Социальнай ситимнэргэ, интэриниэтинэн “үчүгэй хамнастаах үлэҕэ курьердары ыҥырабыт, күҥҥэ баара-суоҕа 1-2 чаас үлэлиигит уонна 30 тыһ. солк. аахсаҕыт” эҥин диэн, киһи эрэ ымсыырыах “чэпчэки”, сүрүнэ, үчүгэй хамнастаах үлэҕэ ыҥырар биллэриилэр тобус-толорулар. Биирдэ телеграм-каналларга итинник биллэрии баарын көрөн, бэрэбиэркэлээри суруйдум.
Чэпчэки харчыны батыһан
“Үлэни биэрээччим” киммин-туохпун ыйыталаста уонна 20 аадырыска кыракый табаары тиэрдэҕин, киһи илиитигэр буолбакка, ыйыллыбыт миэстэҕэ хааллараҕын, ыйга 240 тыһ. солк. диэри аахсаҕын диэтэ. Мин тута сэрэйдим уонна “наркотигы тарҕатан саһыл саҕаламмаккын” диэн суруйбуппар, блоктаан кэбистилэр. Билигин олохпут барыта онлайн буолан, дьиэттэн олорон саха санаабытын барытын сурутан ылыахха сөп. Ол биир мөкү өрүтэ – сүлүһүннээх наркотигы тааҕы-таах “кылааты кистээччилэринэн” тарҕатыылара.
Улахан, чэпчэки хамнаска ымсыыран, ыччаттарбыт наркотигы тарҕатыыга убаналлара биллэ улаатта. Үлэм сиэринэн, күн аайы кэриэтэ бүгүн ханнык дьыала көрүллэрин билээри, куораттааҕы уонна Үрдүкү суут саайтарын картотекаларын көрөбүн. Онно күн ахсын хайаан да кыччаабыта наркотигы туһаныыга, харайыыга сыһыаннаах иккилии дьыала көрүллэр. Оттон, бары билэргит курдук, наркотик ыстатыйата олус ыар, оннооҕор киһини өлөрбүт дьон итиччэ улахан болдьоххо хаайыллыбат.
Соторутааҕыта Силиэстийэлиир кэмитиэт Дьокуускай куорат 20 саастаах уонна 16-лаах үөрэнээччигэ тэриллибит дьыалатын силиэстийэлээн түмүктээтэ. Кинилэри интэриниэти туһанан, бөлөҕүнэн куомуннаһан сокуоннайа суохтук наркотигы тарҕатыыга соруммуттарын буруйдууллар. Быһайын 20-лээх уол интэриниэтинэн билсэн, наркотигы тарҕатар курьер буоларга сөбүлэспит. Кыра бакыаттарга угуллубут синтетическэй наркотигы куорат араас муннугунан тарҕаталаабыт уонна онтун хаартыскаҕа түһэрэ-түһэрэ “үлэни биэрээччитигэр” (онто киинтэн тэриллибит буруйу оҥорор бөлөх чилиэнэ) отчуоттаабыт. Сэтинньигэ итирэн хаалан, “үлэтин” кыайан толорор кыаҕа суох буолбут, ол иһин 10 тыһ. солк. биэриэх буолан эрэннэрэн, 16 саастаах билэр уолун үлэлэппит. Онуоха сокуоннай сааһын ситэ илик оҕоҕо үлэ туһунан кэпсээбэтэх, 35 кыракый бакыаттарга угуллубут сүмэһини ыйыллыбыт кистэлэҥ сирдэргэ уурдарбыт. Ол 20-лээх уол бэйэтэ наркоман эбит, ол иһин бэйэтэ туһаныан баҕаран, ол кистэммит сиригэр тиийэн ылаары туран тутуллубут. Атын кистэммит сирдэртэн наркотигы барытын ылбыттар, хата, ким да туһамматах. Этэргэ дылы, бэйэтин туһаҕар иҥнэн, киирэн биэрбит. Сиртэн саҥа быган эрэр, дьэ, олоҕу олоруох, айыах-тутуох, дьиэ-уот тэриниэх, үүнүөх-сайдыах буолбут кэмнэрин күлүүс хаайыытыгар уһун болдьоххо атаарарга күһэллэллэр. Соторутааҕыта биир билэр киһим бииргэ үөрэммит кыыһа Санкт-Петербурга наркотигы тарҕатан, 18 сылга хаайыллыбытын истэн соһуйбутум.
Наркотик киһи доруобуйатыгар, олоҕор охсуутун, дьайыытын бары бэркэ өйдүүбүт. Ол эрээри бу дьаллыкка убаныы тохтообот.
Бүгүн Ис дьыала министиэристибэтин наркотик хонтуруолун управлениетын үһүс отделын начаалынньыгын солбуйааччы, полиция подполковнига Ольга Бурцевалыын кэпсэттибит.
– Ольга Евгеньевна, кэпсэтиибитин ыстатыыстыкаттан саҕалыахха. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр төһө наркоман баарый?
– Саха сирин Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ быйыл сыл саҕаланыыта өрөспүүбүлүкэҕэ 1671 наркоман учуокка турарын иһитиннэрбитэ. Былырыыҥҥыга холоотоххо, учуокка турар наркоман ахсаана 10 бырыһыан улааппыт (1519 киһи этэ). Оттон “наркомания” диэн диагнозтаах киһи ахсаана былырыыҥҥыга холоотоххо, 612-тэн 593-кэ диэри түстэ. Арассыыйа, Уһук Илин атын эрэгийиэннэригэр холоотоххо, биһиэхэ хаһыс да сылын наркотик балаһыанньата биир кэмҥэ турар, кыратык эрэ халбаҥнаан ылыан сөп. Биллэн турар, дойду киин өттүгэр балаһыанньа биһиэниттэн быдан уустук. Биһиэхэ, сүрүннээн, бырамыысыланнастаах улуустарга уонна, мэлдьи буоларын курдук, Дьокуускайга наркоман элбэх. Киин улуустарга, Илин Эҥээргэ, оннооҕор Бүлүү сүнньүгэр учуокка турааччылар бааллар.
– Былырыыҥҥыга холоотоххо, наркотигы туһанааччы ахсаана 10 бырыһыан үрдээбит. Биһиги курдук мөлүйүөнү кыайбат ахсааннаах өрөспүүбүлүкэҕэ ити – иэдээннээх сыыппара. Тоҕо улаатта?
– Өссө төгүл этэбин – эмискэ улаатта диир кыахпыт суох. Уопсайынан, наркомания уопсастыба сатарыйыытыттан тахсар: дойду социальнай-экэнэмиичэскэй олоҕо уустугуруутуттан, аан дойду балаһыанньатыттан. Холобур, бу икки сыл хамсыкка хааллан олорбуппут эмиэ оҕуста. Туох кистэлэ кэлиэй, дьон тугу да гынара, ханна да аралдьыйара суох буолан, маннык куһаҕан дьаллыкка ыллараллар.
– Ити учуокка эрэ ылыллыбыт дьон ыстатыыстыкаҕа киирдэхтэрэ дии?
– Оннук. Дьиҥнээх хартыына олох атын буолуон сөп. Учуокка суутунан эмтэтиигэ күһэллибиттэр, эбэтэр наркотиктаан баран тутуллубуттар, холобур, ГИБДД-га түбэспит, Суһал көмө тиийэн булбут эҥин буоллаҕына учуокка ылыллаллар. Биир наркоман, кыччаабыта, 10 бэйэтин курдук наркотигы туһанар киһини кытары кыттыгастаах буолуон сөп дииллэр.
Наркотрафик суох
– Биһиги курдук суола-ииһэ мөлтөх, балай эмэ ыраах, чиэски сиргэ наркотигы хантан, хайдах аҕалалларый?
– Кырдьык, биһиги дьолбутугар буолуо, ыраах, суол-иис улаханнык сайдыбатах эрэгийиэнэ буоламмыт, наркотрафик ханаала ааспат. Ол эбэтэр, биһиэхэ субъектары холбуур тимир суол уонна федеральнай трасса силбэспэт буолан, наркотик бэйэбитигэр эрэ кэлэн сөҥөр, наркотрафик диэн билиҥҥитэ суох.
Тыйыс айылҕалаах буоламмыт, наркотиктаах үүнээйилэр мээнэ үүммэттэр. Ол иһин наркотик биһиэхэ атын эрэгийиэннэртэн кэлэр. Каннабистаах наркотик массыынанан уонна тимир суолунан – Уһук Илин эрэгийиэннэриттэн, синтетическэй наркотик – сөмөлүөтүнэн, массыынанан, тимир суолунан, почтанан уонна таһаҕаһы тиэрдэр, өҥөнү оҥорор сулууспаларынан Киин, Хотугулуу-Арҕаа, Ураал уонна Сибиир федеральнай уокуруктарыттан, сүрүннээн, киирэр.
Наркотигы тарҕатарга кыайа-хото интэриниэтинэн маркетинг араас көрүҥүн туһаналлар. Уу харчынан буолбакка, араас криптовалютаны эҥин туһаналлар. Почтанан, курьер сулууспатынан эҥин ыыталлар, оттон тарҕатааччылар кистэлэҥ сиргэ илдьэн уураллар. Ол эбэтэр, атыылаһааччы илиитигэр туттарбаттар. Онон итини бохсорго ыарахан.
– Оттон наркотикка сыһыаннаах буруйу оҥоруу биһиэхэ төһө элбэҕий?
– Атын эрэгийиэннэргэ холоотоххо, биһиэхэ балаһыанньа үчүгэй диибит. Өскөтүн Саха сиригэр быйыл 7 ый түмүгүнэн 7397 буруйу оҥоруу тахсыбыт эбит буоллаҕына, наркотикка сыһыаннааҕа – 302 (4,1%). Ис дьыала уорганнара наркотикка сыһыаннаах буруйу оҥорууну булуулара быйыл 7 ый түмүгүнэн улаатта – 298 буолла, оттон былырыын баччаларга 293 буруйу оҥорууну булбуттара. Быйылгы буруйу оҥоруулартан 211 ыар уонна ордук ыар буруйу оҥоруу (былырыын 193 этэ, ол эбэтэр 9,3%-нан улаатта), наркотигы тарҕатыыны кытары сибээстээх буруйу оҥоруу 42,9% улаатта. Былырыын 35 эбит буоллаҕына, быйыл – 50.
Холобур, быйыл олунньуга Мииринэйдээҕи наркохонтуруол салаата Айхал бөһүөлэгэр каннабистаах наркотигы тарҕатыынан дьарыктанар киһини туппуттара, бу киһи дьиэтиттэн 40,7 гр. марихуананы, 7 көлөппүнэ угун былдьаабыттара. Аны туран, бу киһи наркотигы тарҕатыыга 15 саастаах кыыһын кытыннарбыт этэ. Оҕото 3,8 гр. марихуананы кистии турарын тараччы тутан ылбыттара. Арассыыйа ХК 150,222,228,228.1 ыст. холуобунай дьыалалары көбүппүттэрэ. Оттон быйыл кулун тутарга Удачнай куоратыгар АЛРОСА руднигар үлэлиир киһи олорор сириттэн бэйэтэ үүннэрбит көлөппүнэтин уонна 6,4 гр. марихуананы былдьаабыттара.
Маны таһынан, сымыйа докумуоннары туһанан наркотиктаах эми ыларга ырысыабы сурунан ылар түбэлтэлэрэ эмиэ баар. Холобур, быйыл тохсунньуга Өлүөхүмэ олохтооҕор тэриллибит холуобунай дьыаланы суут көрүүтүгэр ыыппыттара. Бу киһи сымыйа ырысыабынан наркотик суурадаһыннаах күүстээх эми ыла сылдьыбыт. Дьиҥэ, оннук эмкэ наадыйбат, ыалдьыбат киһи, арай наркотиктанаары ити курдук быһыыламмыт. Уопсайа 14 буруйу оҥорууну булбуттара. Сымыйа ырысыабы кини бииргэ олорор дьахтара, Кыыллаах амбулаториятын бырааһа суруйа олорбут этэ. Бу бырааска, биллэн турар, эмиэ холуобунай дьыала көбүтүллэн, былырыын ахсынньыга суут көрүүтүгэр ыытыллыбыта.
– Наркоманнар диэн кимнээҕий?
– Тоҕо эрэ уопсастыбаҕа наркоманнары асоциальнай олохтоох, ускул-тэскил сылдьар дьон эрэ курдук өйдөбүл олоҕуран хаалбыт. Наркоман мэтириэтин ойуулуур буоллахха, кини – 20-40 саастаах эр киһи, түптээх үлэтэ суох. Бу ыарыы сааһыттан, социальнай балаһыанньатыттан тутулуга суох, кими баҕарар буулуур. Үчүгэй үлэлээх, үрдүк үөрэхтээх, кыахтаах ыал оҕолоро, кэргэннээхтэр кытары бааллар. Кэргэнниилэр кытары ыллараллар. Биллэн турар, үгүстэрэ урут сууттана сылдьыбыт, ханна да үлэлээбэт дьон буолаллар.
– Көлөппүнэ биһиэхэ балай да үүнэр, сыллата сыалай бааһыналары уоттууллар...
– Биһиэхэ, дьиҥэ, оннук айылаах үүммэт ээ. Ол эрээри, кырдьык, көлөппүнэни анаан үргүүр, үүннэрэр дьон бааллар, суохтар диэбэппин. Биһиги ону кыраҕатык кэтээн көрөбүт. Сыллата “Мак” диэн оперативнай-профилактическай аахсыйаны ыытабыт. Көлөппүнэни суох оҥорорго бүддьүөттэн анал харчы көрүллэр.
– Өскөтүн тиэргэммэр бэйэм да билбэппинэн көлөппүнэ үүммүт буоллаҕына? Эппиэккэ тардыллабын дуо?
– Бастаан сэрэтии бэриллэр. Оччоҕуна учаастак хаһаайына хайаан даҕаны бэйэтэ ити наркотиктаах үүнээйини суох оҥоруохтаах. Биһиги ону бэрэбиэркэлиибит, оттон сэрэтиини ылымматах буоллаҕына, сокуонунан эппиэттииригэр тиийэр.
– Билигин наркотигы интэриниэтинэн күүскэ тарҕаталлар. Ону хайдах бохсобут?
– Биһиги онно анаан үлэлэһэр отделлаахпыт. Кинилэр күннэтэ мониторинг оҥороллор, интэриниэт-провайдердары кытары итинник биллэриилэри тута сотторорго үлэлэһэбит. Ол түмүгэр сыллата хас да интэриниэт маҕаһыыннар сабыллаллар. Ити эн эппит биллэриигин, ону тута бэрэбиэркэлииллэр. Кыраҕытык кэтээн олороллор.
– Наркотик арыгы, табах эҥин курдук биллэр сыта суох буолан, билэргэ, сэрэйэргэ уустук. Төрөппүттэр, уопсайынан, дьиэлээхтэр бу оҕо наркотигы туһанар эбит диэн хайдах билиэхтээхтэрий?
– Бастатан оҕо майгытыгар-сигилитигэр, тутта-хапта сылдьарыгар болҕомтону ууруохха наада. Наһаа ыгым. Киҥнээх эбэтэр бүгэн хаалбыт буолуон сөп. Хоһугар хатанар, кимниин да кэпсэтиэн баҕарбат эбэтэр солуута суох үөрэр буолуон сөп. Уопсайынан, настарыанньа уларыйарыгар болҕомтону ууруохха наада. Эбэтэр харах иччитэ улааппыт буолар. Төрөппүттэр тута айманыа уонна куттаныа суохтарын наада. Наркологка тиийэн көрдөрүөххэ наада. Маны таһынан билигин аптекаларга анал тургутук баар. Нарколог анонимнайдык эмиэ көрөр. Наркотиктаммыт буоллаҕына, тута учуокка ылаллар диэн буолбатах, ону хамыыһыйа быһаарар. Мин санаабар, иэдээн дириҥии илигинэ, тута быһаарсан, быыһаабыт ордук.
– Биһиэхэ наркотик хайа көрүҥэ ордук тарҕаммытый?
– Синтетическэй наркотик ордук тарҕаммыт. Уопсайынан, наркотик испииһэгэр тыһыынчаттан тахса көрүҥ баар. Биллэн турар, наркотик барыта кутталлаах, охсуулаах, ол эрээри, ити синтетическэй наркотик быдан тэтимнээхтик киһини сиир. Олунньуттан саҕалаан синтетическэй наркотигы боруобалаабыт кыыс, бу сайын номнуо ремиссияҕа киирэр кыаҕа суох буолбут этэ.
Арассыыйаҕа, уопсайынан, аан дойдуга барытыгар, наркотигы сокуоннайа суохтук эргитии, тиэйии, туһаныы, харайыы, оҥоруу иһин олус кытаанах накаастабылы биэрэллэр. Биһиэхэ кээмэйиттэн, арааһыттан көрөн, 3 сылтан саҕалаан үйэҕин моҥуоххар диэри күлүүс хаайыытыгар утаарыллыаххын сөп. Онон, ыччаттарбытыгар сөптөөх сэрэтэр, иитэр үлэ ыытыллан, бу аныгы үйэ биир суостаах дьаллыгыттан быыһыырга бары үлэлэһиэхпитин наада.
Дмитрий ИВАНОВ
