбыт хомуньуустар салгыы биирдиилээн пикеккэ бардылар – чоҕу тиэммит улахан массыыналар бүрүөһүннээх айанныылларын туруорсан. Массыыналар оннук бүрүөһүнэ суох айаннаан, быылы көтөҕөллөр, ыһаллар. Чульманнааҕы кылабыыһаҕа таһаарар кирилиэс бүүс-бүтүннүү чох быылынан бүрүллэн сытар... Төһөлөөх киһини бу чох анараа дойдуга утаарарга көмөлөспүтэ буолуой? Олохтоох ыарыылар ыстатыыстыкалара үөрдүбэт. Ону ылыммат буолар сатаммат. Онон бу саҕаланыы эрэ.
Наталья Кузьмина, Чульман бөһ.