Бу кэпсэтии билигин аан дойдуга буола турар быһыыны-майгыны күөртээри буолбакка, төттөрүтүн, туругу бөҕөргөтөр туһуттан тахсар. Мобилизация саҕаланыаҕыттан айманыы билигин даҕаны уҕарыы илик. Бу төһө өр салҕанарын ким билиэ буоллаҕай?.. Арай айбыт Айыыларбытыттан эрэ көрдөһөр кыахтаахпытын үгүспүт өйдөөтө.
Саллааттар уонна мотуруостар ийэлэрин Саха сиринээҕи салаатын салайааччыта Мария Егоровна Емельяновалыын балтараа сыллааҕыта Приморье байыаннай чаастарынан сылдьан кэлбитим. Икки күн хаһаарыматтан аһаҕас эпиири тэрийбиппит, хаһыакка хаста да төхтүрүйэн матырыйаал таһаарбытым. Онон кини тутуһар соругун, үлэлиир ньыматын, саллааттары, хамандыырдары кытта олохтуур эйгэтин илэ харахпынан көрбүтүм. Үлэ ис дьиҥин билбэккэ эрэ куолулааччылар хаһан баҕарар бааллар. Билигин, тыҥаан турар кэмҥэ, ити хас эмэ төгүл күүһүрбүтүн сэрэйэн, Мария Егоровнаттан балаһыанньаны ыйыталастым.
– Саллааттары кытта ыкса сибээһи тутуһа сылдьар киһи буоллаҕыҥ. Мобилизацияламмыт уолаттар туруктара хайдаҕый?
– Алтынньы саҥатыттан хас да байыаннай чааска сылдьан, уолаттары кытта сирэй көрсөн кэллим. Хабаровскайга “Млечник” байыаннай чааска ордук элбэх киһи мустубут этэ. Олор билигин эпэрээссийэҕэ быһаччы киирдилэр. Пелагея Ильина диэн биир дойдулаахпыт Бурятия байыаннай чаастарын көрө-истэ сылдьар буолан, ол эргин элбэхтик кэлбэппин-барбаппын эрээри, икки улахан чааска таарыйан аастым. Түгэни туһанан, Пелагея Прокопьевнаҕа хаһыатынан махталбын тиэрдэбин. Онтон Владивостокка тиийэн, Сергеевка байыаннай чааһыгар, 83-с, 114-с, 155-с чаастарга сырыттым. Салгыы тэйиччи турар полигоннарга тиийэн, уолаттары кэтэһэн кэпсэттим. Ити чаастарга хайаларыгар даҕаны 400-тэн тахсалыы соһуччу мобилизацияламмыт саха дьоно мустубуттар. “Алаадьы эрэ түҥэтэр үлэлээх” диэн куолулуур ийэлэргэ эттэххэ, ыраах сиргэ сылдьар киһиэхэ тастан киирбит бэйэ киһитин тыына, төрөөбүт тыла, саха алаадьытын түөрт гыммыттан биирэ да күндү. Көрсүһүүлэри устуоруйаттан саҕалыырбын бэйэҥ да бэркэ билэҕин. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биһиги эһэлэрбит дьон кэтэҕэр саспатахтарын, таҥнарар туһунан санаабатахтарын мэлдьи этэбин. Итинник тыллартан батынар кыахтара суох, ыраах аттанаары турар дьон эгди буолалларын уолаттар бэйэлэрэ да билинэллэр. Онно балаһыанньа – атын, эр дьон мустубут эйгэтэ – ураты. Бэйэ-бэйэни өйөһүү, түмсүү, сомоҕолоһуу диэн онно баар. Уолаттар санаалара бөҕөх, үчүгэйтэн, этэҥҥэ буолартан атыны санаабаттар. Төлөпүөннээхтэр, дьоннорун кытта билсэ олороллор. Бу нэдиэлэҕэ Чита байыаннай чаастарыгар бараары сылдьабын.
– Мобилизация саҕаланыаҕыттан ордук дьахтар аймах олус айманна. Ол тыына эйиэхэ да билиннэҕэ...
– Бу күннэргэ мобилизацияҕа түбэспит дьон ийэлэрин, кэргэттэрин олус элбэх бассаап бөлөхтөрө тэрилиннэ. Айыы санааны тутуһан кэҥии, холкутуу сатааччылар бааллар эрээри, сатаммат өттүн тарҕатааччы хара баһаам. Көннөрү дьиэ хаһаайката буолуохтааҕар, бэл улахан дуоһунаска олорор дьахталлар дьон санаатын көтөҕүөхтээҕэр төттөрү тардар ис хоһоонноох иһитиннэриилэри ыыталларын бэркиһиибин эрэ. Мобилизацияламмыт уолаттар таҥас-сап чааһынан толору хааччыллыбыттар. Байыаннайдарга анаммыт менюнан тото-хана аһыы сылдьаллар. Аармыйа биэрэр 4, 5 нүөмэрдээх бронежилеттарын бары ылбыттар. “6-с нүөмэрдээх наада үһү” диэн күөртээн, 200 тыһ. солк. кирэдьиит ылбыт дьон баалларыттан “аармыйа бронежилеты биэрбэт үһү” диэн үлүннэрэ-үлүннэрэ кэпсээһин үтүө сонуннааҕар түргэнник тарҕанна. Бу кэмҥэ киэҥ көҕүстэнэрбит, түмсэрбит олус суолталааҕын хас биирдиибит өйдүөхтээҕин туһунан суруйдум ини, суруйбатым ини да, ол суругум ханна эрэ тиийэн, симэлийэн хаалар. Ол оннугар бутуурдаах, куһаҕан ис хоһоонноох суругу түүннэри-күннэри тарҕата олороллоро дьикти.
“Оттон бэйэҥ уолаттарыҥ бардылар дуо?” диэн хомуруйуу аҥаардаах ыйытыы элбэх. Мин уолаттарым – 50-чалаах дьон. Ыҥырыллар кэмнэрэ кэллэҕинэ, утарсыбакка барыахтара. Бэйэм сиэн быраатым, ыал соҕотох уола, аармыйаттан кэлээт, бэбиэскэнэн айаннаата. Бары биир өлүүгэ сылдьабыт. Дьахтар аймах санаата олус күүстээх дьайыылаах, санаабыта туолар айылгылаах. Ийэ оҕотун кытта көстүбэт ситимнээх. Ол иһин салгыны хамсаппакка, куһаҕаны санаабакка, оҕолор этэҥҥэ кэлэллэригэр күүстээх санааны ылыныахпытын наада.
– Билиҥҥи кэм биир көмөтө да, алдьатыыта да – социальнай ситим...
– Онно тарҕанар иһитиннэрии 75 бырыһыана – олоҕо суох. “Саха оҕолорун анал эпэрээссийэҕэ ыыппат туһугар тугу оҥордуҥ?” диэн ыйытыылаах Польшаҕа олорор саха дьахтара тахса сылдьыбыта. Итинник дьон кигиитинэн манна дьахталлар оһуокайдара тэриллибитин билэҕит. Тастан кыттыһар дьахталлар угаайыларыгар кииримиэххэ наада. Ил Дархан көмөтүн хоруотаан суруйуу тарҕаммыта хомолтолоох. Дьиҥэр, саллааттар бары толору таҥнан, тэринэн, эрэл санаалаах сылдьаллар.
Бассаабынан анал эпэрээссийэ ис дьиҥин “сырдатар” аудиоматырыйааллар тарҕаналлар. Дьиҥнээхтик сылдьыбыт киһи итинник ыһыахтаммат. Уопсайынан, социальнай ситиминэн тарҕанар сонуҥҥа үлүбүөй итэҕэйимэҥ диэм этэ. Тулуйа, тэһийэ түһүөҕүҥ. Дьиҥ кырдьык көстөр кэмэ кэлиэ.
– Саллааттар туох тылга, алгыска ордук наадыйалларый?
– Дьэ, манна “Кыым” хаһыакка сиртэн халлааҥҥа диэри махтанабын. Ааҕааччыларга анаан бэлэмнээбит этиҥ охсубут маскытыттан бэрсэн, олус абыраатыгыт. “Харысхал көмөтүнэн тыыннаах кэллибит” диэн саллааттар устубут видеоларын ыыппыттара. Хас биирдии ийэ ыраах айаҥҥа атаарар оҕотун алгыыра, үчүгэй тылларынан туругун, санаатын бөҕөргөтөрө олус суолталаах.
– Этэҥҥэ эргиллэн кэлбит уолаттар хайдахтарый?
– Реабилитациялыыр кииннэргэ олохтоотубут. “Кырдьаҕастар дьиэлэригэр киллэрбиккит” диэн хомуруйааччылар бааллар. Сатаан утуйбат да буолбут дьоҥҥо бу да көмө олус суолталааҕын өйдүүллэрэ буоллар... Москуба, Санкт-Петербург госпиталларыгар сытар уолаттары кытта Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтэ ситимнэһэ олорор. Москубаҕа олорор Айыына Храмова, Туйаара Константинова, Марфа Макарова “Волонтеры Саха” түмсүүнү тэрийэн, билигин 30-ча буолан, госпитальга эмтэнэр биир дойдулаахтарыгар туох кыалларынан көмөлөһөллөр. Кавказ, Ростов, Астрахань, Адыгея, Саратов, о.д.а. сирдэр госпиталларыгар тиийэр баҕа санаалаахпын. Контузияттан кэлэҕэй буолбут элбэх. Ол да буоллар: “Биһиги этэҥҥэбит, ыараханнык бааһырбыт уолаттарга бара сатаа. Онно ордук наадаҕын”, – диэхтииллэр.
Итинник биир-биир төннөн иһиэхтэрэ. Онуоха судаарыстыба көмөтүн таһынан уолаттарга биир дойдулаахтарын, чугас дьоннорун өйөбүлэ олус суолталаах. Нэһилиэктэн кимнээх барбыттара чуолкайдык биллэр. Саллаат дьиэ кэргэнигэр, төрөппүттэригэр мууһунан-маһынан көмө, ама, кыаллыа суоҕа дуо?! Чечня сэриитин саҕаттан итини мэлдьи этэн кэллим. Холобурга Хаҥалас Улахан Аанын кэпсиибин. Чечня хампаанньатыгар кыттыбыт уонтан тахса уолга олохтоох дьаһалта сир биэрэн, дьиэ тутан, гаас киллэрэн, олоххо төннөллөрүгэр олус көмөлөспүтэ. Нам улууһа, хойутаан да буоллар, эмиэ сир анаан турар. Бу эпэрээссийэҕэ Чечняҕа кыттыбыт уолаттар эмиэ бардылар. “Эдэр уолаттар барыахтарын оннугар биһиги барбыппыт ордук” дииллэр. Муҥатыйыы, кэп туонуу суох.
Чечня сэриитин саҕана психологическай көмө, реабилитация диэн суоҕа. Кэмитиэт үлэһиттэрэ көрсөрбүтүнэн түмүктэнэрэ. Билигин уйулҕа үөрэхтээхтэрэ ыһар буор курдук элбэхтэр. Кинилэртэн олус улахан тутулуктаах буолуоҕа. Салгыы уолаттар үлэ булуналларыгар, үөрэххэ киирэллэригэр, олохторун оҥостоллоругар үлэлэһиэххэ, уопсастыбаттан туораабакка, дьон ортотугар сылдьалларын ситиһиэххэ наада. “Арыгыһыт буолаллар”, “Киһи буолаллара саарбах” диэҥҥэ ханыылыы кыаһы тыллары олоччу тумнан, үчүгэйи эрэ ыралааҥ, уолаттары харыстааҥ. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ байыаннай чаастарга тиийэн үлэлииллэрин ситиһиэххэ сөп этэ.
– Анал эпэрээссийэҕэ сылдьааччылар сибээскэ тахсаллар дуо?
– Дэҥ кэриэтэ бассаапка смайлигынан “сапсыйаллар”. Онтон да үөрэбит. Атыны суруйуу, таһаарыы көҥүллэммэт. Билиҥҥи сэрии уруккулартан чыҥха атын. Туох буолара биллибэт. Өссө төгүл этэбин: тулуурдаах буолуоҕуҥ, үчүгэйгэ эрэниэҕиҥ!
– Гуманитарнай көмө ыстааба тигинэччи үлэлии турара санааны бөҕөргөтөр.
– Ирина Саввина, Гуннара Алексеева буолан ыстаап тэрийэн, Орджоникидзе уулуссатын 10 №-гэр үлэлии олоробут. Анал эпэрээссийэҕэ кыттааччыларга күн аайы көмө араас көрүҥэ кэлэр, элбэх киһи баҕа өттүнэн үлэлии сылдьаллар. Амма, Хаҥалас, Кэбээйи, Уус Алдан, Чурапчы, Үөһээ Бүлүү, Томпо, Орто Халыма, Өлөөн, Абый, Нам, Эдьигээн, Ньурба, Горнай, Сунтаар, Бүлүү, Алдан улуустара бастакынан көмөнү оҥордулар. Волонтер-ийэлэр иистэнэр сыаҕы кытта үлэлэтэллэр.
– Бу кэмҥэ аармыйаҕа сулууспалыы сылдьааччыларга тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Аармыйаҕа хас биирдии саллаат хантараагынан сулууспаҕа барарга ыҥырыыны истэр. Бу – итии туочукаҕа билиэт. Ол иһин сылдьарым тухары саха оҕолоругар хантараакка илии баттаабаттарыгар көрдөһөбүн. Хантараак хас биирдии лииһин, бытархай суругар-бичигэр тиийэ сыныйан ааҕыҥ, үөрэтиҥ. Дьону батыһан, дьон тылыгар киирэн, илии баттыырга ыксаамаҥ. Киһиэхэ саамай сыаналааҕа – олоҕо. Ким да атын киһи туһугар олорбот. Онон, доҕору батыһан, киһиргэс оҥостон олоххутун кутталга угумаҥ. Ийэлэргитин, төрөөбүт Сахаҕыт сиригэр иэскитин санааҥ. Эһиги этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, кэлэр кэнчээри ыччаты салгыахтааххыт, саха ахсаанын элбэтиэхтээххит.
– “Дьахтар тыла ылыннарыылаах” диириҥ сөп. Кини айар да, алдьатар да күүстээх. Ийэлэргэ, кэргэннэргэ, уопсайынан, кэрэ аҥаардарга түмүктээн тугу этиэҥ этэй?
– Киһи эмиэ бырагырааманан сылдьар, санаатынан хамсанар. Билигин ийэлэр, алгысчыттар, арчыһыттар айылҕаттан күүстэрин дьиҥ туһаҕа таһаарар кэмнэрэ кэллэ. Уолаттарбыт этэҥҥэ дойдуларыгар эргиллэн кэлэллэригэр алгыһынан, айыы санаанан сылдьыаҕыҥ!
